قوله تعالی: «وَ جاءَتْ سَیَّارَةٌ» هم المسافرون یسیرون من ارض الی ارض اصل این کلمه سائره است. امّا چون فعل بسیار شود فاعل را فعّال گویند بر طریق مبالغه، «فَأَرْسَلُوا وارِدَهُمْ» من یردّ الماء لیستقی منه و الوارد الذی یتقدّم الرّفقة الی الماء فیهیّئ لهم الارشیة و الدّلاء، «فَأَدْلی دَلْوَهُ» یقال ادلیت الدّلو اذا ارسلتها لتملاها و دلوتها اذا اخرجتها، و المعنی ادلی دلوه فی البئر ثمّ دلاها فتشبّث بها یوسف، فلمّا رآه «قال یا بشرای» قرأ اهل الکوفة: یا بُشْری من غیر اضافة و هو فی محلّ الرّفع بالنّداء المفرد و هو اسم صاحب له ناداه یخبره خبر الغلام، و قرأ الباقون: یا بشرای بالف ساکنة بعدها یاء مفتوحة فی معنی النّداء المضاف فکان المدلی بشّر نفسه و قال یا بشارتی تعالی فهذا اوانک و قیل بشّر اصحابه بانّه وجد غلاما مفسّران گفتند این سیّاره کاروانی بود که از مدین می‌آمد بسوی مصر می‌شد و سالاران کاروان مردی بود مسلمان از فرزندان ابراهیم، نام وی مالک بن ذعر بن مدیان بن ابراهیم الخلیل، کاروان راه گم کردند، همی رفتند در آن صحرا و زمین شکسته تا بسر آن چاه رسیدند و چهارپایان همه زانو زدند و هر چند نه جای فرو آمدن کاروان بود که آب آن چاه به تلخی معروف و مشهور بود. امّا بعد از آن که یوسف بوی رسید آب آن خوش گشت، چون چهارپایان آنجا زانو بزمین زدند مالک ذعر مردی زیرک بود، عاقل، مسلمان، بدانست که آنجا سرّی تعبیه است، بفرمود تا کاروانیان بار فرو گذاشتند و آرام گرفتند و در کار آب فرو ماندند.
مالک ذعر گفت من درین جایگه چاهی دیده‌ام هر چند که آب آن تلخ است امّا یک امشب بدان قناعت کنیم، مرد خویش را فرستاد بطلب آب، پیش از کاروانیان رفت و دلو فروهشت چنانک ربّ العزّه گفت: «فَأَدْلی دَلْوَهُ»، جبرئیل آمد و یوسف را در دلو نشاند او را برمی‌کشید، عظیم گران بود، طاقت بر کشیدن می‌نداشت تا دیگری را به یاری خواند، چون یوسف بنزدیکی سر چاه رسید، وارد در نگرست شخصی را دید زیبا چون صد هزار نگار جمالی بر کمال، رویی چون ماه تابان و چون خورشید روان، شعاع نور روی وی با دیوار چاه افتاده و آن چاه روشن چون گلشن گشته، مصطفی (ص) گفت: «اعطی یوسف شطر الحسن و النّصف الآخر لسائر النّاس».
و قال کعب الاحبار: کان یوسف حسن الوجه، جعد الشّعر، ضخم العین، مستوی الخلق ابیض اللّون غلیظ السّاقین و السّاعدین و العضدین خمیص البطن صغیر السّرّة و کان اذا تبسّم رأیت النّور فی ضواحکه، فاذا تکلّم رأیت فی کلامه شعاع النّور یبتهر عن ثنایاه و لا یستطیع احد وصفه و کان حسنه کضوء النّار عند اللّیل و کان یشبه آدم یوم خلقه اللَّه عزّ و جلّ و صوّره و نفخ فیه من روحه ان یصیب المعصیة. و یقال انّه ورث ذلک الجمال من جدّته سارة و کانت اعطیت سدس الحسن.
وارد چون او را بدید بانگ از وی برآمد که: «یا بُشْری هذا غُلامٌ» ای شادیا مرا آنک غلامی! مالک ذعر گفت خاموش باشید و او را پنهان دارید که این چهارپایان ما از بهر آن ایستادند تا ما درست کنیم که وی کیست و سبب بودن وی اینجا چیست! اینست که ربّ العالمین گفت: «وَ أَسَرُّوهُ بِضاعَةً» منصوب علی الحال یعنی اسرّه مالک بن ذعر و اصحابه، فقالوا للسیّارة هو بضاعة ابضعناها اهل الماء لنبیّعه بمصر لئلّا یستشرکهم فیه النّاس. مالک ذعر و اصحاب وی یوسف را از اهل قافله پنهان کردند که ایشان را عادت بودی که هر سود و زیان که ایشان را بودی در سفر در آن مشترک بودندی، خواستند که تنها این غلام ایشان را باشد.
قال الزجاج: کانّه قال و اسرّوه جاعلیه بضاعة.
ابن عباس گفت: اسرّ اخوة یوسف انّه اخوهم و جعلوه بضاعة و باعوه.
برادران یوسف از سیّاره پنهان کردند که وی برادر ایشان است بلکه او را بضاعتی ساختند و بفروختند، و این چنان بود که یهودا طعام آورد از بهر وی بر عادت خویش و او را در چاه نیافت! برادران خبر کرد از آن حال، همه بیامدند و یوسف را با ایشان دیدند، حریت وی پنهان کردند و به عبرانی با یوسف گفتند که اگر تو به عبودیّت خویش اقرار ندهی ما ترا هلاک کنیم، یوسف گفت انا عبد و اراد انّه عبد اللَّه. پس او را بضاعتی ساختند و فروختند. و روا باشد که اسرار بمعنی اظهار بود، ای اظهروه بضاعة، یعنی اظهروا حال یوسف علی هذا الوجه، وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِما یَعْمَلُونَ بیوسف.
وَ شَرَوْهُ شاید که فعل سیّاره بود بمعنی خریدن، و شاید که فعل برادران بود بمعنی فروختن، و بخس ناقص بود ناچیز و خسیس، یعنی که او را بفروختند بچیزی اندک خسیس، یعنی که بوی ضنّت ننمودند و گرامی نداشتند تا از ارزان فروختن دریغ داشتندید. و گفته‌اند معنی بخس حرام است یعنی که بفروختند او را به بهایی حرام از بهر آن که وی آزاد بود و بهای آزاد حرام باشد. و روا باشد که معنی بخس ظلم بود، یعنی که بر وی ظلم کردند که او را بفروختند، «دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ» بدرمی چند شمرده: گفتند بیست درم بود هر یکی را دو درم، و یهودا نصیب خود نگرفت بایشان داد، و گفته‌اند بیست و دو درم بود. معدود نامی است چیزی اندک را، هم چون ایام معدوده، و انّما قال معدودة لیعلم انّها کانت اقلّ من اربعین درهما لانّهم کانوا فی ذلک الزّمان لا یزنون ما کان اقلّ من اربعین درهما لانّ اصغر اوزانهم کان الاوقیة و الاوقیة اربعون درهما.
«وَ کانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ» ای ما کانوا ضانّین به اذ لم یعلموا کرامته و منزلته عند اللَّه عزّ و جلّ. برادران چون او را بفروختند و به مالک ذعر تسلیم کردند گفتند: استوثقوا منه لا یأبق او را بند بر نهید و گوش دارید که وی گریزنده است نباید که بگریزد و نیز دعوی حریت کند ازو مشنوید و ما از عهده همه بیرون آئیم. و گفته‌اند که روبیل وثیقه نامه‌ای نوشت بخطّ خویش باین مبایعت و این شرط که میان ایشان رفت و بمالک ذعر داد تا حجّت خویش ساخت.
پس مالک او را دست و پای بسته بر شتر نشاند و سوی مصر رفتند، به گورستانی بر گذشتند براه در و یوسف قبر مادر خویش دید راحیل، خود را از سر اشتر بیفکند و گریستن و زاری در گرفت و گفت یا امّی یا راحیل ارفعی رأسک من الثّری و انظری الی ولدک یوسف و ما لقی بعدک من البلایا یا امّاه لو رأیتنی و قد نزّعوا قمیصی و فی الجب القونی و علی حرّ وجهی لطمونی و لم یرحمونی و کما یباع العبد باعونی و کما یحمل الاسیر حملونی. کعب احبار گفت آن ساعت که بر سر تربت مادر می‌زارید از هوا ندایی شنید که: «اصبر و ما صبرک الّا باللّه». غلام مالک ذعر چون وی را چنان دید بر وی جفا کرد و گفت: آمد آنچه مولایان تو گفتند! و لطمه‌ای بر روی وی زد، هم در حال دست وی خشک شد، و ربّ العزّه جبرئیل را فرستاد تا در پیش قافله پرّی بر زمین زد، بادی عظیم سرخ برخاست و غبار بر انگیخت، چندانک اهل قافله همه متحیّر شدند و یکدیگر را نمی‌دیدند و خروشی و زلزله‌ای در قافله افتاد، مالک ذعر گفت گناهی عظیم است که ما را چنین گرفتار کرد و بر جای بداشت! غلام گفت یا مولای گناه من کردم که غلام عبرانی را بزدم و اینک دست من خشک گشته، مالک و اهل کاروان بنزدیک یوسف شدند و عذر خواستند و گفتند اگر خواهی ترا قصاص است و اگر نه عفو کن تا ربّ العزّه این صاعقه از ما بگرداند، یوسف عفو کرد و از بهر آن غلام دعا کرد و او را شفا آمد و دست وی نیک شد، مالک پس از آن یوسف را گرامی داشت و جامه نیکو در وی پوشانید و مرکوبی را از بهر وی زین کرد و بر وی نشاند. مالک ذعر گفت: ما نزلت منزلا و لا ارتحلت الّا استبان لی برکة یوسف و کنت اسمع تسلیم الملائکة علیه صباحا و مساء و کنت انظر الی غمامة بیضاء تظلّه. رفتند تا بیک منزلی مصر، مالک ذعر یوسف را غسل فرمود و موی سر وی شانه زد و بر اسپی نشاند و عمامه خزّ بنفش بر سر وی نهاد، و مردم مصر را عادت بود که هر گه که قافله‌ای آمدی مرد و زن جمله باستقبال شدندی، و آن سال خود رود نیل وفا نکرده بود، خشک سال پیش آمد و مردم را بطعام حاجت بود، بامداد خبر در افتاد که قافله در مصر می‌آید و طعام با ایشان، خلق مصر بیرون آمدند، یوسف را دیدند در میان قافله هم چون گل شکفته در بوستان و ماه درخشنده بر آسمان.
و یوسف آن وقت سیزده ساله بود، چشم خلق بر وی افتاد فتنه اندر دلها پدید آمد و از وی هیبت بر مردم افتاد، چنان که در دل بر وی فتنه شدند و از هیبت وی درو نگرستن نتوانستند، یوسف بدان زیبایی و بدان صفت بشهر اندر آمد تا بقصر مالک ذعر، مالک بفرمود تا از بهر وی خانه‌ای مفرد کردند و فرش افکندند و اهل خویش را گفت: کنیزکی نامزد کن تا خدمت وی کند، اهل وی گفت: این در مروّت نیست که کنیزکی با جوانی در یک خانه بود! مالک گفت تو اندیشه بد مکن که من از وی آن دانم از امانت و ترک خیانت و استعمال صیانت که اگر تو خدمت وی کنی من روا دارم. و گفته‌اند آن شب که یوسف در مصر آرام گرفت، رود نیل عظیم گشت و فراخی طعام پدید آمد و نرخ وی بشکست و در شهر سخن پراکنده شد که مالک ذعر غلامی آورده که گویی از فرزندان ملوک است و از نسل انبیاء و این وفاء نیل و رخص طعام از یمن قدوم و برکت قدم اوست. بامداد همه قصد وی کردند و بدر سرای وی رفتند، مالک گفت شما را حاجت چیست؟ گفتند خواهیم که این غلام را ببینیم و دیدها بدیدن وی روشن کنیم، مالک گفت یک هفته صبر کنید تا رنج راه از وی زائل گردد و رنگ روی وی بجای خود باز آید، آن گه من او را بر شما عرض کنم که من نیّت فروختن وی دارم، این خبر به زلیخا رسید زن اظفیر، عزیز مصر، زلیخا را آرزوی دیدار وی خاست، چون شش روز گذشته بود از آن وعده کس فرستاد به مالک ذعر که فردا چون این غلام را بر مردم عرض کنی، بر در سرای من عرض کن، مالک جواب داد که من فردا این غلام را پیش تو فرستم که فرمان ترا ممتثل ام و امر ترا منقاد. زلیخا بفرمود تا میدان در سرای وی بیاراستند و کرسی از صندل سپید بنهادند و پرده‌ای از دیباء رومی ببستند و بر طرف بام جماعتی کنیزکان بداشت با طاسهای گلاب و مشک سوده، و مالک ذعر در شهر ندا کرد که هر که خواهد تا غلام عبرانی را ببیند بدر سرای عزیز مصر آید. و یوسف را بیاراست، پیراهنی سبز در وی پوشید و قبایی سرخ در بست و عمامه سیاه بر سر وی نهاد و او را بر آن کرسی صندل نشاند. و زلیخا بر آن گوشه قصر بر تختی زرین نشسته و کنیزکان بر سر وی ایستاده، و در مصر زنی دیگر بود نام وی فارعه بیامد با هزار دانه مروارید، هر دانه‌ای دو مثقال و هزار پاره یاقوت هر پاره‌ای پنج مثقال و طبقی پیروزه و نمک دانی بدخش، آمد تا یوسف را خرد. و بازرگانان و توانگران شهر سواران و پیادگان همه جمع آمده و قومی دیگر که طمع خریدن نداشتند بنظاره آمدند. مالک ذعر آن ساعت گوشه پرده برداشت و جمال یوسف به ایشان نمود، چندین دختر ناهده حائض گشتند و خلقی بی عدد در فتنه افتادند و ملک ایشان الریّان بن الولید بن ثروان حاضر بود گفت: خرد واجب نکند که این بنده کسی باشد و من از خریدن وی عاجزم نه از آنک مال ندارم لکن محال بود که آدمی‌ای این را خداوند بود، این سخن بگفت و عنان برگردانید و برفت.
اوّل بازرگانی گفت من ده هزار دینار بدهم، دیگری گفت من بیست هزار بدهم، هم چنین مضاعف همی کردند و زلیخا بحکم ادب هیچیز نمی‌گفت که شوهرش اظفیر حاضر بود می‌خواست که شوی وی مبدء کند، اظفیر گفت: ای زلیخا من این غلام را بخرم تا ما را فرزند بود که ما را فرزند نیست، زلیخا گفت صواب است خریدن و از خزینه من بهاء وی بدادن، ایشان درین مشاورت بودند که آن زن که نامش فارعه بود دختر طالون آن مال آورد و عرض کرد، مالک خواست که بوی فروشد، زلیخا دلال را بخواند و گفت: جوهر که وی میدهد من بدهم و عقدی زیادتی عدد آن سی دانه هر دانه‌ای شش مثقال و هم سنگ یوسف مشک و هم سنگ وی عنبر و کافور و صد تا جامه ملکی و دویست تا قصب و هزار تا دبیقی، مالک ذعر گفت دادم. آن زن بانگ کرد گفت ای مالک اجابت مکن تا آنچه وی میدهد من بدهم و صد رطل زر بر سر نهم. غلامان زلیخا غلبه کردند و یوسف را در سرای زلیخا بردند و آن کنیزکان که طاسهای گلاب و مشک سوده داشتند بر سر مردمان می‌فشاندند، و مالک ذعر را در سرای بردند و آنچه گفتند جمله وفا کردند. و آن زن که نام وی فارعه بود سودایی گشت و جان در سر آن حسرت کرد.
اینست که ربّ العالمین میگوید: «وَ قالَ الَّذِی اشْتَراهُ مِنْ مِصْرَ» این مشتری شوی زلیخا است نام وی اظفیر و قیل قطفیر، مردی بود از قبطیان حاجب و خازن ملک مصر. و در آن زمان بمصر رسم بودی که هر که خزانه ملک داشتی و تصرّف مملکت همه ولایت در دست وی بودی، او را عزیز گفتندی. و این ملک مصر به قول بعضی علما فرعون موسی بود: ولید بن مصعب بن الریّان المغرق، قومی گفتند: فرعون موسی دیگر بود و این ملک دیگر. و هو الریّان بن الولید بن ثروان بن اراشة بن فاران بن عملیق، و قیل انّ هذا الملک لم یمت حتّی آمن و اتّبع یوسف علی دینه ثم مات و یوسف بعده حیّ، فملک بعده قابوس بن مصعب بن معویة بن نمیر بن البیلواس بن فاران بن عملیق و کان کافرا، فدعاه یوسف الی الاسلام فابی ان یقبل «وَ قالَ الَّذِی اشْتَراهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ» یعنی زلیخا و قیل اسمها راعیل.
«أَکْرِمِی مَثْواهُ» ای احسنی الیه فی طول مقامه عندنا، و قیل احسنی الیه فی جمیع حالاته من مأکول و مشروب و ملبوس. قال ابن عیسی: الاکرام اعطاء المراد علی وجه الاعظام، «عَسی أَنْ یَنْفَعَنا» فی ضیاعنا و اموالنا. «أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً» نتبنّاه و لم یکن له ولد لانّه کان عنّینا.
قال ابن مسعود: احسن النّاس فراسة ثلاثة: العزیز حین قال فی یوسف «عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً» و ابنة شعیب حین قالت لابیه «اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ» و ابو بکر الصدّیق حین استخلف عمر الفاروق. فان قیل کیف اثبت اللَّه الشّری فی یوسف و معلوم انّه حر لم ینعقد علیه بیع؟
فالجواب انّ الشّری هو المماثلة فلما ماثله بمال من عنده یجوز ان یقال اشتراه علی التّوسع کقوله «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری» قوله: «وَ کَذلِکَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ» ای کما انقذناه من الجبّ کذلک مهّدنا له فی ارض مصر فجعلناه علی خزائنها و لنعلّمه عطف علی مضمر یعنی لنوحی الیه، «وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ» ای تعبیر الرّؤیا و معانی کتب اللَّه، «وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلی أَمْرِهِ» ای علی امر یوسف یدبّره و یسوسه و یحفظه و لا یکله الی غیره، «وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ.» ما اللَّه بیوسف صانع و ما الیه من امره صائر حین زهدوا فی یوسف و باعوه بثمن بخس و فعلوا به ما فعلوا. و قیل «وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلی أَمْرِهِ» ای علی ما اراد من قضائه لا یغلبه علی امره غالب و لا یبطل ارادته منازع، یفعل ما یشاء و یحکم ما یرید، «وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ» انّ العاقبة تکون للمتّقین.
«وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ» الاشدّ جمع شدّة مثل نعمة و انعم و الشدّة قوّة العقل و البدن، ای و لمّا بلغ منتهی اشتداد جسمه و قوّة عقله میگوید آن گه که برسید بزور جوانی و قوّت خرد و آن بیست سال است بقول ضحاک و سی و سه سال بقول مجاهد و گفته‌اند اشدّ را بدایتی است و نهایتی: بدایت حدّ بلوغ است بقولی، و هژده سال بقولی، و بیست و یک سال بقولی، و نهایت آن چهل سال است به قولی، و شصت سال به قولی. «آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً» حکم اینجا نبوّت است و علم فقه دین است و حکم مه است از علم، و گفته‌اند یوسف را در چاه نبوّت دادند امّا پس از آن که باشد رسید او را اظهار دعوت فرمودند. و قیل آتیناه حکما علی النّاس و علما بتأویل الاحادیث، «وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» یعنی فعلنا به لانّه کان محسنا لا انّه یفعل ذلک بکلّ محسن، کما قال عزّ و جلّ: «وَ لَقَدْ مَنَنَّا عَلی مُوسی وَ هارُونَ» و ختم الآیة، فقال کذلک نجزی المحسنین و لم یؤت کلّ محسن کتابا مستبینا یعنی انّه فعل ذلک بموسی و هارون لانّهما کانا عبدین محسنین.
و قیل «وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» المراد به محمد (ص)، یقول کما فعلت هذا بیوسف بعد ان لقی ما لقی و قاسی من البلاء ما قاسی فمکّنت له فی الارض و آتیته الحکم و العلم کذلک افعل بک انجّیک من مشرکی قومک و امکّن لک فی الارض و از یدک الحکم و العلم لانّ ذلک جزای اهل الاحسان فی امری و نهیی.
«وَ راوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِها» المراودة المفاعلة، راد یرود اذا جاء و ذهب و معناه طلب احدهما فعلا و ترکه الآخر ای امتنع الآخر من ذلک الفعل و قیل الرّود مشی المتطلّب او المترقب او المتصیّد مشی قلیل ساکن. و ابتداء این مراودت آن بود که یوسف در خانه زلیخا پیوسته بعبادت و تنسّک مشغول بودی و صحف ابراهیم خواندی به آوازی خوش و هیچ کس نشنیدی که نه در فتنه افتادی! زلیخا کرسی پیش خود بنهاد و یوسف را بخواند و بر آن کرسی نشاند، یوسف صحف میخواند و زلیخا در جمال وی نظاره میکرد و گفت یا یوسف خوش میخوانی لکن چه سود که نمی‌دانم که چه میخوانی! یوسف گفت من خریده توأم و غلام توام و تو مرا سیّدی و ببهایی گران مرا خریده‌ای لا بدّ است که آواز من ترا خوش آید و این اوّل سخن بود که میان ایشان رفت، زلیخا گفت اکنون هر روز باید که بیایی و پیش من این صحف خوانی، یوسف گفت فرمان بردار و طاعت دارم. هر روز بیامدی و پیش وی بنشستی و با وی سخن گفتی و زلیخا را در دل عشق یوسف بر کمال بود، امّا تجلد همی نمود و صبر همی کرد و تسلّی وی در آن بود که ساعتی با وی بنشستی و سخن گفتی و زلیخا که گهی در میان سخن برخاستی ببهانه‌ای و گامی چند برداشتی، تا مگر یوسف در رفتار و قد و بالای وی تامّل کند که نیکو قد بود و نیکو رفتار و خوش گفتار، و گیسوان داشت چنانک بر پای خاستی با گوشه مقنعه بر زمین همی کشیدی و حسن و جمال وی چنان بود که نقاشان چین از جمال وی نسخت کردندی و یوسف هر بار که وی برخاستی ادب نفس خود را و حرمت عزیز را سر در پیش افکندی، پس زلیخا در تدبیر آن شد که خلوت خانه‌ای سازد، شوهر خویش را گفت: مرا دستوری ده تا از بهر بت قصری عظیم سازم، نام برده و گران مایه، چنانک درین دیار مثل آن نبود.
شوهر او را دستوری داد. و زلیخا را مادری بود نام وی غطریفه و در زمین یمن ملکه بود و پدر زلیخا ملک ثمود بود: جندع بن عمرو و پسران داشت در یمن همه شاهان و شاه زادگان. زلیخا کس فرستاد بمادر و به آن برادران که بت خانه‌ای خواهم کرد مرا به مال مدد دهید، مادر وی صد خروار زر فرستاد و جواهر بسیار و استادان معروف. زلیخا سه قبّه بفرمود به دوازده رکن در هم پیوسته و در هاشان در یکدیگر گشاده، هر یکی بیست گز در بیست گز و چهل گز بالای آن، از رخام بنا نهاده و روی آن بجواهر مرصّع کرده و بر سر هر قبّه‌ای گاوی زرین نهاده، سروهاش از بیجاده، چشمها از یاقوت سرخ، و زیر قبّه‌ها اندر آب روان و در هر قبّه‌ای تختی نهاده مکلّل به مروارید و یاقوت و پیروزه و مجمرهای زرّین نهاده مشک سوختن را و در هر قبّه‌ای دری آویخته لایق آن قبّه و زلیخا خویشتن را بیاراست و تاج بر سر نهاد و در آن قبّه بر تخت نشست و کس به طلب یوسف فرستاد، یوسف بیامد و پای در قبه نخستین نهاد هم چنان بر در بایستاد تا زلیخا گفت: ایدر بیا، نزدیک در آی، یوسف فراتر شد، پیش تخت وی بزانو در آمد، کنیزکان درها ببستند، اینست که ربّ العالمین گفت: «وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَیْتَ لَکَ» ای هلمّ و اقبل فانا لک و هی اسم للفعل و هی مبنیّة کما یبنی الاصوات لانّه لیس منها فعل متصرّف فمن فتح التّاء فلالتقاء السّاکنین کما فتح این و کیف و من ضمّ جعلها غایة بمنزلة قبل و حیث و قرئ هیت بکسر الهاء و ضمّ التّاء بغیر همز و بهمز و هی من قولک هئت اهی‌ء هیئة کجئت اجی‌ء جیئة و معناه تهیّات لک و تزیّنت معنی آنست که زلیخا گفت یوسف را که من ترا ساخته‌ام و آراسته. و قیل معناه تقدّم لنفسک ای لک فی التقدّم حظّ.
یوسف چون دید که در ببستند گفت آه که فتنه آمد! زلیخا از تخت فرو آمد و دست یوسف گرفت گفت یا یوسف ترا سخت دوست دارم و در دوستی تو بیقرارم:
یعلم اللَّه گر همی دانم نگارا شب ز روز
زانکه هستم روز و شب مدهوش و سرگردان عشق
یوسف بگریست، گفت: پدر من مرا دوست داشت، دوستی وی مرا به چاه و قید و بندگی و غربت افکند، از دوستی پدر این دیدم از دوستی تو ندانم چه خواهم دید؟ لکن ای زلیخا درین باب بر من رنج مبر و اندوه خود میفزای که من خدای را جلّ جلاله نیازارم و جز رضاء خدا نجویم و حرمت عزیز هرگز برندارم و حقّ وی فرو نگذارم که وی با من نیکویی کرد و مرا گرامی داشت. این است که اللَّه گفت: «قالَ مَعاذَ اللَّهِ» ای اعتصم باللّه و احترز به ان افعل هذا، و هو نصب علی المصدر ای اعوذ باللّه معاذا، یقال عذت عیاذا و معاذا و معاذة پارسی کلمه این است که باز داشت خواهم بخدای. «إِنَّهُ رَبِّی» یعنی انّ العزیز سیّدی اشترانی و «أَحْسَنَ مَثْوایَ»حیث قال اکرمی مثواه فلا اخونه فی اهله. و قیل معناه انّه ربّی ای انّ اللَّه خالقی و لا اعصیه انّه آوانی و من بلاء الجبّ عافانی.
إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ یعنی ان فعلته هذا و خنته بعد ما اکرمنی و احسن مثوای فانا ظالم و لا یفلح الظّالمون، یوسف این سخن میگفت و همی گریست آن گه روی سوی آسمان کرد، گفت: خداوندا چه گناه کردم که بر من خشم گرفتی و مرا درین بلا افکندی؟ و اگر من گنه کارم سزد که حرمت آبا و اجداد من بر نداری و ایشان را بعار و عیب من شرمسار نکنی. و زلیخا به آستین خویش اشک وی می‌سترد و میگفت: ای یوسف تو از خدای خود مترس که من ده هزار گوسفند بدهم تا تو از بهر وی قربان کنی و ده هزار دینار و صد هزار درهم بدهم تا به یتیمان و بیوه زنان دهی، یوسف گفت: اگر هر چه داری بمن دهی و از بهر من خرج کنی من معصیت نکنم. هر چند یوسف سخن میگفت زلیخا بر وی فتنه تر می‌شد، همی در جست و بازوی وی بگرفت و او را در قبّه درونی برد و درها ببست، گفت: ای یوسف ترا چه دریغ آید که با من بخندی و حدیثی خوش کنی؟ که من شیفته جست و جوی توام و آشفته در کار توام، یوسف سر در پیش افکند، ساعتی خاموش نشست، زلیخا دست بزد و مقنعه از سر فرو افکند و سر و گردن برهنه کرد و در یوسف زارید که ای سنگین دل چرا بر من نبخشایی و با من یاقوت لبت بسخن نگشایی؟ یک بار با وی بزاری و خواهش سخن گفت تا مگر بر وی ببخشاید، یک بار سطوت و صولت نمود تا مگر منقاد شود، یک بار جمال بر وی عرضه کرد و داعیه لذّت و شهوت نفسی پدید کرد تا مگر فریفته شود. و فی ذلک ما روی عن السدی و محمد بن اسحاق و جماعة قالوا لمّا ارادت امرأة العزیز مراودة یوسف عن نفسه جعلت تذکر له محاسن نفسه و تشوّقه الی نفسها، فقالت له یا یوسف ما احسن شعرک! قال هو اوّل ما ینثر من نفسی. قالت یا یوسف ما احسن عینک! قال هی اوّل ما یسیل الی الارض من جسدی. قالت ما احسن وجهک! قال هو للتّراب یأکله فلم تزل تطمعه مرّة و تخیفه اخری. و تدعوه الی اللّذة و هو شاب مستقبل یجد من شبق الشباب ما یجد الرّجل و هی حسناء جمیلة حتّی لان لها ممّا یری من کلفها به و لما یتخوّف منها حتّی خلوا فی بعض البیوت و همّ بها.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: «وَ جاءَتْ سَیَّارَةٌ» هم المسافرون یسیرون من ارض الی ارض اصل این کلمه سائره است. امّا چون فعل بسیار شود فاعل را فعّال گویند بر طریق مبالغه، «فَأَرْسَلُوا وارِدَهُمْ» من یردّ الماء لیستقی منه و الوارد الذی یتقدّم الرّفقة الی الماء فیهیّئ لهم الارشیة و الدّلاء، «فَأَدْلی دَلْوَهُ» یقال ادلیت الدّلو اذا ارسلتها لتملاها و دلوتها اذا اخرجتها، و المعنی ادلی دلوه فی البئر ثمّ دلاها فتشبّث بها یوسف، فلمّا رآه «قال یا بشرای» قرأ اهل الکوفة: یا بُشْری من غیر اضافة و هو فی محلّ الرّفع بالنّداء المفرد و هو اسم صاحب له ناداه یخبره خبر الغلام، و قرأ الباقون: یا بشرای بالف ساکنة بعدها یاء مفتوحة فی معنی النّداء المضاف فکان المدلی بشّر نفسه و قال یا بشارتی تعالی فهذا اوانک و قیل بشّر اصحابه بانّه وجد غلاما مفسّران گفتند این سیّاره کاروانی بود که از مدین می‌آمد بسوی مصر می‌شد و سالاران کاروان مردی بود مسلمان از فرزندان ابراهیم، نام وی مالک بن ذعر بن مدیان بن ابراهیم الخلیل، کاروان راه گم کردند، همی رفتند در آن صحرا و زمین شکسته تا بسر آن چاه رسیدند و چهارپایان همه زانو زدند و هر چند نه جای فرو آمدن کاروان بود که آب آن چاه به تلخی معروف و مشهور بود. امّا بعد از آن که یوسف بوی رسید آب آن خوش گشت، چون چهارپایان آنجا زانو بزمین زدند مالک ذعر مردی زیرک بود، عاقل، مسلمان، بدانست که آنجا سرّی تعبیه است، بفرمود تا کاروانیان بار فرو گذاشتند و آرام گرفتند و در کار آب فرو ماندند.
هوش مصنوعی: آیه‌ای که ذکر شده، درباره یک کاروان است که از منطقه‌ای به منطقه دیگر سفر می‌کند. این کاروان به چاه آبی می‌رسد که قبلاً به علت تلخی آبش، کسی به آن نزدیک نمی‌شد. اما وقتی این کاروان به چاه رسید، به نوعی متوجه شدند که اینجا خبری از آب تازه وجود دارد. مالک بن ذعر، یکی از اعضای این کاروان که مردی زیرک و مسلمان بود، با هوشیاری متوجه شد که این مکان ممکن است دارای آب باشد و به کاروانیان دستور داد تا بارهای خود را کنار بگذارند و به جستجوی آب بپردازند. در طی این ماجرا، یوسف نیز از چاه پایین فرستاده شده و با دیدن کاروان، از نهایت خوشحالی میگوید که بشارتی آورده‌اند. این داستان به سفر و جستجوی آب در آن زمان اشاره دارد و نکات اخلاقی و تفکر هوشمندانه را به تصویر می‌کشد.
مالک ذعر گفت من درین جایگه چاهی دیده‌ام هر چند که آب آن تلخ است امّا یک امشب بدان قناعت کنیم، مرد خویش را فرستاد بطلب آب، پیش از کاروانیان رفت و دلو فروهشت چنانک ربّ العزّه گفت: «فَأَدْلی دَلْوَهُ»، جبرئیل آمد و یوسف را در دلو نشاند او را برمی‌کشید، عظیم گران بود، طاقت بر کشیدن می‌نداشت تا دیگری را به یاری خواند، چون یوسف بنزدیکی سر چاه رسید، وارد در نگرست شخصی را دید زیبا چون صد هزار نگار جمالی بر کمال، رویی چون ماه تابان و چون خورشید روان، شعاع نور روی وی با دیوار چاه افتاده و آن چاه روشن چون گلشن گشته، مصطفی (ص) گفت: «اعطی یوسف شطر الحسن و النّصف الآخر لسائر النّاس».
هوش مصنوعی: مالک ذعر گفت که در این مکان چاهی دیده‌ام که هرچند آب آن تلخ است، اما امشب می‌توانیم به آن قناعت کنیم. او مرد خود را برای آوردن آب فرستاد و پیش از کاروانیان رفت و دلو را به درون چاه انداخت، چنان‌که خداوند فرموده است: «دلوی را فرود آورد». در این هنگام جبرئیل آمد و یوسف را در دلو نشاند و او را بالا می‌کشید، اما خیلی سنگین بود و نمی‌توانست او را به تنهایی بالا بکشد، پس دیگری را به کمک فراخواند. وقتی یوسف به نزدیک لبه چاه رسید، نگاهی به درون انداخت و شخصی را دید که چون زیبایی او به اندازه‌ی صد هزار نگار است. چهره‌اش مانند ماه تابان و چون خورشید درخشان بود و نور چهره‌اش با دیوار چاه برخورد کرده و چاه را چون گلستان روشن کرده بود. مصطفی (ص) فرمود: «نیمی از زیبایی به یوسف داده شده و نیمی دیگر به سایر مردم».
و قال کعب الاحبار: کان یوسف حسن الوجه، جعد الشّعر، ضخم العین، مستوی الخلق ابیض اللّون غلیظ السّاقین و السّاعدین و العضدین خمیص البطن صغیر السّرّة و کان اذا تبسّم رأیت النّور فی ضواحکه، فاذا تکلّم رأیت فی کلامه شعاع النّور یبتهر عن ثنایاه و لا یستطیع احد وصفه و کان حسنه کضوء النّار عند اللّیل و کان یشبه آدم یوم خلقه اللَّه عزّ و جلّ و صوّره و نفخ فیه من روحه ان یصیب المعصیة. و یقال انّه ورث ذلک الجمال من جدّته سارة و کانت اعطیت سدس الحسن.
هوش مصنوعی: کعب الاحبار میگوید: یوسف چهره‌ای زیبا داشت، موی فر خورده، چشمان بزرگ و فرم بدنی متناسبی داشت. رنگ پوستش سفید و پاها و دست‌هایش قوی بود. شکم او لاغر و نافش کوچک بود. هرگاه می‌خندید، نور را در چهره‌اش می‌دیدی، و وقتی صحبت میکرد، نور از دندان‌هایش می‌درخشید. هیچ‌کس نمی‌توانست او را به درستی توصیف کند. زیبایی او مانند شعله آتش در شب بود و شبیه آدم در زمان خلقت خداوند بود و هیچ‌گاه معصیت نکرد. گفته می‌شود که او این زیبایی را از مادربزرگش سارا به ارث برده است، که خود نیز یک‌سوم زیبایی را داشت.
وارد چون او را بدید بانگ از وی برآمد که: «یا بُشْری هذا غُلامٌ» ای شادیا مرا آنک غلامی! مالک ذعر گفت خاموش باشید و او را پنهان دارید که این چهارپایان ما از بهر آن ایستادند تا ما درست کنیم که وی کیست و سبب بودن وی اینجا چیست! اینست که ربّ العالمین گفت: «وَ أَسَرُّوهُ بِضاعَةً» منصوب علی الحال یعنی اسرّه مالک بن ذعر و اصحابه، فقالوا للسیّارة هو بضاعة ابضعناها اهل الماء لنبیّعه بمصر لئلّا یستشرکهم فیه النّاس. مالک ذعر و اصحاب وی یوسف را از اهل قافله پنهان کردند که ایشان را عادت بودی که هر سود و زیان که ایشان را بودی در سفر در آن مشترک بودندی، خواستند که تنها این غلام ایشان را باشد.
هوش مصنوعی: وقتی او را دیدند، بانگ بلندی سر دادند که: «ای شادی، این یک غلام است!» مالک ذعر به آنها گفت که ساکت باشند و او را پنهان کنند، زیرا چهارپایان ما به همین خاطر ایستاده‌اند تا بفهمند او کیست و چه دلیلی دارد که اینجا باشد! به همین دلیل، پروردگار عالم فرمود: «وَ أَسَرُّوهُ بِضاعَةً» یعنی مالک بن ذعر و همراهانش او را پنهان کردند و به کاروان گفتند که او کالا است که از اهل آب (کاروان مسافر) خریداری کرده‌ایم تا در مصر بفروشیم و مبادا مردم به شریک شدن در آن اقدام کنند. مالک ذعر و همراهانش یوسف را از دیگران پنهان کردند، زیرا عادت آنها بر این بود که هر سود و زیانی که در سفر داشته‌اند، در آن به صورت مشترک بوده است و می‌خواستند که فقط این غلام برای آنان باشد.
قال الزجاج: کانّه قال و اسرّوه جاعلیه بضاعة.
هوش مصنوعی: زجاج میگوید: انگار که او این موضوع را بیان کرده و با آرامش آن را در دل خود نگه داشته است.
ابن عباس گفت: اسرّ اخوة یوسف انّه اخوهم و جعلوه بضاعة و باعوه.
هوش مصنوعی: ابن عباس گفت: برادران یوسف راز برادری خود را به او گفتند و او را به عنوان یک کالای تجاری در نظر گرفتند و فروختند.
برادران یوسف از سیّاره پنهان کردند که وی برادر ایشان است بلکه او را بضاعتی ساختند و بفروختند، و این چنان بود که یهودا طعام آورد از بهر وی بر عادت خویش و او را در چاه نیافت! برادران خبر کرد از آن حال، همه بیامدند و یوسف را با ایشان دیدند، حریت وی پنهان کردند و به عبرانی با یوسف گفتند که اگر تو به عبودیّت خویش اقرار ندهی ما ترا هلاک کنیم، یوسف گفت انا عبد و اراد انّه عبد اللَّه. پس او را بضاعتی ساختند و فروختند. و روا باشد که اسرار بمعنی اظهار بود، ای اظهروه بضاعة، یعنی اظهروا حال یوسف علی هذا الوجه، وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِما یَعْمَلُونَ بیوسف.
هوش مصنوعی: برادران یوسف او را پنهان کردند تا کسی نفهند که او برادرشان است و در عوض او را به عنوان یک کالا فروختند. یهودا برای یوسف غذایی آورد و وقتی به چاه مراجعه کرد، او را نیافت. برادران موضوع را به یوسف اطلاع دادند و هنگامی که او را دیدند، به خاطر موقعیتش او را مخفی نگه داشتند. به زبان عبری به یوسف گفتند که اگر به غلامی خودش اعتراف نکند، او را خواهند کشت. یوسف پاسخ داد که او بنده خداست. سپس او را به عنوان کالایی فروختند. همچنین این امکان وجود دارد که رازها به معنای آشکار کردن باشند، یعنی حال یوسف را به این شکل نشان دهید، و خداوند به کارهای آنها آگاه است.
وَ شَرَوْهُ شاید که فعل سیّاره بود بمعنی خریدن، و شاید که فعل برادران بود بمعنی فروختن، و بخس ناقص بود ناچیز و خسیس، یعنی که او را بفروختند بچیزی اندک خسیس، یعنی که بوی ضنّت ننمودند و گرامی نداشتند تا از ارزان فروختن دریغ داشتندید. و گفته‌اند معنی بخس حرام است یعنی که بفروختند او را به بهایی حرام از بهر آن که وی آزاد بود و بهای آزاد حرام باشد. و روا باشد که معنی بخس ظلم بود، یعنی که بر وی ظلم کردند که او را بفروختند، «دَراهِمَ مَعْدُودَةٍ» بدرمی چند شمرده: گفتند بیست درم بود هر یکی را دو درم، و یهودا نصیب خود نگرفت بایشان داد، و گفته‌اند بیست و دو درم بود. معدود نامی است چیزی اندک را، هم چون ایام معدوده، و انّما قال معدودة لیعلم انّها کانت اقلّ من اربعین درهما لانّهم کانوا فی ذلک الزّمان لا یزنون ما کان اقلّ من اربعین درهما لانّ اصغر اوزانهم کان الاوقیة و الاوقیة اربعون درهما.
هوش مصنوعی: در این متن بیان شده است که واژه "وَ شَرَوْهُ" ممکن است به معنای خریدن یا فروختن باشد و "بخس" به معنی ناچیز و خسیس است. این بدان معناست که او را به قیمتی اندک و ارزان فروختند و به او ارزش ندادند. همچنین گفته شده که "بخس" ممکن است به معنای حرام بودن باشد، زیرا او آزاد بود و بهای آزادی حرام است. همچنین این احتمال وجود دارد که "بخس" به معنای ظلم باشد، یعنی بر او ظلم کردند و او را فروختند. در ادامه اشاره شده که او به بهای کمی فروخته شد، به طور خاص، به بیست درم یا بیست و دو درم که هر کدام به دو درم می‌رسید. واژه "معدود" بر چیز اندکی دلالت دارد، مانند روزهای محدودی، و در اینجا به این معناست که مقدار فروخته شده کمتر از چهل درم بوده است، زیرا در آن زمان کمتر از چهل درم را نمی‌سنجیدند و کوچکترین واحد وزن آنها چهل درم بود.
«وَ کانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ» ای ما کانوا ضانّین به اذ لم یعلموا کرامته و منزلته عند اللَّه عزّ و جلّ. برادران چون او را بفروختند و به مالک ذعر تسلیم کردند گفتند: استوثقوا منه لا یأبق او را بند بر نهید و گوش دارید که وی گریزنده است نباید که بگریزد و نیز دعوی حریت کند ازو مشنوید و ما از عهده همه بیرون آئیم. و گفته‌اند که روبیل وثیقه نامه‌ای نوشت بخطّ خویش باین مبایعت و این شرط که میان ایشان رفت و بمالک ذعر داد تا حجّت خویش ساخت.
هوش مصنوعی: آنها در این موضوع از زهد و پرهیزگاری برخوردار بودند و فکر نمی‌کردند که مقام و منزلت او را در نزد خداوند نمی‌دانند. وقتی برادران او را فروختند و به مالک ذعر سپردند، گفتند: باید او را به خوبی مراقبت کنید و مانع فرار او شوید، زیرا او بی‌تاب و گریزنده است و نباید مجدداً به آزادی ادعا کند. همچنین تأکید کردند که ما از عهده همه این مسائل به خوبی برمی‌آییم. گفته شده که روبیل، نامه‌ای با خط خود نوشت که شامل این توافق و شرط‌ها بود و آن را به مالک ذعر داد تا مدرکی برای خود درست کند.
پس مالک او را دست و پای بسته بر شتر نشاند و سوی مصر رفتند، به گورستانی بر گذشتند براه در و یوسف قبر مادر خویش دید راحیل، خود را از سر اشتر بیفکند و گریستن و زاری در گرفت و گفت یا امّی یا راحیل ارفعی رأسک من الثّری و انظری الی ولدک یوسف و ما لقی بعدک من البلایا یا امّاه لو رأیتنی و قد نزّعوا قمیصی و فی الجب القونی و علی حرّ وجهی لطمونی و لم یرحمونی و کما یباع العبد باعونی و کما یحمل الاسیر حملونی. کعب احبار گفت آن ساعت که بر سر تربت مادر می‌زارید از هوا ندایی شنید که: «اصبر و ما صبرک الّا باللّه». غلام مالک ذعر چون وی را چنان دید بر وی جفا کرد و گفت: آمد آنچه مولایان تو گفتند! و لطمه‌ای بر روی وی زد، هم در حال دست وی خشک شد، و ربّ العزّه جبرئیل را فرستاد تا در پیش قافله پرّی بر زمین زد، بادی عظیم سرخ برخاست و غبار بر انگیخت، چندانک اهل قافله همه متحیّر شدند و یکدیگر را نمی‌دیدند و خروشی و زلزله‌ای در قافله افتاد، مالک ذعر گفت گناهی عظیم است که ما را چنین گرفتار کرد و بر جای بداشت! غلام گفت یا مولای گناه من کردم که غلام عبرانی را بزدم و اینک دست من خشک گشته، مالک و اهل کاروان بنزدیک یوسف شدند و عذر خواستند و گفتند اگر خواهی ترا قصاص است و اگر نه عفو کن تا ربّ العزّه این صاعقه از ما بگرداند، یوسف عفو کرد و از بهر آن غلام دعا کرد و او را شفا آمد و دست وی نیک شد، مالک پس از آن یوسف را گرامی داشت و جامه نیکو در وی پوشانید و مرکوبی را از بهر وی زین کرد و بر وی نشاند. مالک ذعر گفت: ما نزلت منزلا و لا ارتحلت الّا استبان لی برکة یوسف و کنت اسمع تسلیم الملائکة علیه صباحا و مساء و کنت انظر الی غمامة بیضاء تظلّه. رفتند تا بیک منزلی مصر، مالک ذعر یوسف را غسل فرمود و موی سر وی شانه زد و بر اسپی نشاند و عمامه خزّ بنفش بر سر وی نهاد، و مردم مصر را عادت بود که هر گه که قافله‌ای آمدی مرد و زن جمله باستقبال شدندی، و آن سال خود رود نیل وفا نکرده بود، خشک سال پیش آمد و مردم را بطعام حاجت بود، بامداد خبر در افتاد که قافله در مصر می‌آید و طعام با ایشان، خلق مصر بیرون آمدند، یوسف را دیدند در میان قافله هم چون گل شکفته در بوستان و ماه درخشنده بر آسمان.
هوش مصنوعی: مالک یوسف را با دست و پا بسته بر روی شتر نشاند و به سمت مصر حرکت کردند. در مسیر، به گورستانی رسیدند و یوسف قبر مادرش، راحیل، را دید. او از شتر پایین افتاد و به شدت گریست و گفت: «ای مادر، سر خود را از خاک بردار و به پسر خود یوسف نگاه کن و ببین چه بلایایی پس از تو بر سر من آمده است. ای مادر، اگر مرا می‌دیدی وقتی که قمیسم را از تنم درآوردند، در چاه انداختند و بر صورتم زدند و به من رحم نکردند، همچون برده‌ای فروختند و همچون اسیری حمل کردند.» کعب احبار بیان کرد که در آن لحظه که یوسف بر سر قبر مادرش گریه میکرد، صدایی از آسمان شنید که گفت: «صبر کن و صبر تو تنها با یاری خدا ممکن است.» غلام مالک، چون یوسف را این گونه دید، به او بی‌رحمی کرد و گفت: «چیزی که مولاهایت گفتند، آمد!» و به او سیلی زد. ناگهان دست او خشک شد و خداوند جبرئیل را فرستاد تا در پیش کاروان به زمین بیفتد. بادی عظیم به پا شد و غباری را بلند کرد تا جایی که همگان در قافله متحیر شدند و یکدیگر را نمی‌دیدند و دچار اضطراب شدند. مالک گفت: «گناه بزرگی انجام شده که ما را چنین گرفتار کرده است.» غلام گفت: «ای مولا، گناهم این است که غلام عبرانی را زدم و حالا دستم خشک شده است.» نهایتاً، مالک و کاروان به یوسف نزدیک شدند و از او عذرخواهی کردند و گفتند که اگر بخواهد قصاص کند و اگر نه، عفو کند تا خداوند این عذاب را از ما بردارد. یوسف عفو کرد و برای آن غلام دعا کرد و او شفا یافت و دستش به حالت اولیه برگشت. بعد از این ماجرا، مالک به یوسف احترام گذاشت و لباس زیبا به او پوشاند و برایش مرکبی آماده کرد. مالک گفت: «هر جا که فرود آمدم و حرکت کردم، برکت یوسف برایم روشن شد و صدای تسلیم ملائکه را در صبح و شب می‌شنیدم و همواره ابر سفیدی را که او را سایه‌بان کرده بود، می‌دیدم.» آنها تا به یک منزل در مصر رسیدند. مالک یوسف را غسل داد و موهایش را شانه کرد و بر اسب نشاند و عمامه‌ای از خز بنفش بر سرش گذاشت. مردم مصر عادت داشتند که هر بار که کاروانی می‌رسید، مرد و زن به استقبال آن می‌شتافتند. آن سال، رود نیل خشک بود و مردم به غذا نیاز داشتند. صبح خبری رسیده بود که کاروانی به مصر می‌آید و غذا هم همراه دارد. مردم مصر به بیرون آمدند و یوسف را در میان کاروان دیدند، او همچون گلی شکفته در باغ و ماهی درخشان در آسمان بود.
و یوسف آن وقت سیزده ساله بود، چشم خلق بر وی افتاد فتنه اندر دلها پدید آمد و از وی هیبت بر مردم افتاد، چنان که در دل بر وی فتنه شدند و از هیبت وی درو نگرستن نتوانستند، یوسف بدان زیبایی و بدان صفت بشهر اندر آمد تا بقصر مالک ذعر، مالک بفرمود تا از بهر وی خانه‌ای مفرد کردند و فرش افکندند و اهل خویش را گفت: کنیزکی نامزد کن تا خدمت وی کند، اهل وی گفت: این در مروّت نیست که کنیزکی با جوانی در یک خانه بود! مالک گفت تو اندیشه بد مکن که من از وی آن دانم از امانت و ترک خیانت و استعمال صیانت که اگر تو خدمت وی کنی من روا دارم. و گفته‌اند آن شب که یوسف در مصر آرام گرفت، رود نیل عظیم گشت و فراخی طعام پدید آمد و نرخ وی بشکست و در شهر سخن پراکنده شد که مالک ذعر غلامی آورده که گویی از فرزندان ملوک است و از نسل انبیاء و این وفاء نیل و رخص طعام از یمن قدوم و برکت قدم اوست. بامداد همه قصد وی کردند و بدر سرای وی رفتند، مالک گفت شما را حاجت چیست؟ گفتند خواهیم که این غلام را ببینیم و دیدها بدیدن وی روشن کنیم، مالک گفت یک هفته صبر کنید تا رنج راه از وی زائل گردد و رنگ روی وی بجای خود باز آید، آن گه من او را بر شما عرض کنم که من نیّت فروختن وی دارم، این خبر به زلیخا رسید زن اظفیر، عزیز مصر، زلیخا را آرزوی دیدار وی خاست، چون شش روز گذشته بود از آن وعده کس فرستاد به مالک ذعر که فردا چون این غلام را بر مردم عرض کنی، بر در سرای من عرض کن، مالک جواب داد که من فردا این غلام را پیش تو فرستم که فرمان ترا ممتثل ام و امر ترا منقاد. زلیخا بفرمود تا میدان در سرای وی بیاراستند و کرسی از صندل سپید بنهادند و پرده‌ای از دیباء رومی ببستند و بر طرف بام جماعتی کنیزکان بداشت با طاسهای گلاب و مشک سوده، و مالک ذعر در شهر ندا کرد که هر که خواهد تا غلام عبرانی را ببیند بدر سرای عزیز مصر آید. و یوسف را بیاراست، پیراهنی سبز در وی پوشید و قبایی سرخ در بست و عمامه سیاه بر سر وی نهاد و او را بر آن کرسی صندل نشاند. و زلیخا بر آن گوشه قصر بر تختی زرین نشسته و کنیزکان بر سر وی ایستاده، و در مصر زنی دیگر بود نام وی فارعه بیامد با هزار دانه مروارید، هر دانه‌ای دو مثقال و هزار پاره یاقوت هر پاره‌ای پنج مثقال و طبقی پیروزه و نمک دانی بدخش، آمد تا یوسف را خرد. و بازرگانان و توانگران شهر سواران و پیادگان همه جمع آمده و قومی دیگر که طمع خریدن نداشتند بنظاره آمدند. مالک ذعر آن ساعت گوشه پرده برداشت و جمال یوسف به ایشان نمود، چندین دختر ناهده حائض گشتند و خلقی بی عدد در فتنه افتادند و ملک ایشان الریّان بن الولید بن ثروان حاضر بود گفت: خرد واجب نکند که این بنده کسی باشد و من از خریدن وی عاجزم نه از آنک مال ندارم لکن محال بود که آدمی‌ای این را خداوند بود، این سخن بگفت و عنان برگردانید و برفت.
هوش مصنوعی: یوسف در آن زمان سیزده سال داشت و با ورودش به شهر، توجه مردم را جلب کرد و جذابیتی خاص در دل‌های آنها ایجاد کرد. او به قدری زیبا و باوقار بود که کسی نمی‌توانست به او نگاه کند. یوسف به مصر وارد شد و به دستور مالک ذعر، برای او خانه‌ای جداگانه ترتیب داده شد و فرشی برایش آماده کردند. مالک از خانواده‌اش خواست تا برای یوسف کنیزی انتخاب کنند تا به او خدمت کند، اما خانواده‌اش نگرانی‌های اخلاقی داشتند که نباید جوانی و کنیزی در یک خانه زندگی کنند. مالک به آنها گفت که او اطمینان دارد یوسف جوانی متعهد و بازرگان است و می‌تواند به او اعتماد کند.
آن شب یوسف به مصر رسید و به طرز عجیبی رود نیل پرآب شد و غذا در شهر فراوان شد. خبر آمدن یوسف به شدت در شهر پخش شد و همه درباره او صحبت میکردند که گویی از نسل پادشاهان و انبیا است. صبح روز بعد، مردم برای دیدن یوسف به خانه‌اش رفتند. مالک به آنها گفت که باید یک هفته صبر کنند تا یوسف استراحت کند و سپس او را به آنها معرفی کند، چون او قصد فروش یوسف را داشت. زلیخا، همسر مالک، از شنیدن این خبر شوق دیدن یوسف را پیدا کرد و از مالک خواست تا هنگامی که یوسف را به مردم نشان میدهد، او را پیش زلیخا بیاورد.
مالک نیز طبق درخواست زلیخا، برای مراسمی باشکوه ترتیب دیدار یوسف را فراهم کرد و او را بسیار آراستند. زلیخا در گوشه قصر نشسته بود و جمعی از کنیزکان دور او ایستاده بودند. در این مراسم، یوسف به زیبایی خاصی آراسته شد و همگان برای تماشای او جمع شدند. وقتی یوسف به آنها نشان داده شد، بسیاری از دختران بی‌اختیار دچار حیرت و شگفتی شدند و مردم در شگفتی و جذابیت او غرق شدند. همچنین، برخی از ثروتمندان و تجار برای دیدن یوسف آمده بودند. در نهایت، یکی از بزرگ‌زاده‌ها گفت که او نمی‌تواند یوسف را بخرد، چون او به نظرش از آنچه که انسان است بالاتر و متعالی‌تر به نظر می‌رسید.
اوّل بازرگانی گفت من ده هزار دینار بدهم، دیگری گفت من بیست هزار بدهم، هم چنین مضاعف همی کردند و زلیخا بحکم ادب هیچیز نمی‌گفت که شوهرش اظفیر حاضر بود می‌خواست که شوی وی مبدء کند، اظفیر گفت: ای زلیخا من این غلام را بخرم تا ما را فرزند بود که ما را فرزند نیست، زلیخا گفت صواب است خریدن و از خزینه من بهاء وی بدادن، ایشان درین مشاورت بودند که آن زن که نامش فارعه بود دختر طالون آن مال آورد و عرض کرد، مالک خواست که بوی فروشد، زلیخا دلال را بخواند و گفت: جوهر که وی میدهد من بدهم و عقدی زیادتی عدد آن سی دانه هر دانه‌ای شش مثقال و هم سنگ یوسف مشک و هم سنگ وی عنبر و کافور و صد تا جامه ملکی و دویست تا قصب و هزار تا دبیقی، مالک ذعر گفت دادم. آن زن بانگ کرد گفت ای مالک اجابت مکن تا آنچه وی میدهد من بدهم و صد رطل زر بر سر نهم. غلامان زلیخا غلبه کردند و یوسف را در سرای زلیخا بردند و آن کنیزکان که طاسهای گلاب و مشک سوده داشتند بر سر مردمان می‌فشاندند، و مالک ذعر را در سرای بردند و آنچه گفتند جمله وفا کردند. و آن زن که نام وی فارعه بود سودایی گشت و جان در سر آن حسرت کرد.
هوش مصنوعی: در آغاز، بازرگانی گفت که من ده هزار دینار می‌دهم، دیگری گفت که من بیست هزار دینار می‌دهم و هر کدام همین‌طور به قیمت خود اضافه میکردند. زلیخا به خاطر ادب چیزی نمی‌گفت، زیرا شوهرش ازفیرد در آنجا حضور داشت و می‌خواست که شوهرش را خریداری کند. افیر گفت: "ای زلیخا، من این غلام را می‌خرم تا برای ما فرزندی باشد چون ما فرزندی نداریم." زلیخا گفت: "خرید او صحیح است" و از خزانه‌اش مبلغی برای خرید او پرداخت کرد. در این میان، زنی به نام فارعه که دختر طالون بود، اموالش را آورد و گفت که مالک خواسته غلام را بفروشد. زلیخا دلال را صدا زد و گفت: "من می‌توانم به جای او چهری‌های بیشتری بدهم و به ازای هر ده عدد، شش مثقال از طلا، و همچنین سنگ‌یوسف را به جای او پیشنهاد می‌کنم." مالک گفت: "من قبول می‌کنم." فارعه همچنین فریاد زد: "ای مالک، به او پاسخ ندهید و من صد رطل طلا بر سر می‌گذارم." در نهایت، غلامان زلیخا بر افراشته شدند و یوسف را به خانه زلیخا بردند. کنیزکان با ظرف‌های گلاب و مشک، در میان مردم می‌پاشیدند و آنچه گفته بودند، به‌خوبی انجام شد. اما زن فارعه به شدت دلسرد شد و به خاطر این حسرت جانش به درد آمد.
اینست که ربّ العالمین میگوید: «وَ قالَ الَّذِی اشْتَراهُ مِنْ مِصْرَ» این مشتری شوی زلیخا است نام وی اظفیر و قیل قطفیر، مردی بود از قبطیان حاجب و خازن ملک مصر. و در آن زمان بمصر رسم بودی که هر که خزانه ملک داشتی و تصرّف مملکت همه ولایت در دست وی بودی، او را عزیز گفتندی. و این ملک مصر به قول بعضی علما فرعون موسی بود: ولید بن مصعب بن الریّان المغرق، قومی گفتند: فرعون موسی دیگر بود و این ملک دیگر. و هو الریّان بن الولید بن ثروان بن اراشة بن فاران بن عملیق، و قیل انّ هذا الملک لم یمت حتّی آمن و اتّبع یوسف علی دینه ثم مات و یوسف بعده حیّ، فملک بعده قابوس بن مصعب بن معویة بن نمیر بن البیلواس بن فاران بن عملیق و کان کافرا، فدعاه یوسف الی الاسلام فابی ان یقبل «وَ قالَ الَّذِی اشْتَراهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ» یعنی زلیخا و قیل اسمها راعیل.
هوش مصنوعی: در اینجا بیان می‌شود که مالک یوسف در مصر، شخصی به نام اظفیر یا قطفیر است که از قبطیان و مقام‌دار دربار فرعون بوده است. در آن زمان در مصر، افرادی که مسئولیت خزانه‌داری و مدیریت مملکت را داشتند، «عزیز» نامیده می‌شدند. برخی از علما معتقدند که فرعون زمان موسی، ولید بن مصعب بود و گروهی دیگر بر این باورند که فرعون و ملک متفاوت بودند. برخی روایت‌ها حاکی از این است که این فرعون، ریّان بن الولید بود و داستانی نقل می‌کند که او در آخر عمر به دین یوسف ایمان آورد و پس از آن وفات یافت، در حالی که یوسف هنوز زنده بود. بعد از او، شخصی دیگری به نام قابوس بن مصعب بر تخت سلطنت نشسته که کافر بوده و یوسف او را به اسلام دعوت کرده اما او به دعوت پاسخ منفی داد. در ادامه، به نام همسر یوسف اشاره می‌شود که زلیخا نامیده می‌شود و برخی به او راعیل می‌گویند.
«أَکْرِمِی مَثْواهُ» ای احسنی الیه فی طول مقامه عندنا، و قیل احسنی الیه فی جمیع حالاته من مأکول و مشروب و ملبوس. قال ابن عیسی: الاکرام اعطاء المراد علی وجه الاعظام، «عَسی أَنْ یَنْفَعَنا» فی ضیاعنا و اموالنا. «أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً» نتبنّاه و لم یکن له ولد لانّه کان عنّینا.
هوش مصنوعی: به او احترام بگذار و در طول اقامتش در نزد ما به او خوبی کن. همچنین گفته شده که باید در همه حالاتش، از جمله غذا، نوشیدنی و لباس به او نیکی کنی. ابن عیسی میگوید: احترام به معنای برآورده کردن خواسته‌ها به صورت بزرگوارانه است. امیدواریم که او در مشکلات و اموال ما به ما کمک کند. یا اینکه او را فرزند خود بدانیم، زیرا او فرزندی نداشته است و نزد ما آمده است.
قال ابن مسعود: احسن النّاس فراسة ثلاثة: العزیز حین قال فی یوسف «عَسی أَنْ یَنْفَعَنا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَداً» و ابنة شعیب حین قالت لابیه «اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ» و ابو بکر الصدّیق حین استخلف عمر الفاروق. فان قیل کیف اثبت اللَّه الشّری فی یوسف و معلوم انّه حر لم ینعقد علیه بیع؟
هوش مصنوعی: ابن مسعود میگوید: سه نفر از مردم بهترین بصیرت را داشته‌اند: عزیز مصر، زمانی که درباره‌ی یوسف گفت «امیدوارم او به ما سودی برساند یا او را به عنوان فرزند خود بپذیریم»، دختر شعیب وقتی به پدرش گفت «او را استخدام کن، زیرا بهترین کسی که می‌توانی استخدام کنی، قدرتمن و امین است»، و ابوبکر صدیق وقتی که عمر فاروق را به عنوان جانشین خود انتخاب کرد. حال اگر بپرسند چگونه خداوند در مورد یوسف شرع را اثبات کرده است در حالی که معلوم است او هیچ‌گاه در معاملات تجاری نبوده است؟
فالجواب انّ الشّری هو المماثلة فلما ماثله بمال من عنده یجوز ان یقال اشتراه علی التّوسع کقوله «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری» قوله: «وَ کَذلِکَ مَکَّنَّا لِیُوسُفَ» ای کما انقذناه من الجبّ کذلک مهّدنا له فی ارض مصر فجعلناه علی خزائنها و لنعلّمه عطف علی مضمر یعنی لنوحی الیه، «وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِیلِ الْأَحادِیثِ» ای تعبیر الرّؤیا و معانی کتب اللَّه، «وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلی أَمْرِهِ» ای علی امر یوسف یدبّره و یسوسه و یحفظه و لا یکله الی غیره، «وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ.» ما اللَّه بیوسف صانع و ما الیه من امره صائر حین زهدوا فی یوسف و باعوه بثمن بخس و فعلوا به ما فعلوا. و قیل «وَ اللَّهُ غالِبٌ عَلی أَمْرِهِ» ای علی ما اراد من قضائه لا یغلبه علی امره غالب و لا یبطل ارادته منازع، یفعل ما یشاء و یحکم ما یرید، «وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ» انّ العاقبة تکون للمتّقین.
هوش مصنوعی: تعبیر این متن نشان‌دهنده شباهت‌هایی است که در معاملات و خرید و فروش وجود دارد. خداوند در قرآن به این نکته اشاره کرده است که با وجود دشواری‌ها و ناملایمتی‌ها، قوم یوسف را به مقام و منزلت بالایی رساند و او را در مصر به عنوان خزانه‌دار قرار داد. این تغییر و تحول به معنای هدایت و آموزش یوسف است تا بتواند رویاها و معانی الهی را تعبیر کند. همچنین اشاره شده که خداوند فرمانروای امور خودش است و هیچ‌کس نمی‌تواند در اراده او مانع‌تراشی کند. بسیاری از افراد به این حقایق آگاه نیستند و سرانجام، کسانی که خدا ترسی دارند و از مسیر درست پیروی می‌کنند، پیروز خواهند شد.
«وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ» الاشدّ جمع شدّة مثل نعمة و انعم و الشدّة قوّة العقل و البدن، ای و لمّا بلغ منتهی اشتداد جسمه و قوّة عقله میگوید آن گه که برسید بزور جوانی و قوّت خرد و آن بیست سال است بقول ضحاک و سی و سه سال بقول مجاهد و گفته‌اند اشدّ را بدایتی است و نهایتی: بدایت حدّ بلوغ است بقولی، و هژده سال بقولی، و بیست و یک سال بقولی، و نهایت آن چهل سال است به قولی، و شصت سال به قولی. «آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً» حکم اینجا نبوّت است و علم فقه دین است و حکم مه است از علم، و گفته‌اند یوسف را در چاه نبوّت دادند امّا پس از آن که باشد رسید او را اظهار دعوت فرمودند. و قیل آتیناه حکما علی النّاس و علما بتأویل الاحادیث، «وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» یعنی فعلنا به لانّه کان محسنا لا انّه یفعل ذلک بکلّ محسن، کما قال عزّ و جلّ: «وَ لَقَدْ مَنَنَّا عَلی مُوسی وَ هارُونَ» و ختم الآیة، فقال کذلک نجزی المحسنین و لم یؤت کلّ محسن کتابا مستبینا یعنی انّه فعل ذلک بموسی و هارون لانّهما کانا عبدین محسنین.
هوش مصنوعی: وقتی به سن بلوغ و قوت جوانی رسید، زمان رسیدن به اوج قدرت جسم و عقل او را نشان میدهد. گفته‌اند که این سن آغاز جوانی از هجده تا سی و سه سال متغیر است، و نهایت آن می‌تواند چهل یا حتی شصت سال باشد. در این مرحله، خداوند به او حکمت و دانش عطا کرد. حکمت در اینجا به معنای نبوت و علم به معنای فهم دین است. همچنین بیان شده است که یوسف در چاه به مقام نبوت رسید، اما دعوت او بعداً ظاهر شد. در اینجا اشاره شده که خداوند محسنین را به خاطر نیکی‌هایی که انجام داده‌اند، پاداش میدهد. مانند مثال موسی و هارون، که به دلیل احسان و نیکی‌هایشان مورد لطف الهی قرار گرفتند.
و قیل «وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» المراد به محمد (ص)، یقول کما فعلت هذا بیوسف بعد ان لقی ما لقی و قاسی من البلاء ما قاسی فمکّنت له فی الارض و آتیته الحکم و العلم کذلک افعل بک انجّیک من مشرکی قومک و امکّن لک فی الارض و از یدک الحکم و العلم لانّ ذلک جزای اهل الاحسان فی امری و نهیی.
هوش مصنوعی: در این متن، اشاره شده است که خداوند به محمد (ص) وعده میدهد که همان‌طور که به يوسف (ع) کمک کرد و او را در زمین متمکن ساخت و به او علم و حکمت داد، با محمد (ص) نیز همین کار را خواهد کرد. خداوند از محمد (ص) به عنوان فردی نیکوکار یاد می‌کند و می‌فرماید که او را از شرک قومش نجات میدهد و به او قدرت و حکمت میدهد، زیرا این جزای کسانی است که در امور الهی نیکو عمل می‌کنند.
«وَ راوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِها» المراودة المفاعلة، راد یرود اذا جاء و ذهب و معناه طلب احدهما فعلا و ترکه الآخر ای امتنع الآخر من ذلک الفعل و قیل الرّود مشی المتطلّب او المترقب او المتصیّد مشی قلیل ساکن. و ابتداء این مراودت آن بود که یوسف در خانه زلیخا پیوسته بعبادت و تنسّک مشغول بودی و صحف ابراهیم خواندی به آوازی خوش و هیچ کس نشنیدی که نه در فتنه افتادی! زلیخا کرسی پیش خود بنهاد و یوسف را بخواند و بر آن کرسی نشاند، یوسف صحف میخواند و زلیخا در جمال وی نظاره میکرد و گفت یا یوسف خوش میخوانی لکن چه سود که نمی‌دانم که چه میخوانی! یوسف گفت من خریده توأم و غلام توام و تو مرا سیّدی و ببهایی گران مرا خریده‌ای لا بدّ است که آواز من ترا خوش آید و این اوّل سخن بود که میان ایشان رفت، زلیخا گفت اکنون هر روز باید که بیایی و پیش من این صحف خوانی، یوسف گفت فرمان بردار و طاعت دارم. هر روز بیامدی و پیش وی بنشستی و با وی سخن گفتی و زلیخا را در دل عشق یوسف بر کمال بود، امّا تجلد همی نمود و صبر همی کرد و تسلّی وی در آن بود که ساعتی با وی بنشستی و سخن گفتی و زلیخا که گهی در میان سخن برخاستی ببهانه‌ای و گامی چند برداشتی، تا مگر یوسف در رفتار و قد و بالای وی تامّل کند که نیکو قد بود و نیکو رفتار و خوش گفتار، و گیسوان داشت چنانک بر پای خاستی با گوشه مقنعه بر زمین همی کشیدی و حسن و جمال وی چنان بود که نقاشان چین از جمال وی نسخت کردندی و یوسف هر بار که وی برخاستی ادب نفس خود را و حرمت عزیز را سر در پیش افکندی، پس زلیخا در تدبیر آن شد که خلوت خانه‌ای سازد، شوهر خویش را گفت: مرا دستوری ده تا از بهر بت قصری عظیم سازم، نام برده و گران مایه، چنانک درین دیار مثل آن نبود.
هوش مصنوعی: زلیخا به یوسف نزدیک شد و او را به تمایل دعوت کرد. در اینجا مفهوم این نزدیک شدن این است که یکی از آنها به دیگری وابسته می‌شود و دیگری از این وابستگی سر باز می‌زند. ابتدا یوسف در خانه زلیخا به عبادت و خواندن صحف ابراهیم مشغول بود و زلیخا که زیبایی او را می‌دید، به او گفت که صدای زیبایش را دوست دارد، ولی نمی‌داند که چه میخواند. یوسف پاسخ داد که من برده توام و تو تنها بی‌قیمت مرا خریده‌ای، پس طبیعی است که صدایم برای تو خوشایند باشد. این گفتگوی اول آنها بود و زلیخا از او خواست که هر روز پیش او بیاید و صحف را بخواند. یوسف نیز با کمال ادب پذیرفت و هر روز به آنجا می‌رفت. این معامله باعث شد عشق زلیخا به یوسف در دلش شکل بگیرد، اما او سعی میکرد صبوری کند. زلیخا به رفتار و زیبایی یوسف توجه داشت و در پی فرصتی بود تا او را بیشتر ببیند و به او نزدیک‌تر شود. او به شوهرش گفت که طالب خانه‌ای بزرگ و زیبا برای عبادت است تا این شرایط برای یوسف مساعد شود.
شوهر او را دستوری داد. و زلیخا را مادری بود نام وی غطریفه و در زمین یمن ملکه بود و پدر زلیخا ملک ثمود بود: جندع بن عمرو و پسران داشت در یمن همه شاهان و شاه زادگان. زلیخا کس فرستاد بمادر و به آن برادران که بت خانه‌ای خواهم کرد مرا به مال مدد دهید، مادر وی صد خروار زر فرستاد و جواهر بسیار و استادان معروف. زلیخا سه قبّه بفرمود به دوازده رکن در هم پیوسته و در هاشان در یکدیگر گشاده، هر یکی بیست گز در بیست گز و چهل گز بالای آن، از رخام بنا نهاده و روی آن بجواهر مرصّع کرده و بر سر هر قبّه‌ای گاوی زرین نهاده، سروهاش از بیجاده، چشمها از یاقوت سرخ، و زیر قبّه‌ها اندر آب روان و در هر قبّه‌ای تختی نهاده مکلّل به مروارید و یاقوت و پیروزه و مجمرهای زرّین نهاده مشک سوختن را و در هر قبّه‌ای دری آویخته لایق آن قبّه و زلیخا خویشتن را بیاراست و تاج بر سر نهاد و در آن قبّه بر تخت نشست و کس به طلب یوسف فرستاد، یوسف بیامد و پای در قبه نخستین نهاد هم چنان بر در بایستاد تا زلیخا گفت: ایدر بیا، نزدیک در آی، یوسف فراتر شد، پیش تخت وی بزانو در آمد، کنیزکان درها ببستند، اینست که ربّ العالمین گفت: «وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَیْتَ لَکَ» ای هلمّ و اقبل فانا لک و هی اسم للفعل و هی مبنیّة کما یبنی الاصوات لانّه لیس منها فعل متصرّف فمن فتح التّاء فلالتقاء السّاکنین کما فتح این و کیف و من ضمّ جعلها غایة بمنزلة قبل و حیث و قرئ هیت بکسر الهاء و ضمّ التّاء بغیر همز و بهمز و هی من قولک هئت اهی‌ء هیئة کجئت اجی‌ء جیئة و معناه تهیّات لک و تزیّنت معنی آنست که زلیخا گفت یوسف را که من ترا ساخته‌ام و آراسته. و قیل معناه تقدّم لنفسک ای لک فی التقدّم حظّ.
هوش مصنوعی: شوهر زلیخا دستوری داد و مادر زلیخا، غطریفه نام داشت و ملکه یمن بود. پدر زلیخا، جندع بن عمرو، پادشاه قوم ثمود بود و او دارای چند پسر دیگر نیز بود که در یمن فرمانروایانی بزرگ شدند. زلیخا به مادر و برادرانش پیامی فرستاد و خواست که به او در ساختن یک خانه کمک مالی کنند. مادرش صد خروار طلا و جواهرات فراوان و استادان معروف برای او فرستاد. زلیخا سه گنبد با دوازده رکن ساخت که هر یکی بیست در بیست و چهل گز ارتفاع داشت و از سنگ مرمر ساخته شده بود و با جواهرات زینت داده شده بود. بر روی هر گنبد گاوی از طلا قرار داشت و درختان از بیجاده و چشم‌های آنها از یاقوت سرخ بود. زیر گنبدها آب روان وجود داشت و در هر گنبد تختی مروارید و یاقوت و فیروزه‌ای قرار داده شده بود و همچنین در هر گنبد، مجمرهای طلایی برای سوزاندن مشک قرار داشت. زلیخا خود را زیبا کرده و تاجی بر سر گذاشت و بر تختی در گنبد نشسته و کسی را به دنبال یوسف فرستاد. یوسف آمد و قدم به گنبد اول گذاشت و در پس در ایستاد تا اینکه زلیخا گفت: "بیا، به نزدیک من بیایید." یوسف جلوتر رفت و در مقابل تخت وی زانو زد. کنیزکان درها را بستند. خداوند در اینجا گفت: "و درها را بست و گفت: بیایید." زلیخا به یوسف گفت که من به خاطر تو خود را آراسته‌ام. همچنین می‌توان معنای دیگر این جمله را به این شکل بیان کرد که او به خود می‌بالید و میگفت که برای تو زحمت کشیده‌ام.
یوسف چون دید که در ببستند گفت آه که فتنه آمد! زلیخا از تخت فرو آمد و دست یوسف گرفت گفت یا یوسف ترا سخت دوست دارم و در دوستی تو بیقرارم:
هوش مصنوعی: یوسف وقتی دید که در بسته شده است، با ناامیدی گفت که فتنه‌ای در حال وقوع است! زلیخا از تخت پایین آمد و دست یوسف را گرفت و گفت: "ای یوسف، من تو را خیلی دوست دارم و در این محبت به تو بی‌تاب هستم."
یعلم اللَّه گر همی دانم نگارا شب ز روز
زانکه هستم روز و شب مدهوش و سرگردان عشق
هوش مصنوعی: خدا می‌داند که اگر چه من آگاه هستم، اما همچنان در شب و روز دچار گیجی و سردرگمی عشق هستم.
یوسف بگریست، گفت: پدر من مرا دوست داشت، دوستی وی مرا به چاه و قید و بندگی و غربت افکند، از دوستی پدر این دیدم از دوستی تو ندانم چه خواهم دید؟ لکن ای زلیخا درین باب بر من رنج مبر و اندوه خود میفزای که من خدای را جلّ جلاله نیازارم و جز رضاء خدا نجویم و حرمت عزیز هرگز برندارم و حقّ وی فرو نگذارم که وی با من نیکویی کرد و مرا گرامی داشت. این است که اللَّه گفت: «قالَ مَعاذَ اللَّهِ» ای اعتصم باللّه و احترز به ان افعل هذا، و هو نصب علی المصدر ای اعوذ باللّه معاذا، یقال عذت عیاذا و معاذا و معاذة پارسی کلمه این است که باز داشت خواهم بخدای. «إِنَّهُ رَبِّی» یعنی انّ العزیز سیّدی اشترانی و «أَحْسَنَ مَثْوایَ»حیث قال اکرمی مثواه فلا اخونه فی اهله. و قیل معناه انّه ربّی ای انّ اللَّه خالقی و لا اعصیه انّه آوانی و من بلاء الجبّ عافانی.
هوش مصنوعی: یوسف گریه کرد و گفت: پدرم مرا دوست داشت و این محبت او باعث شد که به چاه و بندگی و غربت بیفتم. حالا نمی‌دانم از محبت تو چه چیزی برایم به ارمغان خواهد آورد. اما ای زلیخا، در این موضوع بر من زحمت نبر و غم خود را بر من نیفزای، زیرا من نمی‌خواهم خدای بزرگ را آزرده کنم و جز رضایت او چیزی نمی‌طلبم. من هرگز حرمت عزیز را نادیده نخواهم گرفت و حق او را از یاد نخواهم برد، چرا که او با من نیکی کرد و مرا گرامی داشت. به همین خاطر، خداوند گفت: «معاذ الله»، یعنی از خداوند پناه می‌برم و مراقب هستم که این کار را انجام ندهم. خداوند ربی است که عزیز من، سرورم، به من اکرام می‌کند و از آن بابت هرگز خیانت نخواهم کرد. همچنین به این معناست که او خالقم است و من او را نافرمانی نخواهم کرد، چرا که او پشتیبان من بوده و از بلاهایم حفظم کرده است.
إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ یعنی ان فعلته هذا و خنته بعد ما اکرمنی و احسن مثوای فانا ظالم و لا یفلح الظّالمون، یوسف این سخن میگفت و همی گریست آن گه روی سوی آسمان کرد، گفت: خداوندا چه گناه کردم که بر من خشم گرفتی و مرا درین بلا افکندی؟ و اگر من گنه کارم سزد که حرمت آبا و اجداد من بر نداری و ایشان را بعار و عیب من شرمسار نکنی. و زلیخا به آستین خویش اشک وی می‌سترد و میگفت: ای یوسف تو از خدای خود مترس که من ده هزار گوسفند بدهم تا تو از بهر وی قربان کنی و ده هزار دینار و صد هزار درهم بدهم تا به یتیمان و بیوه زنان دهی، یوسف گفت: اگر هر چه داری بمن دهی و از بهر من خرج کنی من معصیت نکنم. هر چند یوسف سخن میگفت زلیخا بر وی فتنه تر می‌شد، همی در جست و بازوی وی بگرفت و او را در قبّه درونی برد و درها ببست، گفت: ای یوسف ترا چه دریغ آید که با من بخندی و حدیثی خوش کنی؟ که من شیفته جست و جوی توام و آشفته در کار توام، یوسف سر در پیش افکند، ساعتی خاموش نشست، زلیخا دست بزد و مقنعه از سر فرو افکند و سر و گردن برهنه کرد و در یوسف زارید که ای سنگین دل چرا بر من نبخشایی و با من یاقوت لبت بسخن نگشایی؟ یک بار با وی بزاری و خواهش سخن گفت تا مگر بر وی ببخشاید، یک بار سطوت و صولت نمود تا مگر منقاد شود، یک بار جمال بر وی عرضه کرد و داعیه لذّت و شهوت نفسی پدید کرد تا مگر فریفته شود. و فی ذلک ما روی عن السدی و محمد بن اسحاق و جماعة قالوا لمّا ارادت امرأة العزیز مراودة یوسف عن نفسه جعلت تذکر له محاسن نفسه و تشوّقه الی نفسها، فقالت له یا یوسف ما احسن شعرک! قال هو اوّل ما ینثر من نفسی. قالت یا یوسف ما احسن عینک! قال هی اوّل ما یسیل الی الارض من جسدی. قالت ما احسن وجهک! قال هو للتّراب یأکله فلم تزل تطمعه مرّة و تخیفه اخری. و تدعوه الی اللّذة و هو شاب مستقبل یجد من شبق الشباب ما یجد الرّجل و هی حسناء جمیلة حتّی لان لها ممّا یری من کلفها به و لما یتخوّف منها حتّی خلوا فی بعض البیوت و همّ بها.
هوش مصنوعی: یوسف در حال گریه به خود میگفت که اگر این کار را بکند و به زلیخا خیانت کند، خودش را ظالم می‌داند و ظالمان موفق نخواهند شد. او سپس به آسمان نگاه کرد و از خدا پرسید که چه گناهی کرده که اینگونه به بلا افتاده است. او نگران بود که اگر خطایی کرده باشد، چرا باید حرمت پدرانش را بشکند و باعث شرمساری آنها شود. زلیخا سعی میکرد او را دلداری دهد و میگفت که اگر یوسف خواهانش باشد، آماده است تا برایش هرچه دارد خرج کند. اما یوسف با قاطعیت جواب داد که هرگز مرتکب گناه نخواهد شد. زلیخا که نمی‌توانست او را راضی کند، به شیوه‌های مختلف سعی میکرد او را فریب دهد و او را به گفت‌وگو و نزدیکی بکشانَد. او از زیبایی‌هایش و لذت‌های دنیا سخن میگفت تا شاید یوسف را تحت تأثیر قرار دهد. آنان در برخی مکان‌ها تنها بودند و یوسف به شدت در برابر وسوسه‌ها مقاومت میکرد.
میبدی