قوله تعالی: «وَ الَّذِینَ هاجَرُوا فِی اللَّهِ» ای فارقوا وطانهم فی ذات اللَّه و ابتغاء دینه. و قیل فی اللَّه ای فی رضاء اللَّه، «مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا» ای ظلمهم قریش و عذّبهم لیرتدوا عن الایمان. این ظلم همان فتنه است که آنجا گفت: «مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا» جای دیگر گفت: «وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ» و این فتنه آنست که کافران قریش مؤمنان را معذّب همی‌داشتند و رنج می‌نمودند تا مگر از دین برگردند و آن صهیب است و بلال و خباب و عمّار یاسر و مادر او و اصحاب ایشان: اوّل شهید فی هذه الامّة سمیّة امّ عمّار بن یاسر و جاءها ابو جهل بحربة فی فرجها وقف علیها رسول اللَّه (ص) فقال یا آل یاسر وعدکم الجنّة.

و روی انّ صهیبا قال لاهل مکّة انّی رجل کبیر ان کنت معکم لم انفعکم و ان کنت علیکم لم اضررکم فخذوا مالی و دعونی فاعطاهم ماله و هاجر الی رسول اللَّه (ص) فقال له ابو بکر ربح البیع یا صهیب و قال عمر نعم الرّجل صهیب لو لم یخف اللَّه لم یعصه، تأویله انّه لو امن عذاب اللَّه و عقابه لما ترک الطاعة و لا جنح الی المعصیة لامنه العذاب.

قتادة گفت: این در ابتداء اسلام بود که مسلمانان انبوه نبودند و کافران را شوکت بود و صحابه رسول را پیوسته اذی و رنج می‌نمودند تا قومی از ایشان به حبشه هجرت کردند و بعاقبت جمله صحابه را از خان و مان و وطن خود بیرون کردند و ربّ العالمین ایشان را دار الهجرة مدینه ساخت، فذلک قوله: «لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً» ای دارا و بلدة حسنة و هی المدینة دار العلم و متنزّل الملائکة و مبوّء الحلال و الحرام انقذ اللَّه بها رسوله من دار الشرک و احکم بها احکام دینه بالنّاسخ و عقد له به الاجتماع و ختم بها القرآن.

قال النّبی (ص): «ان الاسلام لیأرز الی المدینة کما تارز الحیة الی حجرها».

و قال: «صلاة فی مسجدی هذا تعدل الف صلاة فی غیره من المساجد».

قال الزّجاج: «لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً» انّهم صاروا مع النبی (ص) الی الاسلام و الی ان سمعوا ثناء اللَّه عزّ و جلّ علیهم. و قال الضحّاک: اسکنهم المدینة و رزقهم الغنیمة و نصرهم علی العدو. و روی انّ عمر رضی اللَّه عنه کان اذا اعطی الرّجل من المهاجرین عطاء قال له خذ بارک اللَّه لک فیه هذا ما وعدک اللَّه فی الدّنیا و ما ذخر لک فی الآخرة افضل ثمّ تلا هذه الآیة، «وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ» یعنی الجنّة.

«أَکْبَرُ» ای افضل، «لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ» ذلک.

«الَّذِینَ صَبَرُوا» علی اذی الکفّار، «وَ عَلی‌ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ» فوّضوا الامر الی ربّهم و رضوا بما ینالهم فی دین اللَّه.

«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ» یا محمّد الی الامم المتقدّمین، «إِلَّا رِجالًا» من البشر اوحینا الیهم فارسلنا هم الی قومهم فکذلک ارسلناک الی العرب و انزلنا علیک کتابا بلسانهم، «نُوحِی» بالنّون و کسر الحاء رواها حفص عن عاصم و الوجه انّ المراد نوحی نحن «إِلَیْهِمْ» و الموحی هو اللَّه تعالی، و قرأ الباقون «یوحی» بالیاء و فتح الحاء و کذلک ابو بکر عن عاصم علی ما لم یسمّ فاعله و هذا کما قال تعالی: «وَ أُوحِیَ إِلی‌ نُوحٍ» و قال فی موضع آخر: «إِنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی‌ نُوحٍ» و امال حمزه و الکسائی «یوحی» لانّ الالف منقلبة عن الیاء فحسنت الامالة فیها. «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ» این در شأن مشرکان قریش فرو آمد که نبوّت رسول را منکر بودند و می‌گفتند: «أَ بَعَثَ اللَّهُ بَشَراً رَسُولًا» اللَّه از آن عظیم‌تر است که رسول وی بشر باشد، فهلا بعث الینا ملکا؟

چرا نه فریشته‌ای فرستاد بما تا ما بگرویم، ربّ العالمین این آیت بجواب ایشان فرستاد گفت: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ» ای اهل العلم بالتوریة و الانجیل‌ و الکتب المتقدّمة می‌گوید بپرسید از اصحاب تورات و انجیل و زبور و ایشان که کتب پیشین خوانده‌اند و دانسته، اگر موافق این ملّت‌اند یا مخالف تا دانید که نه از بهر این ملّت گواهی میدهند تا شما را گویند که پیغامبران با آدمیان همیشه بشر بوده‌اند. و قیل «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ» من آمن من اهل الکتاب.

و قیل «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ» اهل القرآن، «إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» فانّهم یعلّمونکم انّ اللَّه لم یبعث الی امّة الّا آدمیّا رجلا.

قال رسول اللَّه (ص): «لا یحل للعالم الا ان یبذل علمه و لا یحل للجاهل الا ان یتعلم» ثمّ تلا: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ».

و قوله: «بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ» رواست که مردود بود بر وحی یعنی: یوحی الیهم بالبینات و الزّبر بایشان پیغامها آمد پیغامهای روشن و نامه‌ها، و روا باشد که مردود بود بر ذکر یعنی: فسئلوا اهل الذکر بالبیّنات و الزّبر بپرسید ایشان را که یاد دارند بینات و زبر، و رواست که مردود بود بر علم یعنی: ان کنتم لا تعلمون بالبینات و بالزبر، و باین قول با زائده است ای لا تعلمون البینات، و این در لغت رواست: تقول علمته و علمت به.

زبر درین موضع قصّه گذشتگانست و حدیث ایشان در کتب پیشین و در قرآن زبر است بمعنی کتب چنان که گفت: «وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ» یعنی نعت محمّد و امّته لفی کتب الاولین، و زبر است بمعنی لوح محفوظ چنانک گفت: «وَ کُلُّ شَیْ‌ءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ» یعنی فی اللوح المحفوظ، «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ» کان جبرئیل علیه السلام ینزل علی رسول اللَّه (ص) بالقرآن و السّنة و هذا الذکر هو ما نزّل علی الرّسول من السنة، نظیر هذه الآیة قوله: «الَّذِینَ کَذَّبُوا بِالْکِتابِ وَ بِما أَرْسَلْنا بِهِ رُسُلَنا» و قوله: «وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی‌ إِلَیْکَ وَحْیُهُ» ای من قبل ان یبیّن لک بیانا بالسنّة. و قیل: «وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ» ای القرآن، «لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ» ای لتوضح لهم معانی القرآن، «وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ» یتدبرونه فیعلمون انّه کلام اللَّه.

«أَ فَأَمِنَ الَّذِینَ مَکَرُوا السَّیِّئاتِ» لفظة استفهام و معناه توبیخ و انکار و معنی «مَکَرُوا السَّیِّئاتِ» عملوا بالفساد یعنی کفّار مکّة ظلموا اصحاب رسول اللَّه (ص) و راموا صدّهم عن دینهم و احتالوا لهلاک النّبی یقول: اهم آمنون: «أَنْ یَخْسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ» کما فعل بقوم لوط و کما خسف بقارون. و قیل کما فعل بنمرود، «أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ» بغتة من غیر سابقة. و قیل یأتیهم العذاب من حیث یأمنون، فکان کذلک لانّهم اهلکوا ببدر و ما کانوا یقدرون ذلک.

«أَوْ یَأْخُذَهُمْ فِی تَقَلُّبِهِمْ» ای مجیئهم و ذهابهم فی دیارهم و اسفارهم، «فَما هُمْ بِمُعْجِزِینَ» ای بممتنعین علی اللَّه. و قیل ما هم بمعجزین جنود اللَّه، تقول اعجزه وجده عاجزا و اعجزه جعله عاجزا.

«أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی‌ تَخَوُّفٍ» ای علی تنقّص من اموالهم و ثمارهم حتّی یهلکم علی ذلک، یقال تخوّفت السّنون حرث فلان و نخله‌ای اجتاحتها و نقصتها. قال سعید بن المسیب بینا عمر بن الخطاب علی المنبر فقال: یا ایها النّاس ما تقولون فی قول اللَّه: «أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی‌ تَخَوُّفٍ» فسکت النّاس، فقام شیخ، فقال یا امیر المؤمنین هذه لغتنا بنی هذیل، التخوّف: التنقّص، قال عمر فهل تعرف العرب ذلک فی اشعارها؟ قال نعم، قال شاعرنا ابو کبیر الهذلی:

یصف ناقة و انّ السیر تنقّص سنامها بعد تمکّنه و اکتنازه. و قیل علی تخوّف ضدّ البغته ای علی حدوث حالات یخاف منها کالرّیاح و الزّلازل و الصّواعق و لهذا ختم بقوله: «فَإِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ» لانّ فی ذلک مهلة و امتداد وقت فیمکن فیها التّلافی.

«أَ وَ لَمْ یَرَوْا» بالتّاء قرأها حمزة و الکسائی ای قد رأیتم فما بالکم لا تتفکرون فتعلموا انّ عبادة خالقها واجبة علیکم، و قرأ الباقون «یروا» بالیاء خبرا عن الّذین مکروا السّیئات. «إِلی‌ ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَیْ‌ءٍ» من جبل و شجر و غیر ذلک من کلّ جسم قائم له ظلّ، و من للتّبیین، «تتفیؤا» قراءة اهل البصرة بالتّاء و الباقون بالیاء، فتأنیث الفعل لاجل انّ فاعله جماعة و الجماعة مؤنّثة و تذکیره من اجل انّه متقدّم و فاعله غیر حقیقی التّأنیث لکونه جمعا و تأنیث الجمع غیر حقیقیّ، «یَتَفَیَّؤُا» یتمیّل و یرجع من جانب الی جانب فهی اوّل النّهار علی حاله، ثمّ تنقص ثمّ تعود الی حالة اخری فی آخر النّهار فمیلانها و دورانها من موضع الی موضع سجودها فذلک قوله: «عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمائِلِ» ای فی اوّل النّهار عن الیمین و فی آخره عن الشّمال اذا کنت متوجّها الی القبلة، و هذا کقولهم: «وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ» الظلّ ما نسخته الشّمس و الفی‌ء ما جاوزته ظلّ میان صبح و بر آمدن آفتابست و باقی روز همه فی‌ء است، جمعه افیاء، تقول فاء الظّلّ و تفیّأ بمعنی واحد، «سُجَّداً لِلَّهِ» منصوب علی الحال و المعنی انّ کلّ ما خلق اللَّه من جسم و عظم و لحم و نجم و شجر خاضع ساجد للَّه جلّ و عزّ فالکافر ان کفر بقلبه و لسانه و قصده فنفس جسمه و عظمه و لحمه و جمیع الشّجر و الحیوانات خاضعة اللَّه ساجدة و الدّلیل علیه قوله: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ» الآیة...

و روی عن ابن عباس انّه قال: الکافر یسجد لغیر اللَّه و ظلّه یسجد للَّه. و قال قتادة ظلّ کلّ شی‌ء سجوده و سجود الظّلال میلانها و دورانها، و قیل تأویل الظّل تأویل الجسم الّذی عنه الظّل. قال مجاهد اذا زالت الشّمس سجد کلّ شی‌ء للَّه سبحانه، و فی الخبر لیس من شی‌ء الّا و هو یسبّح للَّه تعالی تلک السّاعة، قوله. «وَ هُمْ داخِرُونَ» ای صاغرون کارهون یرید سجود اضطرار لا اختیار و فی توحید الیمین و جمیع الشّمال اقوال: احدها انّ الابتداء عن الیمین ثم تنقص حالا بعد حال عن الشّمائل فلهذا جمعت. و الثانی انّها بمعنی الایمان و جمع الشّمال یدل علیها.

و الثالث لمّا کان لفظ ما موحّدا و معناه جمعا حمل الیمین علی اللّفظ و جمع الشّمال علی المعنی و لهذا ایضا جمع الظّلال و وحّد الضمیر.

«وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ» بعضها بالاختیار و بعضها بالاضطرار کقوله: «طَوْعاً أَوْ کَرْهاً». و قیل معناه: و للَّه یسجد ما فی السّماوات من الملائکة و ما فی الارض من دابّة، «وَ الْمَلائِکَةُ» ای ملائکة الارض ایضا و الدّلیل علی انّ الملائکة فی الارض ایضا قوله: «لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ. وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ، کِراماً کاتِبِینَ. ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ». و قیل انّما خصّ الملائکة بالذّکر مع کونهم من جملة ما فی السّماوات و الارض تفضیلا لهم و رفعا لشأنهم. و قیل لخروجهم من جملة الموصوفین بالدّبیب اذ جعل اللَّه لهم اجنحة و کان الطّیران علیهم غلب من الدّبیب، «وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ» عن عبادة اللَّه یعنی الملائکة.

«یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ» ای یخافونه عالیا علیهم وصف الملائکة بالخوف لانهم قادرون علی العصیان و ان کانوا «لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ» من الطاعة و غیرها.

خوف در قرآن بچهار معنی است: یکی بمعنی قتل و هزیمت چنانک در سوره النّساء گفت: «وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ» یعنی القتل و الهزیمة.

وجه دوم خوفست بمعنی قتال چنانک در سوره الاحزاب گفت: «فَإِذا جاءَ الْخَوْفُ» یعنی القتال رأیتهم ینظرون الیک و کقوله: «فَإِذا ذَهَبَ الْخَوْفُ» بمعنی اذا ذهب القتال.

وجه سوم خوفست بمعنی علم چنانک در سوره البقرة گفت: «فَمَنْ خافَ مِنْ مُوصٍ» یعنی فمن علم، جای دیگر گفت: «فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا یُقِیما حُدُودَ اللَّهِ وَ إِنِ امْرَأَةٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِها. وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا. وَ أَنْذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخافُونَ» این همه بمعنی علم است.

وجه چهارم حقیقت ترس است از عذاب خدای تعالی یا از چیزی چنانک در قرآن جایها گفت: «لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا.

یَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَ یَخافُونَ عَذابَهُ. وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً. یَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ»