این سورة ابراهیم مکّی است مگر دو آیت: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا...»
تا آخر دو آیت بمدینه فرو آمد در شأن کشتگان بدر، باقی همه بمکّه فرو آمد باتفاق مفسران، و جمله سورة پنجاه و دو آیتست و هشتصد و سی و یک کلمه و سه هزار و چهار صد و سی و چهار حرف و باجماع اهل تفسیر درین سورة ناسخ و منسوخ نیست مگر قول عبد الرّحمن بن زید بن اسلم که وی گفت: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ» این سه کلمه منسوخست بآن آیت که در سورة النّحل است: «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ». و روی ابیّ بن کعب قال قال رسول اللَّه (ص): من قرأ سورة ابراهیم علیه السّلام اعطی من الاجر عشر حسنات بعدد من عبد الاصنام و بعدد من لم یعبدها.
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الر» انا للَّه اعلم و اری، و قد سبق الکلام فیه، «الر، کِتابٌ» مبتدا و خبر، و قیل کتاب خبر ابتداء محذوف، ای هذا «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ» یا محمد یعنی القرآن، «لِتُخْرِجَ النَّاسَ» ای انزلناه لتخرج النّاس بدعائک ایّاهم من ظلمات الکفر و الجهالة الی نور الایمان و العلم و من الشکّ الی الیقین و من البدعة الی السنة. الظلمات و النّور چون درهم پیوسته باشد در قرآن بر دو وجه آید: یکی شب و روز ست چنانک اللَّه گفت در سورة الانعام: «وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ» یعنی اللیل و النّهار، دیگر هر چه از آن آید در قرآن بدان کفر و ایمان خواهد، ظلمات شرک است و کفر، لانّ الکفر غیر بیّن فمثل بالظلمات و الایمان بیّن فمثل بالنّور. و هر چه در قرآن آید ظلمات تنها که در نور پیوسته نبود هم بر دو وجه بود: یکی بمعنی اهوال چنانک در سورة الانعام گفت: «قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» یعنی من اهوال البرّ و البحر، و در سورة النّمل گفت: «أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» ای اهوال البرّ و البحر، دیگر وجه آنست که سه خصلت بهم یعنی سه تاریکی بهم آید چنانک در سورة الزمر گفت: «خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ» یعنی البطن و الرّحم و المشیمة، و در سورة الانبیاء گفت یونس را: «فَنادی فِی الظُّلُماتِ» یعنی ظلمة اللّیل و ظلمة البحر و ظلمة بطن الحوت، و در سورة النور گفت: «ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ» یعنی کافر قلبه مظلم فی صدر مظلم فی جسد مظلم.
... «بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» این اذن بمعنی امر است و درین سورة سه جای دیگر است همه بمعنی امر: «ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» ای بامر اللَّه، «خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها» ای بامر ربّها، و در سورة النساء گفت: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ» یعنی بامر اللَّه.
امّا آنچ در سورة یونس گفت: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» آن بمعنی دستوری و خواستست یعنی: الّا ان یأذن اللَّه فی ایمانها، و در سورة البقرة گفت: «وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» ای الّا ان یاذن اللَّه فی ضرّه، «وَ ما أَصابَکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ فَبِإِذْنِ اللَّهِ» ای اللَّه اذن فی ذلک، و روا باشد که: «بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» باین معنی بود: ای لا یهتدی مهتد الّا باذن اللَّه و مشیّته و توفیقه، پس تفسیر نور کرد: «إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ» ای الی دین الاسلام دین اللَّه، «الْعَزِیزِ» المنیع بالنّقمة لمن لم یتّبع الرسول، «الْحَمِیدِ» ای الشّکور للمحسن القلیل من عمله.
«اللَّهِ الَّذِی» برفع خواند مدنی و شامی هم بوصل و هم بوقف بر استیناف و باقی بخفض خوانند علی انّه بدل من الحمید، ای الحمید «اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ»
ملکا و خلقا و امرا، «وَ وَیْلٌ لِلْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ شَدِیدٍ» ویل، واد فی جهنّم بسیل من قیح و صدید.
«الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَةِ» ای یختارون و یؤثرون الدّنیا علی العقبی و یترکون العمل لها. و قیل الاستحباب طلب المحبّة بالتّعریض لها، «وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ» هم لازمست و هم متعدی، بر می‌گردید از راه خدای و دیگران را بر می‌گردانید، اگر لازمست چنانست که: «رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً» ای یعرضون عنک اعراضا الی غیرک و رأیتهم یصدّون ای یعرضون و هم مستکبرون، و اگر متعدیست چنانست که: «هُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» ای منعوکم عن دخوله: «وَ یَبْغُونَها عِوَجاً» ای یلتمسون لها زیغا و عیبا. و قیل یطلبون غیر سبیل القصد و صراط اللَّه هو طریق القصد. و قیل ینتظرون لمحمّد (ص) هلاکا و عوجا، منصوب علی الحال مصدر موضوع فی موضع الحال، تقول بغیت الشی‌ء طلبته و ابغیته ای اعنته. «أُولئِکَ» ای الموصوفون، «فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ» فی خطاء و طریق جائر عن الصواب.
«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ» ای بلغة قومه، و اللسان عند العرب هو الکلام. می‌گوید هر پیغامبری که بقومی فرستادیم بزبان ایشان و لغت ایشان فرستادیم تا پیغام ما بایشان بآن زبان که دریابند و فهم کنند برسانند و اگر نه بزبان ایشان گویند درنیابند و حجت بر ایشان درست نیاید، اینست که ربّ العزّه گفت: «لِیُبَیِّنَ لَهُمْ» ای لیفهمهم لتقوم علیهم الحجّة.
و عن ابی صالح عن ابن عباس قال کان جبرئیل یوحی الیه بالعربیّة و ینزل هو الی کلّ نبی بلسان قومه.
و عن عکرمة عن ابن عباس قال انّ اللَّه فضّل محمّدا علی اهل السماء و علی الانبیاء، قالوا یا بن عباس فکیف فضله علی الانبیاء؟ فقال انّ اللَّه عزّ و جلّ قال: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ» یعنی بلسان قومه و الیهم فحسب، و قال لمحمد: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً» فارسله الی الجنّ و الانس فقال: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً»، «فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ» بالخذلان عن الایمان، «وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ» بالتوفیق، ای انّما وقع الارسال للبیان لا للاضلال و الهدایة فانّ ذلک الی اللَّه عزّ و جلّ، «وَ هُوَ الْعَزِیزُ» الّذی لا یمنع ممّا اراد، «الْحَکِیمُ» فی توفیقه من وفّق و خذلانه من خذل.
قال الامام شیخ الاسلام عبد اللَّه الانصاری: فی الآیة دلیل علی انّ القرآن نزل بلغة العرب، لانّ الرّسول کان عربیّا، و کان اهل الخطاب یومئذ عربا لم یبلغ الخطاب العجم بعد فوجب اذ بلغهم ان یبیّن لهم بلسانهم المعنی الذی نزل الخطاب عربیّا بعینه لیبیّن للعجم کما بیّن للعرب، و الدّلیل علی جواز بیان الخطاب بالالسنة کلّها لزوم القسم و الذمة به لو حلّف القاضی خصما، فقال له قل: بخدای آسمان و زمین، فحلف به لزمته الیمین کما لو حلف، فقال بربّ السّماء و الارض، و لو قال الکافر: خدای نیست مگر خدای آسمان و زمین، منعته کما تمنعه الشهادة العربیّة و لو سأل الحزبی الذمّة، فقال: زینهار بخدای، استأمن به کما استأمن بالامان العربی لفظا «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا» ای بالبرهان الذی دلّ علی صحّة نبوّته نحو إخراج یده بیضاء و کون العصا حیة الی سائر آیاته التّسع، «أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ» ای ارسلناه بان یخرج قومه و هم القبط، «مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ» ای بدعائک الی الایمان و نهیک عن الشرک. و قیل القوم بنو اسرائیل، فیکون المعنی: اخرج قومک من ذلّ الاستبعاد الی عزّ الملکة لانّ بنی اسرائیل کانوا مؤمنین، «وَ ذَکِّرْهُمْ» ای جدد لهم الذّکر و الذّکر حصول المعنی للنفس و قد یغیب عنها بالنّسیان فیعاد الیها بالتذکیر، «بِأَیَّامِ اللَّهِ» هذا وعید و ایّام اللَّه عقوباته و مثلاته فی الاوّلین، کقوله: «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ» هی ایضا وعید و سننه عقوباته و مثلاته فی الاوّلین.
و قیل «بِأَیَّامِ اللَّهِ» ای بما کان فی ایّام اللَّه من النعمة و المحنة فاجتزاء بذکر الایّام عنه لانّها کانت معلومة عندهم و المعنی عظهم بنعمه و نقمه‌ای بالترغیب و الترهیب و الوعد و الوعید.
و عن علی (ع) قال: کان رسول اللَّه (ص) یخطبنا فیذکرنا بایّام اللَّه حتّی یعرف ذلک فی وجهه کانّما یذکر قوما یصبّحهم الامر غدوة و عشیّة و کان اذا کان حدیث عهد بجبرئیل لم یتبسم ضاحکا حتّی یرتفع عنه.
«إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ» ای فی اهلاک اللَّه الامم الکافرة لعلامات ببطلان ما کانوا علیه، «لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ» ای هی دلالات لمن صبر علی الشدّة و شکر علی النعمة. و قیل دلالات لکلّ مؤمن لانّ الصبر و الشکر کفلا الایمان بحکم الخبر: قال النبی (ص): «الایمان نصفان نصف صبر و نصف شکر» خلافست میان علما که صبر به یا شکر و درویش صابر به یا توانگر شاکر، و مذهب بیشترین علماء شریعت و طریقت آنست که درویش صابر فاضلتر و در مقامات سالکان صبر از شکر برتر که صبر حال درویشانست و شکر حال توانگران و اخبار و آثار فراوان دلالت می‌کند بر شرف درویشان و فضل ایشان بر توانگران، من ذلک قول النبی (ص).
یؤتی باشکر اهل الارض فیجزیه اللَّه تعالی جزاء الشاکرین و یؤتی باصبر اهل الارض فیقال له أ ترضی ان یجزیک کما جزینا هذا الشّاکر؟ فیقول نعم یا ربّ، فیقول اللَّه تعالی: کلّا انعمت علیه فشکر و ابتلیتک فصبرت لاضعّفن لک الاجر فیعمی اضعاف جزاء الشّاکرین، و قد قال تعالی: «إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ».
و عن انس بن مالک قال بعث الفقراء رسولا الی رسول اللَّه (ص) فقال انّی رسول الفقراء الیک. فقال مرحبا بک و بمن جئت من عندهم؟ جئت من عند قوم احبّهم، قال: قالوا یا رسول اللَّه انّ الاغنیاء ذهبوا بالجنّة، یحجّون و لا نقدر علیه و یعتمرون و لا نقدر علیه و اذا مرضوا بعثوا بفضل اموالهم ذخیرة لهم. فقال النبی (ص) بلّغ عنّی الفقراء انّ لمن صبر و احتسب منکم فله ثلث خصال لیست للاغنیاء: الاولی انّ فی الجنّة غرفا ینظر الیها اهل الجنّة کما ینظر اهل الارض الی نجوم السّماء لا یدخلها الّا نبیّ فقیر او شهید فقیر او مؤمن فقیر، و الثانیة یدخل الفقراء الجنّة قبل الاغنیاء بنصف یوم و هو خمس مائة عام، و الثالثة اذا قال الغنی سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر و قال الفقیر مثل ذلک لم یلحق الغنی الفقیر و ان انفق فیها عشرة آلاف درهم و کذلک اعمال البرّ کلّها فرجع الیهم، فقالوا رضینا رضینا.
و روی انّ النبی (ص) قال یؤتی بالرّجل یوم القیامة فیقول اللَّه: عبدی لم ازو عنک الدّنیا لهوانک، زویت عنک لصلاحک و صالح دینک.
قوله: «وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ» ای اعلم قومک یا محمّد ما کان من موسی علیه السلام حین قال لبنی اسرائیل «اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ» ففرعون داخل فی آله ها هنا کما انّ ابراهیم (ع) داخل فی آله فی خبر التشهد و الیاس داخل فی آله فی قوله: «سَلامٌ عَلی إِلْ‌یاسِینَ» و مثله قوله: «أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ»، «وَ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ» اثبت الواو ها هنا عطفا علی «یَسُومُونَکُمْ» و حیث لا واو فانّه بدل عن الاوّل. قال الفرّاء العلة الجالبة لهذه الواو انّ اللَّه سبحانه اخبرهم انّهم یعذبون بانواع العذاب بالتذبیح و غیر التذبیح و حیث طرح الواو اراد تفسیر صفات الذین کانوا یسومونهم، «وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ» ای یدعونهنّ احیاء لا یقتلونهنّ. و فی الخبر: اقتلوا شیوخ المشرکین و استحیوا شرخهم، «وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ».
«وَ إِذْ تَأَذَّنَ» یعنی آذن ای اعلم کما یقال توعد و اوعد، «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ» می‌گوید آگاهی داد خداوند شما، و آگاه کرد «شکرتم» راست و آگاهی «کفرتم» را، و شکر درین موضع توحیدست و ناسپاسی کفر است و تفسیر خود در عقب است.
«وَ قالَ مُوسی إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ» عن عبادتکم، «حَمِیدٌ» یحمده اهل السّماوات و الارض حمید باحسانه لمن عبده. و قیل حمید حمد نفسه قبل ان یحمده خلقه.
قال النبی (ص): من اعطی الشکر لم یحرم الزّیادة لانّ اللَّه تعالی یقول: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ».
و بعث رسول اللَّه (ص) سریة فقال لئن سلمتم لاشکرنّه فغنموا و سلموا، فقال اللّهم لک الحمد شکرا و لک المنّ فضلا
«فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ» تا اینجا سخن موسی است با قوم خویش.
«أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ» مفسران را درین آیت دو قول است: یک قول آنست که این هم از کلام موسی (ع) است با قوم خود، و قول دیگر آنست که این خطاب با محمد است (ص) و با امت وی یقول الم تسمعوا خبر الذین من قبلکم قوم نوح و عاد و ثمود، «وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ» من الامم السّالفه، «لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ» ای لا یحصی کثرتهم الّا اللَّه. هذا دلیل علی اشتباه الانساب علی النسّاب و لهذا روی عن عبد اللَّه انّه قرأ هذه الآیة ثمّ قال کذب النسّابون. و عن ابن عباس قال: بین عدنان و اسماعیل ثلاثون ابا لا یعرفون، «جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ» بالمعجزات التی ثبتت بها نبوّتهم و وجبت اجابتهم ثمّ لم یؤمنوا و هو قوله «فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ» و فیه قولان: احدهما انّ الضمیرین یعودان الی الکفرة، ای ردّ القوم ایدیهم فی افواههم، ای علی افواههم غیظا علیهم کقوله: «عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَیْظِ» و هو قول ابن مسعود. قال ابن عباس عجبوا من کلام اللَّه فوضعوا ایدیهم علی افواههم متفکرین فیه، و قال بعضهم اشاروا الیه بالسّکوت و وضعوا اناملهم علی شفاههم و قد طبّقوها. و القول الآخر انّ الضمیر الثانی یعود الی الانبیاء ای ردّ القوم ایدیهم فی افواه الرسل کی لا یتکلّموا بما ارسلوا به و هو قول الحسن و الفرّاء و اشار الفرّاء بظهر کفّه الی من یخاطبه می‌گوید دستهای خود بدهنهای پیغامبران باز نهادند گفتند مگویید یعنی که نپذیرفتند پیغام و ایشان را دروغ زن گرفتند همچون کسی که دست بدهن کسی باز نهد و گوید خاموش، «وَ قالُوا إِنَّا کَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ» فی هذا الکلام ایجاز فانّ القوم لم یکونوا معترفین برسالة ربّهم و المعنی انّا کفرنا بما تدّعون انّکم ارسلتم به، و له فی القرآن نظایر و من ابینها قول قوم صالح فی سورة الاعراف، «وَ إِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا» انتم، «إِلَیْهِ مُرِیبٍ» موقع فی الرّیبة، اراب اتی بالرّیبة، اتی بالتّهمة.
برگردان به زبان ساده
این سورة ابراهیم مکّی است مگر دو آیت: «أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا...»
هوش مصنوعی: این سوره به نام ابراهیم از مکّه نازل شده، به جز دو آیه که از مکّه نیستند.
تا آخر دو آیت بمدینه فرو آمد در شأن کشتگان بدر، باقی همه بمکّه فرو آمد باتفاق مفسران، و جمله سورة پنجاه و دو آیتست و هشتصد و سی و یک کلمه و سه هزار و چهار صد و سی و چهار حرف و باجماع اهل تفسیر درین سورة ناسخ و منسوخ نیست مگر قول عبد الرّحمن بن زید بن اسلم که وی گفت: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ» این سه کلمه منسوخست بآن آیت که در سورة النّحل است: «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ». و روی ابیّ بن کعب قال قال رسول اللَّه (ص): من قرأ سورة ابراهیم علیه السّلام اعطی من الاجر عشر حسنات بعدد من عبد الاصنام و بعدد من لم یعبدها.
هوش مصنوعی: تا آخر سوره دو آیه در مدینه نازل شد که درباره کشتگان جنگ بدر است، و بقیه سوره همگی به اتفاق مفسران در مکه نازل شده است. این سوره شامل پنجاه و دو آیه، هشتصد و سی و یک کلمه و سه هزار و چهار صد و سی و چهار حرف است. به اجماع اهل تفسیر، در این سوره هیچ آیه‌ای نسخ شده نیست، به جز گفته عبد الرحمن بن زید بن اسلم که اظهار داشت: «إنّ الإنسان لظلوم کفّار» این سه کلمه منسوخ است به آن آیه‌ای که در سوره نحل آمده: «و إن تعدوا نعمة الله لا تحصوها إن الله لغفور رحیم». و ابیّ بن کعب نقل می‌کند که رسول الله (ص) فرمودند: کسی که سوره ابراهیم را بخواند، به او ده حسنات داده می‌شود به تعداد کسانی که بت‌پرستی کرده‌اند و همچنین به تعداد کسانی که بت‌پرستی نکرده‌اند.
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ الر» انا للَّه اعلم و اری، و قد سبق الکلام فیه، «الر، کِتابٌ» مبتدا و خبر، و قیل کتاب خبر ابتداء محذوف، ای هذا «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ» یا محمد یعنی القرآن، «لِتُخْرِجَ النَّاسَ» ای انزلناه لتخرج النّاس بدعائک ایّاهم من ظلمات الکفر و الجهالة الی نور الایمان و العلم و من الشکّ الی الیقین و من البدعة الی السنة. الظلمات و النّور چون درهم پیوسته باشد در قرآن بر دو وجه آید: یکی شب و روز ست چنانک اللَّه گفت در سورة الانعام: «وَ جَعَلَ الظُّلُماتِ وَ النُّورَ» یعنی اللیل و النّهار، دیگر هر چه از آن آید در قرآن بدان کفر و ایمان خواهد، ظلمات شرک است و کفر، لانّ الکفر غیر بیّن فمثل بالظلمات و الایمان بیّن فمثل بالنّور. و هر چه در قرآن آید ظلمات تنها که در نور پیوسته نبود هم بر دو وجه بود: یکی بمعنی اهوال چنانک در سورة الانعام گفت: «قُلْ مَنْ یُنَجِّیکُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» یعنی من اهوال البرّ و البحر، و در سورة النّمل گفت: «أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ» ای اهوال البرّ و البحر، دیگر وجه آنست که سه خصلت بهم یعنی سه تاریکی بهم آید چنانک در سورة الزمر گفت: «خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ» یعنی البطن و الرّحم و المشیمة، و در سورة الانبیاء گفت یونس را: «فَنادی فِی الظُّلُماتِ» یعنی ظلمة اللّیل و ظلمة البحر و ظلمة بطن الحوت، و در سورة النور گفت: «ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ» یعنی کافر قلبه مظلم فی صدر مظلم فی جسد مظلم.
هوش مصنوعی: در نام خداوند رحمتگر مهربان، بیان شده است که تنها خداوند بهتر می‌داند و پیش‌تر در مورد این موضوع صحبت شده است. اینجا به یک کتاب اشاره می‌شود که به محمد نازل شده، یعنی قرآن، با هدف اینکه مردم را از تاریکی‌های کفر و نادانی به نور ایمان و علم و از شک به یقین و از بدعت به سنت هدایت کند. تاریکی و نور در قرآن به دو شکل بیان شده‌اند: یکی شب و روز که خداوند در سوره انعام اشاره کرده است، و دیگری تمثیل‌های مربوط به کفر و ایمان. تاریکی نمایانگر شرک و کفر است، در حالی که ایمان نمایانگر نور است. علاوه بر این، اگر در قرآن به تاریکی‌هایی اشاره شود که روشنایی ندارند، ممکن است به دو شکل باشد: یکی اشاره به وحشت‌هایی از قبیل تاریکی‌های دریا و خشکی، و دیگر اشاره به سه نوع تاریکی که با هم مرتبط‌اند مانند تاریکی در شکم مادر. همچنین در داستان یونس که در تاریکی‌های مختلف صدا زد، و در سوره نور به تاریکی‌های متراکم اشاره شده است که نمایش‌دهنده قلب کافر و بدنش است.
... «بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» این اذن بمعنی امر است و درین سورة سه جای دیگر است همه بمعنی امر: «ما کانَ لَنا أَنْ نَأْتِیَکُمْ بِسُلْطانٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» ای بامر اللَّه، «خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها» ای بامر ربّها، و در سورة النساء گفت: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ» یعنی بامر اللَّه.
هوش مصنوعی: «بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» به معنای اجازه است و در این سوره در سه مورد دیگر نیز آمده که همه به معنای امر است: «ما نمی‌توانیم به شما سلطنتی بدهیم مگر به امر خدا»، یعنی به دستور خدا، «و جاودانه در آن خواهند ماند به فرمان پروردگارشان که میوه‌هایش را هر زمان به اذن پروردگارش می‌دهد»، یعنی به فرمان پروردگارش، و در سوره نساء آمده است: «و هیچ پیامبری نفرستادیم مگر برای اینکه به فرمان خدا مورد اطاعت قرار گیرد»، یعنی به حکم خدا.
امّا آنچ در سورة یونس گفت: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» آن بمعنی دستوری و خواستست یعنی: الّا ان یأذن اللَّه فی ایمانها، و در سورة البقرة گفت: «وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» ای الّا ان یاذن اللَّه فی ضرّه، «وَ ما أَصابَکُمْ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ فَبِإِذْنِ اللَّهِ» ای اللَّه اذن فی ذلک، و روا باشد که: «بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» باین معنی بود: ای لا یهتدی مهتد الّا باذن اللَّه و مشیّته و توفیقه، پس تفسیر نور کرد: «إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ» ای الی دین الاسلام دین اللَّه، «الْعَزِیزِ» المنیع بالنّقمة لمن لم یتّبع الرسول، «الْحَمِیدِ» ای الشّکور للمحسن القلیل من عمله.
هوش مصنوعی: در سوره یونس بیان شده است که ایمان یک شخص تنها با اجازه و اراده خداوند محقق می‌شود. به همین ترتیب در سوره بقره نیز گفته شده که هیچ کسی نمی‌تواند به دیگران آسیبی برساند مگر با اجازه خدا. همچنین اشاره شده که وقایع خاصی تنها با اراده خداوند اتفاق می‌افتند. بنابراین، در اینجا روشن می‌شود که هیچ کس بدون اجازه و مشیت خداوند به هدایت نخواهد رسید. در ادامه، اشاره شده است که این هدایت به سوی دین اسلام است که دینی قدرتمند است و کسانی که آن را نپذیرند، مجازات خواهند شد و از سوی دیگر، خداوند از نیکوکاران سپاسگزار خواهد بود.
«اللَّهِ الَّذِی» برفع خواند مدنی و شامی هم بوصل و هم بوقف بر استیناف و باقی بخفض خوانند علی انّه بدل من الحمید، ای الحمید «اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ»
هوش مصنوعی: «اللَّهِ الَّذِی» به دو صورت خوانده می‌شود: از طرف مدنی و شامی به صورت رفع و همچنین در مواقع وصل و وقف به استیناف، و دیگران آن را به حالت خفض می‌خوانند. این جمله به عنوان بدل از «الحمید» در نظر گرفته شده است، به این معنا که «الحمید» اشاره به «اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ» دارد.
ملکا و خلقا و امرا، «وَ وَیْلٌ لِلْکافِرِینَ مِنْ عَذابٍ شَدِیدٍ» ویل، واد فی جهنّم بسیل من قیح و صدید.
هوش مصنوعی: ملکوت و آفرینش و فرمانروایی، «و وای بر کافران از عذاب سختی» ویل به معنای دره‌ای در جهنم است که از عرق و آتش پر شده است.
«الَّذِینَ یَسْتَحِبُّونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا عَلَی الْآخِرَةِ» ای یختارون و یؤثرون الدّنیا علی العقبی و یترکون العمل لها. و قیل الاستحباب طلب المحبّة بالتّعریض لها، «وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ» هم لازمست و هم متعدی، بر می‌گردید از راه خدای و دیگران را بر می‌گردانید، اگر لازمست چنانست که: «رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً» ای یعرضون عنک اعراضا الی غیرک و رأیتهم یصدّون ای یعرضون و هم مستکبرون، و اگر متعدیست چنانست که: «هُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ» ای منعوکم عن دخوله: «وَ یَبْغُونَها عِوَجاً» ای یلتمسون لها زیغا و عیبا. و قیل یطلبون غیر سبیل القصد و صراط اللَّه هو طریق القصد. و قیل ینتظرون لمحمّد (ص) هلاکا و عوجا، منصوب علی الحال مصدر موضوع فی موضع الحال، تقول بغیت الشی‌ء طلبته و ابغیته ای اعنته. «أُولئِکَ» ای الموصوفون، «فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ» فی خطاء و طریق جائر عن الصواب.
هوش مصنوعی: این دسته از افراد کسانی هستند که زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح می‌دهند و عمل به خاطر آخرت را رها می‌کنند. گفته شده که «دوست داشتن» یعنی کوشش برای جلب محبت به‌طور غیرمستقیم. آنها همچنین از مسیر خداوند منحرف شده و دیگران را نیز از این مسیر دور می‌کنند. اگر این انحراف لازم باشد، به این معناست که آنها به‌طور مستقیم از شما دور می‌شوند و نشان می‌دهند که به شما بی‌اعتنا هستند. و اگر انحراف متعدی باشد، به معنای این است که آنها تمایل دارند شما را از ورود به خانه‌ای مقدس بازدارند. آنها به‌دنبال انحراف و نقص از راستا هستند و غیر از راه درست را جستجو می‌کنند. در حقیقت، آنان منتظر هلاکت و نقص پیامبر (ص) هستند. این افراد به‌دلیل ویژگی‌ها و اوصافشان در گمراهی عمیق و شدید قرار دارند.
«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ» ای بلغة قومه، و اللسان عند العرب هو الکلام. می‌گوید هر پیغامبری که بقومی فرستادیم بزبان ایشان و لغت ایشان فرستادیم تا پیغام ما بایشان بآن زبان که دریابند و فهم کنند برسانند و اگر نه بزبان ایشان گویند درنیابند و حجت بر ایشان درست نیاید، اینست که ربّ العزّه گفت: «لِیُبَیِّنَ لَهُمْ» ای لیفهمهم لتقوم علیهم الحجّة.
هوش مصنوعی: هیچ پیامبری را نفرستادیم جز اینکه به زبان قوم خودش فرستادیم. این جمله به این معناست که هر پیامبری به زبان و گویش قوم خودشان آمده تا پیام خداوند را به آنها برساند و آنها بتوانند آن را درک کنند. اگر پیامبران به زبان قوم خود صحبت نمی‌کردند، مردم نمی‌توانستند پیام را بفهمند و بر آنها حجت درست نمی‌بود. خداوند فرموده است که هدف از این ارسال پیامبران این است که فهم آنها را روشن کند و بر آنها حجت اقامه کند.
و عن ابی صالح عن ابن عباس قال کان جبرئیل یوحی الیه بالعربیّة و ینزل هو الی کلّ نبی بلسان قومه.
هوش مصنوعی: جبرئیل به زبان عربی وحی می‌کرد و به هر پیامبری به زبان قوم او نازل می‌شد.
و عن عکرمة عن ابن عباس قال انّ اللَّه فضّل محمّدا علی اهل السماء و علی الانبیاء، قالوا یا بن عباس فکیف فضله علی الانبیاء؟ فقال انّ اللَّه عزّ و جلّ قال: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ» یعنی بلسان قومه و الیهم فحسب، و قال لمحمد: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً» فارسله الی الجنّ و الانس فقال: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً»، «فَیُضِلُّ اللَّهُ مَنْ یَشاءُ» بالخذلان عن الایمان، «وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ» بالتوفیق، ای انّما وقع الارسال للبیان لا للاضلال و الهدایة فانّ ذلک الی اللَّه عزّ و جلّ، «وَ هُوَ الْعَزِیزُ» الّذی لا یمنع ممّا اراد، «الْحَکِیمُ» فی توفیقه من وفّق و خذلانه من خذل.
هوش مصنوعی: ابن عباس از عکرمه نقل می‌کند که خداوند محمد را بر اهل آسمان و انبیاء برتری داده است. وقتی از ابن عباس پرسیدند که چگونه او بر انبیاء فضیلت دارد، پاسخ داد که خداوند فرموده است: «و ما فرستاده‌ایم هیچ فرستاده‌ای را جز با زبان قومش»، یعنی پیامبران فقط به قوم خود فرستاده شده‌اند. اما به محمد فرموده است: «و ما تو را نفرستادیم مگر به عنوان بشارتی و هشدار برای تمام مردم»، و او را به جن و انس فرستاده است. پس می‌گوید: «ای مردم، من پیامبر خدا به سوی شما هستم»، و خداوند هر کس را که بخواهد، گمراه می‌کند و هر که را بخواهد، هدایت می‌کند. این بدان معناست که ارسال پیامبران برای بیان حقایق است، نه برای گمراهی یا هدایت، چراکه این امر به خداوند بستگی دارد. اوست که توانایی دارد و در هدایت و طیفیق عاقلانه عمل می‌کند.
قال الامام شیخ الاسلام عبد اللَّه الانصاری: فی الآیة دلیل علی انّ القرآن نزل بلغة العرب، لانّ الرّسول کان عربیّا، و کان اهل الخطاب یومئذ عربا لم یبلغ الخطاب العجم بعد فوجب اذ بلغهم ان یبیّن لهم بلسانهم المعنی الذی نزل الخطاب عربیّا بعینه لیبیّن للعجم کما بیّن للعرب، و الدّلیل علی جواز بیان الخطاب بالالسنة کلّها لزوم القسم و الذمة به لو حلّف القاضی خصما، فقال له قل: بخدای آسمان و زمین، فحلف به لزمته الیمین کما لو حلف، فقال بربّ السّماء و الارض، و لو قال الکافر: خدای نیست مگر خدای آسمان و زمین، منعته کما تمنعه الشهادة العربیّة و لو سأل الحزبی الذمّة، فقال: زینهار بخدای، استأمن به کما استأمن بالامان العربی لفظا «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا» ای بالبرهان الذی دلّ علی صحّة نبوّته نحو إخراج یده بیضاء و کون العصا حیة الی سائر آیاته التّسع، «أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَکَ» ای ارسلناه بان یخرج قومه و هم القبط، «مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ» ای بدعائک الی الایمان و نهیک عن الشرک. و قیل القوم بنو اسرائیل، فیکون المعنی: اخرج قومک من ذلّ الاستبعاد الی عزّ الملکة لانّ بنی اسرائیل کانوا مؤمنین، «وَ ذَکِّرْهُمْ» ای جدد لهم الذّکر و الذّکر حصول المعنی للنفس و قد یغیب عنها بالنّسیان فیعاد الیها بالتذکیر، «بِأَیَّامِ اللَّهِ» هذا وعید و ایّام اللَّه عقوباته و مثلاته فی الاوّلین، کقوله: «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ» هی ایضا وعید و سننه عقوباته و مثلاته فی الاوّلین.
هوش مصنوعی: امام شیخ الاسلام عبد اللَّه انصاری بیان می‌کند که آیه‌ای دلیلی قاطع بر این است که قرآن به زبان عربی نازل شده است، زیرا پیامبر عربی بود و اهالی که با او سخن می‌گفتند نیز عرب بودند و در آن زمان هنوز خطابی به عجم نرسیده بود. بنابراین، لازم بود که معنای نازل شده به زبان خودشان برای آنها بیان شود تا به همان شیوه به عجم نیز منتقل گردد. همچنین، او توضیح می‌دهد که بیان معانی با هر زبانی جایز است؛ مثلاً اگر قاضی از شخصی قسم بخواهد و او با ذکر خداوند آسمان و زمین قسم بخورد، این قسم برای او معتبر خواهد بود، همان‌طور که اگر با عبارت دیگری نیز قسم می‌خورد. امام در ادامه به داستان حضرت موسی اشاره می‌کند و می‌گوید که او با دلایل و معجزات خود، قومش را از تاریکی به روشنایی هدایت کرد. این قوم می‌تواند اهل مصر باشند یا بنی اسرائیل، که در هر صورت به ایمان و دوری از شرک دعوت شدند. وی همچنین بر این نکته تأکید می‌کند که یادآوری آیات الهی و تاریخ اقوام گذشته حکایتی از عذاب‌ها و عبرت‌های الهی است که در حقیقت یادآوری برای قوم است تا از آن عبرت بگیرند.
و قیل «بِأَیَّامِ اللَّهِ» ای بما کان فی ایّام اللَّه من النعمة و المحنة فاجتزاء بذکر الایّام عنه لانّها کانت معلومة عندهم و المعنی عظهم بنعمه و نقمه‌ای بالترغیب و الترهیب و الوعد و الوعید.
هوش مصنوعی: در این متن، اشاره شده که منظور از "ایام اللَّه" زمان‌هایی است که در آن نعمت‌ها و آزمایش‌های الهی وجود داشته است. همچنین گفته شده که ذکر ایام به تنهایی کافی است زیرا مردم آن را می‌شناسند. در واقع، هدف این است که انسان‌ها را با نعمت‌ها و بلاها ترغیب و ترسانده شوند و به وعده‌ها و وعیدها توجه کنند.
و عن علی (ع) قال: کان رسول اللَّه (ص) یخطبنا فیذکرنا بایّام اللَّه حتّی یعرف ذلک فی وجهه کانّما یذکر قوما یصبّحهم الامر غدوة و عشیّة و کان اذا کان حدیث عهد بجبرئیل لم یتبسم ضاحکا حتّی یرتفع عنه.
هوش مصنوعی: امام علی (ع) می‌گوید: پیامبر (ص) در حال خطبه‌خوانی به ما یادآوری می‌کرد که از روزهای الهی صحبت کنیم، به‌طوری که این موضوع در چهره‌اش مشخص می‌شد، گویی که درباره قومی صحبت می‌کند که صبح و شام در شرایط خاصی قرار دارند. همچنین زمانی که تازه با جبرئیل ملاقات کرده بود، هیچ‌گاه نمی‌خندید و تا زمانی که آن حال از او برطرف نمی‌شد، لبخند نمی‌زد.
«إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ» ای فی اهلاک اللَّه الامم الکافرة لعلامات ببطلان ما کانوا علیه، «لِکُلِّ صَبَّارٍ شَکُورٍ» ای هی دلالات لمن صبر علی الشدّة و شکر علی النعمة. و قیل دلالات لکلّ مؤمن لانّ الصبر و الشکر کفلا الایمان بحکم الخبر: قال النبی (ص): «الایمان نصفان نصف صبر و نصف شکر» خلافست میان علما که صبر به یا شکر و درویش صابر به یا توانگر شاکر، و مذهب بیشترین علماء شریعت و طریقت آنست که درویش صابر فاضلتر و در مقامات سالکان صبر از شکر برتر که صبر حال درویشانست و شکر حال توانگران و اخبار و آثار فراوان دلالت می‌کند بر شرف درویشان و فضل ایشان بر توانگران، من ذلک قول النبی (ص).
هوش مصنوعی: در این متن به نشانه‌هایی اشاره شده که در هلاکت ملت‌های کافر وجود دارد و به ناتوانی آنها در مقابل حقایق اشاره می‌کند. این نشانه‌ها برای کسانی که در برابر سختی‌ها صبوری کرده و در برابر نعمت‌ها شکرگزاری می‌کنند، قابل درک و فهم است. برخی نیز می‌گویند این نشانه‌ها برای هر مؤمنی است، زیرا صبر و شکر دو بخش اساسی ایمان به شمار می‌آیند. در میان دانشمندان نظرات مختلفی وجود دارد که آیا صبر برتر است یا شکر، اما به طور کلی بیشتر علماء بر این باورند که درویش صابر از توانگر شاکر برتر است. این تفکر در متون و احادیث مختلف نیز مورد تأکید قرار گرفته و نشان دهنده مقام بالای درویشان است.
یؤتی باشکر اهل الارض فیجزیه اللَّه تعالی جزاء الشاکرین و یؤتی باصبر اهل الارض فیقال له أ ترضی ان یجزیک کما جزینا هذا الشّاکر؟ فیقول نعم یا ربّ، فیقول اللَّه تعالی: کلّا انعمت علیه فشکر و ابتلیتک فصبرت لاضعّفن لک الاجر فیعمی اضعاف جزاء الشّاکرین، و قد قال تعالی: «إِنَّما یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسابٍ».
هوش مصنوعی: خداوند متعال به شکرگذاران زمین پاداش می‌دهد و به صابران نیز می‌گوید: آیا راضی هستی که پاداش تو مانند پاداش شکرگذاران باشد؟ او می‌گوید: بله، ای پروردگار. خداوند می‌فرماید: هر آری به او نعمت دادم و او شکرگذاری کرد، و تو را آزمایش کردم و صبر کردی. بنابراین پاداش تو را چند برابر می‌کنم و پاداش شکرگذاران را افزایش می‌دهم. همچنین خداوند می‌فرماید: «پاداش صابران بدون حساب داده می‌شود».
و عن انس بن مالک قال بعث الفقراء رسولا الی رسول اللَّه (ص) فقال انّی رسول الفقراء الیک. فقال مرحبا بک و بمن جئت من عندهم؟ جئت من عند قوم احبّهم، قال: قالوا یا رسول اللَّه انّ الاغنیاء ذهبوا بالجنّة، یحجّون و لا نقدر علیه و یعتمرون و لا نقدر علیه و اذا مرضوا بعثوا بفضل اموالهم ذخیرة لهم. فقال النبی (ص) بلّغ عنّی الفقراء انّ لمن صبر و احتسب منکم فله ثلث خصال لیست للاغنیاء: الاولی انّ فی الجنّة غرفا ینظر الیها اهل الجنّة کما ینظر اهل الارض الی نجوم السّماء لا یدخلها الّا نبیّ فقیر او شهید فقیر او مؤمن فقیر، و الثانیة یدخل الفقراء الجنّة قبل الاغنیاء بنصف یوم و هو خمس مائة عام، و الثالثة اذا قال الغنی سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر و قال الفقیر مثل ذلک لم یلحق الغنی الفقیر و ان انفق فیها عشرة آلاف درهم و کذلک اعمال البرّ کلّها فرجع الیهم، فقالوا رضینا رضینا.
هوش مصنوعی: انس بن مالک نقل می‌کند که فقرا فرستاده‌ای به سوی پیامبر (ص) فرستادند و گفتند: «من فرستاده فقرا به سوی تو هستم.» پیامبر (ص) فرمود: «خوش آمدی و به کسی که از طرف آنها آمدی نیز!» فرستاده گفت: «من از قوم کسانی آمده‌ام که دوستشان داریم.» سپس آنها به پیامبر گفتند: «ای پیامبر خدا، ثروتمندان به بهشت رفته‌اند؛ چون به حج می‌روند و ما قادر به انجام آن نیستیم، همچنین به عمره می‌روند و ما نمی‌توانیم و وقتی بیمار می‌شوند، با اموال فراوان خود به خود کمک می‌کنند.» پیامبر (ص) فرمود: «به فقرا بگویید که برای کسی که صبر کند و اجرش را از خدا بخواهد، سه ویژگی است که ثروتمندان ندارند: اول اینکه در بهشت، اتاق‌هایی است که اهل بهشت به آن مانند ستاره‌های آسمان نگاه می‌کنند و فقط نبیّ فقیر، یا شهید فقیر، یا مؤمن فقیر می‌تواند به آن وارد شود؛ دوم اینکه فقرا قبل از ثروتمندان به بهشت وارد می‌شوند و این معادل نیم روز است که به‌طور تقریبی پانصد سال می‌شود؛ سوم اینکه وقتی ثروتمند بگوید «سبحان‌الله»، «الحمد‌لله»، «لا اله الا الله» و «الله اکبر» و فقیر نیز همین را بگوید، فقیر به ثروتمند نخواهد رسید، حتی اگر او ده هزار درهم خرج کند و این موضوع در تمام کارهای نیک صدق می‌کند.» سپس فرستاده به فقرا گفت و آنها خوشنود شدند.
و روی انّ النبی (ص) قال یؤتی بالرّجل یوم القیامة فیقول اللَّه: عبدی لم ازو عنک الدّنیا لهوانک، زویت عنک لصلاحک و صالح دینک.
هوش مصنوعی: در روز قیامت، فردی به درگاه خداوند آورده می‌شود و خداوند به او می‌گوید: ای بنده من، من دنیا را از تو گرفتم نه به خاطر بی‌ارزشی‌ات، بلکه به خاطر اینکه به صلاح تو و دینت باشد.
قوله: «وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ» ای اعلم قومک یا محمّد ما کان من موسی علیه السلام حین قال لبنی اسرائیل «اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ» ففرعون داخل فی آله ها هنا کما انّ ابراهیم (ع) داخل فی آله فی خبر التشهد و الیاس داخل فی آله فی قوله: «سَلامٌ عَلی إِلْ‌یاسِینَ» و مثله قوله: «أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ»، «وَ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ» اثبت الواو ها هنا عطفا علی «یَسُومُونَکُمْ» و حیث لا واو فانّه بدل عن الاوّل. قال الفرّاء العلة الجالبة لهذه الواو انّ اللَّه سبحانه اخبرهم انّهم یعذبون بانواع العذاب بالتذبیح و غیر التذبیح و حیث طرح الواو اراد تفسیر صفات الذین کانوا یسومونهم، «وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ» ای یدعونهنّ احیاء لا یقتلونهنّ. و فی الخبر: اقتلوا شیوخ المشرکین و استحیوا شرخهم، «وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ».
هوش مصنوعی: موسی به قوم خود گفت: «نعمت خدا را بر خود یاد کنید زمانی که شما را از دست فرعونیان نجات داد.» در اینجا فرعون بخشی از آله (طایفه) ذکر شده است، همان‌طور که ابراهیم و الیاس در روایات مختلف ذکر شده‌اند. همچنین در آیه‌ای دیگر آمده که فرعونیان به شدت عذاب می‌شدند و به فرزندان شما آسیب می‌زدند. واو در این آیه به عنوان عطف به کار رفته است، زیرا خداوند به آنها خبر داده که با روش‌های مختلفی مورد عذاب قرار می‌گیرند. در اینجا بیان می‌شود که قوم فرعونی به برخی از آنها آسیب می‌رساندند، در حالی که نسبت به زنان با احتیاط برخورد می‌کردند و آنها را نمی‌کشتند. در حدیثی آمده که دشمنان مشرک را بکشید، اما جوانانشان را حفظ کنید. در این همه، آزمایشی بزرگ از سوی پروردگار شما وجود دارد.
«وَ إِذْ تَأَذَّنَ» یعنی آذن ای اعلم کما یقال توعد و اوعد، «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ» می‌گوید آگاهی داد خداوند شما، و آگاه کرد «شکرتم» راست و آگاهی «کفرتم» را، و شکر درین موضع توحیدست و ناسپاسی کفر است و تفسیر خود در عقب است.
هوش مصنوعی: عبارت «وَ إِذْ تَأَذَّنَ» به معنای ابلاغ و اعلام است، مانند زمانی که گفته می‌شود که تهدیدی وجود دارد. در اینجا، خداوند به بندگان خود اعلام کرده است که اگر شکرگزاری کنید، پاداش خواهید گرفت و اگر کفر بورزید، عذاب خواهید شد. شکرگزاری در اینجا به معنای پذیرش توحید است و ناسپاسی یعنی عدم پذیرش و کفر به خداوند به حساب می‌آید. توضیحات بیشتری در بخش‌های بعدی ارائه خواهد شد.
«وَ قالَ مُوسی إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ» عن عبادتکم، «حَمِیدٌ» یحمده اهل السّماوات و الارض حمید باحسانه لمن عبده. و قیل حمید حمد نفسه قبل ان یحمده خلقه.
هوش مصنوعی: موسی گفت: اگر شما و همه ساکنان زمین کافر شوید، بدانید که خداوند بی‌نیاز است و از عبادت شما بی‌نیاز است. او ستودنی است و اهل آسمان‌ها و زمین او را به خاطر نیکی‌هایش ستایش می‌کنند. برخی گفته‌اند که او پیش از آنکه مخلوقش او را ستایش کند، خود را ستوده است.
قال النبی (ص): من اعطی الشکر لم یحرم الزّیادة لانّ اللَّه تعالی یقول: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: کسی که شکرگزاری کند، از افزایش نعمت‌ها محروم نخواهد شد؛ زیرا خداوند Almighty می‌فرماید: «اگر شکرگزاری کنید، قطعاً نعمت‌هایتان را افزایش خواهم داد.»
و بعث رسول اللَّه (ص) سریة فقال لئن سلمتم لاشکرنّه فغنموا و سلموا، فقال اللّهم لک الحمد شکرا و لک المنّ فضلا
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام (ص) گروهی را به مأموریتی فرستاد و به آنها گفت: اگر به سلامت برگردید، سپاسگزار خدا خواهم بود. آنها به سلامت بازگشتند و غنیمتی نیز به دست آوردند. در این هنگام، پیامبر خدا گفت: «بار خدایا، شکر تو را به خاطر این نعمت، و لطف تو را بر خودم می‌دانم.»
«فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ» تا اینجا سخن موسی است با قوم خویش.
هوش مصنوعی: پس به راستی که خداوند بی‌نیاز و شایسته ستایش است.
«أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ» مفسران را درین آیت دو قول است: یک قول آنست که این هم از کلام موسی (ع) است با قوم خود، و قول دیگر آنست که این خطاب با محمد است (ص) و با امت وی یقول الم تسمعوا خبر الذین من قبلکم قوم نوح و عاد و ثمود، «وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ» من الامم السّالفه، «لا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ» ای لا یحصی کثرتهم الّا اللَّه. هذا دلیل علی اشتباه الانساب علی النسّاب و لهذا روی عن عبد اللَّه انّه قرأ هذه الآیة ثمّ قال کذب النسّابون. و عن ابن عباس قال: بین عدنان و اسماعیل ثلاثون ابا لا یعرفون، «جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ» بالمعجزات التی ثبتت بها نبوّتهم و وجبت اجابتهم ثمّ لم یؤمنوا و هو قوله «فَرَدُّوا أَیْدِیَهُمْ فِی أَفْواهِهِمْ» و فیه قولان: احدهما انّ الضمیرین یعودان الی الکفرة، ای ردّ القوم ایدیهم فی افواههم، ای علی افواههم غیظا علیهم کقوله: «عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنامِلَ مِنَ الْغَیْظِ» و هو قول ابن مسعود. قال ابن عباس عجبوا من کلام اللَّه فوضعوا ایدیهم علی افواههم متفکرین فیه، و قال بعضهم اشاروا الیه بالسّکوت و وضعوا اناملهم علی شفاههم و قد طبّقوها. و القول الآخر انّ الضمیر الثانی یعود الی الانبیاء ای ردّ القوم ایدیهم فی افواه الرسل کی لا یتکلّموا بما ارسلوا به و هو قول الحسن و الفرّاء و اشار الفرّاء بظهر کفّه الی من یخاطبه می‌گوید دستهای خود بدهنهای پیغامبران باز نهادند گفتند مگویید یعنی که نپذیرفتند پیغام و ایشان را دروغ زن گرفتند همچون کسی که دست بدهن کسی باز نهد و گوید خاموش، «وَ قالُوا إِنَّا کَفَرْنا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ» فی هذا الکلام ایجاز فانّ القوم لم یکونوا معترفین برسالة ربّهم و المعنی انّا کفرنا بما تدّعون انّکم ارسلتم به، و له فی القرآن نظایر و من ابینها قول قوم صالح فی سورة الاعراف، «وَ إِنَّا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونَنا» انتم، «إِلَیْهِ مُرِیبٍ» موقع فی الرّیبة، اراب اتی بالرّیبة، اتی بالتّهمة.
هوش مصنوعی: آیا به شما خبر کسانی که پیش از شما بودند نرسید، مانند قوم نوح، عاد و ثمود؟ مفسران درباره این آیه دو نظر دارند: یکی اینکه این گفتار از موسی (ع) با قوم خود است و دیگری اینکه این سخن خطاب به محمد (ص) و امت اوست. آیا شما خبر کسانی که پیش از شما بودند، یعنی اقوام نوح، عاد و ثمود را نشنیدید؟ و همچنین از اقوام بعدی که تعدادشان را جز خدا کسی نمی‌داند. این نشان‌دهنده اشتباه در نسب‌ها است. عبد الله روایت کرده که این آیه را خوانده و سپس گفته است: نسب‌نگاران دروغ می‌گویند. ابने عباس نیز گفته است که بین عدنان و اسماعیل سی پدر وجود دارد که نامشان شناخته شده نیست. پیامبران با معجزات خویش به این قوم‌ها آمدند تا نبوت خود را ثابت کنند، اما آنان ایمان نیاوردند و به نوعی دست خود را به نشانه خشم بر دهانشان گذاشتند. در این باره دو نظر وجود دارد: یکی اینکه این اشاره به کافران است که به دلیل خشم دست خود را بر دهانشان گذاشتند، و نظر دیگر این است که اشاره به پیامبران است که مردم نخواستند سخنان آنان را بشنوند و آنها را دروغگو شمردند. در مورد کافران گفته شده که ما به آنچه که شما به عنوان پیام پیامبر نسبت می‌دهید کافر هستیم و این نشان‌دهنده عدم ایمان واقعی آنان به رسالت خداوند است. در قرآن نمونه‌های مشابه دیگری نیز وجود دارد، مانند گفتار قوم صالح در سوره اعراف که نسبت به دعوت پیامبر دچار تردید بودند.
میبدی