قوله تعالی هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ ای یحملکم علی السّیر و یجعلکم قادرین علی قطع المسافات فِی الْبَرِّ بالازجل و الدّواب وَ الْبَحْرِ بالسّفن الجاریة فی البحار. البرّ: الارض الواسعة. و البحر: مستقرّ الماء. قرائت عبد اللَّه شامی ینشرکم بفتح یا و بنون و شین، من نشر ینشر هم چنان که جایی دیگر گفت وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ باین قرائت معنی آنست که: شما را می‌پراکند و میخیزاند و میرواند در دشت و در دریا. و فیه حجة علی القدریة فی خلق الافعال لانّ السیر فعل متصرف فی الخیر و الشر لا محالة و اللَّه یسیّر کل سائر کما تری، آن گه شرح فرادریا داد: حَتَّی إِذا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ فلک هم واحد است و هم جمع بواحد مذکر است چنان که گفت: فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ و بجمع مؤنث است چنان که گفت: وَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ وَ جَرَیْنَ بِهِمْ ای جرت السفن بمن رکبها فی البحر. مخاطبه با خبر گشت و عرب چنین کنند، و در قرآن از این باب هست. و قال الشّاعر:
اسیئی بنا او احسنی لا ملومة
لدینا و لا مقلیّة ان تقلت
بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ لیّنة الهبوب لا ضعیفة و لا عاصفة. وَ فَرِحُوا بِها ای بتلک الرّیح للینها و استقامتها. فرح در قرآن بر سه وجه است یکی بمعنی بطر و خیلاء و تکبّر چنان که گفت: ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ همانست که در سوره هود گفت: إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ ای بطر مرح. و در سورة القصص (۳۴) گفت: لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ ای البطرین. وجه دوم: فرح است بمعنی رضا. کقوله: وَ فَرِحُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا ای رضوا بها. و قوله: کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ ای راضون و فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ ای رضوا.
وجه سیوم: فرح شادی است و خرّمی. کقوله بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِها جاءَتْها ای جاءت السفینة و قیل: جاءت الرّیح الطیبة رِیحٌ عاصِفٌ ذات عصف ای شدیدة الهبوب یقال: عصفت الرّیح فهی عاصف و عاصفة و اعصفت فهی معصف و معصفة. و عصفت و اعصفت بمعنی واحد. وَ جاءَهُمُ ای رکبان السفینة الْمَوْجُ ای حرکة الماء و اختلاطه. و قیل: هو ما علا من الماء مِنْ کُلِّ مَکانٍ من البحر. و قیل: من کلّ جهة وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ اهلکوا و سدّت علیهم مسالک النجاة من جمیع الجهات. یقال: لکل من وقع فی بلاء قد احیط بفلان، ای قد احاط به البلاء. و قیل احاطت بهم الملائکة. و مثله: و احیط بثمره الا ان یحاط بکم. دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ ای اخلصوا له الدّعاء لم یشرکوا به من آلهتهم شیئا. میگوید مشرکان در آن حال که بهلاک و غرق نزدیک شوند و جز از خدای آسمان از هر کس نومید شوند و از بتان و غیر ایشان فریادرس نبینند، دست در خدای آسمان زنند و باخلاص بی‌شرک دعا کنند و بربوبیّت وی اقرار دهند. این هم چنان است که مصطفی ص حصین خزاعی را پرسید در حال شرک وی: کم تعبد الیوم الها؟ قال سبعة واحدا فی السماء و ستة فی الارض. قال رسول اللَّه ص: فایهم تعدّ لیوم رغبتک و رهبتک؟ قال: الّذی فی السماء.
بو عبیده گفت دعای ایشان به اخلاص آن بود که گفتند اهیّا شراهیّا یعنی یا حیّ یا قیّوم.
قوله: لَئِنْ أَنْجَیْتَنا اینجا قول مضمر است. ای قالوا: لَئِنْ أَنْجَیْتَنا مِنْ هذِهِ الواقعة و من هذه الرّیح العاصفة و انعمت علینا یا ربّنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ لنعمتک مؤمنین بک مستمسکین بطاعتک.
فَلَمَّا أَنْجاهُمْ ای اجاب اللَّه دعائهم. اللَّه دعای ایشان اجابت کرد و ایشان را از هلاک و غرق رهانید. هذا کقوله: فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ قُلِ اللَّهُ یُنَجِّیکُمْ مِنْها وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شاءَ این آیات دلیل‌اند که رب العزّة دعای کافران و بیگانگان در مرادهای دنیوی اجابت کند و آنچه گفت: وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ آن در کار و مراد آخرت است که کافران را در نعیم آخرت و ثواب آن جهانی نصیب نیست. و گفته‌اند. وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ آنست که گویند: رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ و ایشان را جواب دهند: أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ امّا دعای ایشان در کار دنیا و در طلب نعمت دنیا مستجاب بود که این نعمت از آشنا و بیگانه دریغ نیست، و برّ و فاجر از آن میخورد عرض حاضر یأکل منها البرّ و الفاجر. یقول تعالی: مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِیدُ کُلًّا نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ و هم ازین باب است دعاء ابلیس مهجور که گفت: أَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ. قالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ و دلیل بر آنکه رب العزة دعای کافران اندر کار دنیا اجابت کند، آنست که شکایت میکند از آن قوم که در حال بیچارگی و وقت درماندگی او را نخواندند، گفت: وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ امیر المؤمنین علی (ع) گفت اگر ایشان تواضع کردندید و اندر دعا خضوع آوردندید از اللَّه اجابت یافتندید. فَلَمَّا أَنْجاهُمْ إِذا هُمْ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ عادوا الی الکفر و الفساد بِغَیْرِ الْحَقِّ جهلا و باطلا ای مبطلین معلنین الفساد و المعاصی و الجرأة علی اللَّه.
یا أَیُّهَا النَّاسُ یا اهل مکه إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ ای وبال بغیکم علیکم. ای عملکم بالظلم یرجع علیکم، کما قال عزّ و جلّ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها و گفته‌اند سه چیز آنست که هر که کند آن بوی بازگردد و بال آن بوی رسد: یکی مکر است لقوله تعالی: وَ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ. دیگر نکث است لقوله تعالی: فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ سوم بغی است لقوله تعالی: یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ. اینجا سخن تمام شد، آن گه ابتدا کرد گفت: مَتاعَ الْحَیاةِ الدُّنْیا ای ذلک متاع الحیاة الدنیا تتمتّعون فی الدّنیا، فیکون بغیکم مبتداء و عَلی أَنْفُسِکُمْ خبره و متاع خبر مبتداء محذوف.
و روا باشد که سخن متصل یکدیگر بود. بغیکم ابتدا بود و متاع خبر ابتداء و عَلی أَنْفُسِکُمْ صله بغی باشد و معنی آنست که این ستمکاری شما بر خویشتن و افزونی جستن بر یکدیگر بر خورداری است در دنیا روزی چند ناپاینده، زاد آن جهانی را نشاید، و در آن جهان بکار نیاید که باین بغی مستوجب غضب خدای و عقوبت وی گشته‌اید.
قرائت حفص متاع بنصب است یا بر حال یا بر مفعول. ای متّعناکم متاع الحیاة الدّنیا ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُکُمْ فی القیمة فَنُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ نخبرکم به و نجازیکم علیه.
إِنَّما مَثَلُ الْحَیاةِ الدُّنْیا ای صفة الحیاة الدّنیا فی فنائها و زوالها کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ ای کمطر انزلناه من السماء من جانب السماء. یقال: ان السحاب جسم یخلو من الماء فاذا اراد اللَّه ان یمطر قوما امره فاخذ الماء من بحر فی السماء و صار الی المکان المقصود بالمطر فَاخْتَلَطَ بِهِ ای بالماء اختلاط جوار لانّ الاختلاط تداخل الاشیاء بعضها فی بعض. و قیل: فَاخْتَلَطَ بِهِ ای بسببه نَباتُ الْأَرْضِ فطالت و امتدت مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ یعنی الحبوب و الثّمار و البقول و الانعام یعنی الحشیش و المراعی حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها زخارف الارض ما تضحک به من الورد و النور و الشقائق و الخضر وَ ازَّیَّنَتْ یعنی تزینت. و در شواذ خوانده‌اند: وَ ازَّیَّنَتْ ای جاءت بالزّینة، و زینة الارض ثمر نباتها فی الاشجار وَ ظَنَّ أَهْلُها ای اهل هذه الارض أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها ای علی حصاد نباتها و اجتناء ثمارها اذ لا مانع دونها أَتاها أَمْرُنا ای قضاؤنا باهلاکها و افنائها لَیْلًا أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها ای الارض و الغلّة و الزینة حَصِیداً محصودة مقلوعة منزوعة الاصول لا شی‌ء فیها. و قیل: فَجَعَلْناها حَصِیداً ای مثل الحصید، کما قال لغلمان الجنّة: یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ و هم لم یولدوا و انّما شبههم بالولدان الّذین لم تغیّرهم الکهولة لطراوتهم و حسن خلقهم کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ ای کان لم تکن او لم تعمر بالامس بالمغانی، المنازل الّتی یعمرها النّاس بالنزول. یقال غنینا بمکان کذا اذا نزلوا به. کذلک الحیاة الدّنیا سبب لاجتماع المال و زهرة الدّنیا حتّی اذا کثر عند صاحبه و ظنّ انّه ممتّع به سلب ذلک عنه بموته او حادثة تهلکه.
فقدناه لمّا تمّ و اعتمّ بالعلی
کذاک کسوف البدر عند تمامه
کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ ای کما بیّنّا هذا المثل للحیاة الدّنیا کذلک نبیّن آیات القرآن لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ فی المعاد. وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ ببعث الرّسل و نصب الأدلّة. و دارِ السَّلامِ هی الجنّة. السلام هو اللَّه و الجنّة داره. و هذه الاضافة کبیت اللَّه و ناقة اللَّه. و قیل السلام و السلامة واحد کالرّضاع و الرّضاعة ای دار السلامة من الآفات و الاحزان و القطیعة. یعنی من دخلها سلم من الآفات، دلیله قوله: ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ و قیل: دار السلام هو من التّحیة الّتی یحییهم اللَّه و الملائکة، من قوله تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ
قال: جابر بن عبد اللَّه خرج علینا رسول اللَّه ص یوما فقال انّی رایت فی المنام کان جبرئیل عند رأسی و میکائیل عند رجلی یقول احدهما لصاحبه اضرب له مثلا فقال: اسمع سمعت اذنک فاعقل عقل قلبک، انّما مثلک و مثل امّتک کمثل ملک اتخذ دارا ثمّ بنی فیها بیتا ثمّ جعل فیها مادبة ثمّ بعث رسولا یدعو الی طعامه فمنهم من اجاب الرّسول و منهم من ترکه فاللّه الملک و الدار الاسلام و البیت الجنّة و من دخل الجنّة اکل ما فیها.
و عن ابی الدرداء قال: قال رسول اللَّه ص ما من یوم طلعت شمسه الّا وکّل بجنبتیها ملکان ینادیان نداء یسمعه خلق اللَّه کلهم غیر الثقلین، یا ایّها النّاس هلمّوا الی ربّکم انّ ما قلّ و کفی خیر ممّا کثر و الهی و لا آبت شمس الا وکّل بجنبتیها ملکان ینادیان یسمعه خلق اللَّه کلهم غیر الثقلین، اللّهمّ اعط منفقا خلفا و اعط ممسکا تلفا فانزل اللَّه فی ذلک کلّه قرآنا فی قول الملکین یا ایّها النّاس هلمّوا الی ربّکم فی سورة یونس وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ و انزل فی قولهما اللّهمّ اعط منفقا خلفا و ممسکا تلفا وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی الی قوله لِلْعُسْری.
قوله وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ عمّ بالدّعوة اظهارا لحجته و خص بالهدایة استغناء عن خلقه. و قیل: الدّعوة الی دار السلام عامّة لانها الطریق الی النّعمة و هدایة الصراط خاصة لأنّها الطریق الی المنعم. و گفته‌اند دعوت بر دو ضرب است: یکی دعوت عامّ بواسطه رسول میخواند ایشان را از روی تکلیف بر دین اسلام و طاعت داری، و ذلک فی قوله: وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ دیگر دعوت خاصّ است بیواسطه رسول خود میخواند جلّ جلاله ایشان را از روی تشریف بدار السلام تا ایشان را گرامی کند و بنوازد بضیافت بهشت و بلقاء و رضاء و سلام، و ذلک قوله: وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ و یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ هدایت اینجا بمعنی ارشاد است و صراط مستقیم طریق بهشت است که آنجا میگوید یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ و گفته‌اند: استعمال سنن است در اداء فرایض در دنیا و جوار حضرت عزّت در عقبی فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ و گفته‌اند: صراط مستقیم استعمال مکارم الاخلاق است چون تقوی و زهد و توکّل و اخلاص و احسان. مصطفی گفت: «انّ اللَّه یحب مکارم الاخلاق و یبغض سفسافها»
رب العزّة این مکارم الاخلاق دوست دارد بنده را بر استعمال آن دارد و راه آن بوی نماید تا بنده در روش خویش باین مقامات گذاره کند امروز بمحبّت و معرفت رسد و فردا بمشاهدت و رؤیت.
لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا ای آمنوا باللّه و رسوله و احسنوا العمل فی الدّنیا الْحُسْنی الجنّة. و الحسنی کالبشری. و قیل: هی تأنیث الاحسن. میگوید ایشان که ایمان آوردند بخدا و رسول و در دنیا کار نیکو کردند، پاداش ایشان بهشت است و اگر حسنی تأنیث احسن گویی معنی آنست که ایشان راست که نیکویی کردند نیکوتر از آنچه ایشان کردند و نیز زیادت، چنان که جایی دیگر گفت وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ امیر المؤمنین علی ع گفت لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا احسان اینجا قول لا اله الّا اللَّه است، و حسنی بهشت و زِیادَةٌ غرفه از یاقوت سرخ ساخته که آن را چهار هزار در است.
روی ابو ذر قال قلت: یا رسول اللَّه علّمنی عملا یقرّبنی من الجنّة و یباعدنی من النّار.
قال: اذا عملت سیئة فاتبعها حسنة. قال قلت من الحسنات لا اله الّا اللَّه؟ قال: نعم، من احسن الحسنات.
میگوید: ایشان که لا اله الا اللَّه گفتند پاداش ایشان بهشت است. همانست که مصطفی گفت: «من قال لا اله الا اللَّه دخل الجنّة»
و گفته‌اند: لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا این احسان استغفار است صحابه رسول را و حسنی شفاعت مصطفی است و زیادة رضای خدا. فانّ اللَّه عزّ و جلّ یقول: وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ ابن عباس گفت: لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا ای جاهدوا فی سبیل اللَّه الْحُسْنی یعنی رزق الجنّة لقوله: «یرزقون» و الزّیادة دوام الحیاة فی قرب المولی لقوله بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ و قیل: الحسنی جزاء حسناتهم و الزیادة ان یجازی بالواحد عشرا لیکون الزّیادة من جنس الأوّل. و قیل: الحسنی عشرة و الزیادة تضعیف العشرات. و خبر درست است در صحیح مسلم، حدیث حماد سلمه از عبد الرحمن بن ابی لیلی از صهیب بن سنان الرومی از مصطفی که گفت: الحسنی الجنّة و الزیادة النّظر الی وجه اللَّه عزّ و جلّ. و عن ابی بن کعب قال سألت رسول اللَّه ص عن الزّیادتین فقال: و ما الزّیادتان؟ قلت احدیهما قوله وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ
فقال عشرون الفا. فقلت: قول اللَّه عزّ و جلّ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ قال الحسنی الجنّة و الزّیادة النّظر الی وجه اللَّه عزّ و جلّ و قال (ص) «اذا دخل اهل الجنّة الجنّة و اهل النّار النار: نادی مناد یا اهل الجنّة انّ لکم عند اللَّه موعدا لم ینجزکموه. قالوا: ما هو؟ ا لم یثقّل موازیننا؟ الم یدخلنا الجنّة؟ الم یجرنا من النّار؟
قال: فیکشف لهم الحجاب فینظرون الی اللَّه فیخرّون له سجدا.
و هی الزیادة الّتی قال اللَّه عزّ و جلّ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ قال. یزید بن هارون فی اثر هذا الحدیث: من کذّب بهذا فقد برئ من اللَّه و برء اللَّه منه. و عن ابن عمر قال قال: رسول اللَّه ص «انّ ادنی اهل الجنّة منزلة لرجل ینظر فی ملکه الفی سنة یری اقصاه کما یری ادناه، ینظر فی ازواجه و سرره و خدمه و انّ افضلهم منزلة لمن ینظر فی وجه اللَّه عزّ و جلّ کلّ یوم مرتین»
و روی عن انس بن مالک انّه قال فی قوله عز و جلّ وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ قال یتجلّی لهم الرّب عزّ و جلّ کلّ جمعة.
ثمّ قال: وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ ای لا یعلوها و لا یغشاها قَتَرٌ غبار. و قیل: سواد و کآبة وَ لا ذِلَّةٌ ای هو ان کما یصیب اهل جهنم. قال: ابن ابی لیلی هذا بعد نظرهم الی ربّهم أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ.
وَ الَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئاتِ الکفر و الشرک جَزاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِها یعنی النّار. فلا ذنب اعظم من الشرک و لا عذاب اشدّ من النّار. و تقدیره: لهم جزاء سیئة مثلها. و الباء زائدة وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ای یلحقهم ذلّ و خزی. و هو ان ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ای من عذاب اللَّه مِنْ عاصِمٍ مانع یمنعهم. و من صلة کَأَنَّما أُغْشِیَتْ الب‌ست وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً ای جعل علیها غطاء من سواد اللیل. ای هم سود الوجوه. قرائت مکی و علی و یعقوب قطعا بسکون طاء و هو جزء من اللیل بعد طایفة منه و مُظْلِماً نعته و باقی بفتح طاء خوانند و هو جمع قطعة و مُظْلِماً نصب علی الحال. ای فی حال ظلمته أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ ای یحملکم علی السّیر و یجعلکم قادرین علی قطع المسافات فِی الْبَرِّ بالازجل و الدّواب وَ الْبَحْرِ بالسّفن الجاریة فی البحار. البرّ: الارض الواسعة. و البحر: مستقرّ الماء. قرائت عبد اللَّه شامی ینشرکم بفتح یا و بنون و شین، من نشر ینشر هم چنان که جایی دیگر گفت وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ باین قرائت معنی آنست که: شما را می‌پراکند و میخیزاند و میرواند در دشت و در دریا. و فیه حجة علی القدریة فی خلق الافعال لانّ السیر فعل متصرف فی الخیر و الشر لا محالة و اللَّه یسیّر کل سائر کما تری، آن گه شرح فرادریا داد: حَتَّی إِذا کُنْتُمْ فِی الْفُلْکِ فلک هم واحد است و هم جمع بواحد مذکر است چنان که گفت: فِی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ و بجمع مؤنث است چنان که گفت: وَ الْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ وَ جَرَیْنَ بِهِمْ ای جرت السفن بمن رکبها فی البحر. مخاطبه با خبر گشت و عرب چنین کنند، و در قرآن از این باب هست. و قال الشّاعر:
هوش مصنوعی: خداوند شما را به راه می‌اندازد و قادر می‌سازد تا مسافت‌های طولانی را در خشکی با پای پیاده و با حیوانات و در دریا با کشتی‌های در حال حرکت بپیمایید. خشکی به معنی زمین وسیع و دریا به معنی جایی است که آب قرار دارد. در قرائت عبدالله شامی، "ینشرکم" به معنای پراکنده کردن و حرکت دادن شما در دشت و دریا است. این نکته دلیلی است بر اینکه خداوند به امور انسان‌ها تسلط دارد و اینکه هر حرکتی چه خوب و چه بد تحت اراده خداوند است. بعد به توضیح مفهوم "فُلک" پرداخته شده که هم به صورت مفرد و هم به صورت جمع استفاده می‌شود. در قرآن نیز به این گونه تعبیرات اشاره شده است.
اسیئی بنا او احسنی لا ملومة
لدینا و لا مقلیّة ان تقلت
هوش مصنوعی: ما برای آنچه انجام می‌دهیم، نه سرزنش می‌شویم و نه چیزی درباره‌ی آن می‌گوییم.
بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ لیّنة الهبوب لا ضعیفة و لا عاصفة. وَ فَرِحُوا بِها ای بتلک الرّیح للینها و استقامتها. فرح در قرآن بر سه وجه است یکی بمعنی بطر و خیلاء و تکبّر چنان که گفت: ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ همانست که در سوره هود گفت: إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ ای بطر مرح. و در سورة القصص (۳۴) گفت: لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ ای البطرین. وجه دوم: فرح است بمعنی رضا. کقوله: وَ فَرِحُوا بِالْحَیاةِ الدُّنْیا ای رضوا بها. و قوله: کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ ای راضون و فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ ای رضوا.
هوش مصنوعی: جیوهای نرم و خوشایند، نه ضعیف و نه طوفانی. مردم به خاطر نرمی و استقامت این باد خوشحال شدند. خوشحالی در قرآن به سه شکل معنا شده است. یکی به معنای خودبزرگ‌بینی و تکبر است، مانند آیه‌ای که می‌فرماید: «این عذاب به خاطر خوشحالی شما در زمین بدون حق است». در جایی دیگر نیز آمده است که او فردی خوشحال و فخرآور است. همچنین در سوره قصص بیان شده است که نباید خوشحال باشی، زیرا خدا خوشحال‌کنندگان را دوست ندارد. معنای دوم خوشحالی به معنای رضایت است، مانند زمانی که می‌گویند: «آنها از زندگی دنیا خوشحال شدند»، که به معنای راضی بودن از آن است. همچنین در آیه‌ای دیگر گفته شده که هر گروه از آنچه که دارند راضی و خوشحال‌اند.
وجه سیوم: فرح شادی است و خرّمی. کقوله بِرِیحٍ طَیِّبَةٍ وَ فَرِحُوا بِها جاءَتْها ای جاءت السفینة و قیل: جاءت الرّیح الطیبة رِیحٌ عاصِفٌ ذات عصف ای شدیدة الهبوب یقال: عصفت الرّیح فهی عاصف و عاصفة و اعصفت فهی معصف و معصفة. و عصفت و اعصفت بمعنی واحد. وَ جاءَهُمُ ای رکبان السفینة الْمَوْجُ ای حرکة الماء و اختلاطه. و قیل: هو ما علا من الماء مِنْ کُلِّ مَکانٍ من البحر. و قیل: من کلّ جهة وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِیطَ بِهِمْ اهلکوا و سدّت علیهم مسالک النجاة من جمیع الجهات. یقال: لکل من وقع فی بلاء قد احیط بفلان، ای قد احاط به البلاء. و قیل احاطت بهم الملائکة. و مثله: و احیط بثمره الا ان یحاط بکم. دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ ای اخلصوا له الدّعاء لم یشرکوا به من آلهتهم شیئا. میگوید مشرکان در آن حال که بهلاک و غرق نزدیک شوند و جز از خدای آسمان از هر کس نومید شوند و از بتان و غیر ایشان فریادرس نبینند، دست در خدای آسمان زنند و باخلاص بی‌شرک دعا کنند و بربوبیّت وی اقرار دهند. این هم چنان است که مصطفی ص حصین خزاعی را پرسید در حال شرک وی: کم تعبد الیوم الها؟ قال سبعة واحدا فی السماء و ستة فی الارض. قال رسول اللَّه ص: فایهم تعدّ لیوم رغبتک و رهبتک؟ قال: الّذی فی السماء.
هوش مصنوعی: وجه سوم: شادی و خوشحالی است. در مورد بادهای خوش و ابرها گفته شده است که: باد خیلی تند و شدیدی وزید و این باد خوش به آنها رسید. و همچنین گفته شده که: این باد به شدت زخمی می‌زند و در این حالت می‌گویند باد وزیدن گرفت. همچنین در اینجا به حرکات و تلاطمات آب در دریا اشاره شده و بیان شده که آب از هر طرف دریا بالا می‌آید. در مواقعی که آدم‌ها احساس می‌کنند در محاصره مشکلات قرار گرفته‌اند، این تصور به آنها می‌رسد که در همه‌جا گرفتار هستند و راه نجاتشان مسدود شده است. در زبان ما گفته می‌شود که وقتی کسی در بلایی می‌افتد، یعنی او در محاصره مشکل قرار دارد. در این شرایط آنها به درگاه خداوند با اخلاص دعا می‌کردند و به هیچ‌یک از خدایان دیگر اعتنا نمی‌کردند. یعنی در لحظه‌ای که در خطر هلاک و غرق قرار می‌گیرند، جز از خدای آسمان به کسی دیگری امیدی ندارند و برای نجات به او روی می‌آورند و با اخلاص دعا می‌کنند و درستی رابطه خود را با او تصدیق می‌کنند. این وضعیت همچون داستانی است که از حضرت رسول ص در مورد کسی پرسیده شد که در حال شرک بود که چند خدا را می‌پرستد و او به هفت خدا اشاره کرد که یکی در آسمان و شش تا در زمین هستند. حضرت رسول ص او را می‌پرسد که کدام یک را در روزهای سخت و خطرناک خود می‌شماری، و او پاسخ می‌دهد: آنکه در آسمان است.
بو عبیده گفت دعای ایشان به اخلاص آن بود که گفتند اهیّا شراهیّا یعنی یا حیّ یا قیّوم.
هوش مصنوعی: بو عبیده گفت که دعای آنها با نیتی خالصانه بود. آنها گفتند: "اهیّا شراهیّا"، یعنی ای زنده، ای پایدار.
قوله: لَئِنْ أَنْجَیْتَنا اینجا قول مضمر است. ای قالوا: لَئِنْ أَنْجَیْتَنا مِنْ هذِهِ الواقعة و من هذه الرّیح العاصفة و انعمت علینا یا ربّنا لَنَکُونَنَّ مِنَ الشَّاکِرِینَ لنعمتک مؤمنین بک مستمسکین بطاعتک.
هوش مصنوعی: در اینجا، گروهی از افراد به طور ضمنی بیان می‌کنند که اگر خداوند آنها را از این وضعیت خطرناک و طوفان نجات دهد و بر آنها نعمت بگستراند، آنها قطعاً از شاکران نعمت‌های او خواهند بود و به او ایمان خواهند آورد و به اطاعت از او پایبند خواهند ماند.
فَلَمَّا أَنْجاهُمْ ای اجاب اللَّه دعائهم. اللَّه دعای ایشان اجابت کرد و ایشان را از هلاک و غرق رهانید. هذا کقوله: فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ قُلِ اللَّهُ یُنَجِّیکُمْ مِنْها وَ مِنْ کُلِّ کَرْبٍ بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شاءَ این آیات دلیل‌اند که رب العزّة دعای کافران و بیگانگان در مرادهای دنیوی اجابت کند و آنچه گفت: وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ آن در کار و مراد آخرت است که کافران را در نعیم آخرت و ثواب آن جهانی نصیب نیست. و گفته‌اند. وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ آنست که گویند: رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ و ایشان را جواب دهند: أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ امّا دعای ایشان در کار دنیا و در طلب نعمت دنیا مستجاب بود که این نعمت از آشنا و بیگانه دریغ نیست، و برّ و فاجر از آن میخورد عرض حاضر یأکل منها البرّ و الفاجر. یقول تعالی: مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِیدُ کُلًّا نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ و هم ازین باب است دعاء ابلیس مهجور که گفت: أَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ. قالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ و دلیل بر آنکه رب العزة دعای کافران اندر کار دنیا اجابت کند، آنست که شکایت میکند از آن قوم که در حال بیچارگی و وقت درماندگی او را نخواندند، گفت: وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ امیر المؤمنین علی (ع) گفت اگر ایشان تواضع کردندید و اندر دعا خضوع آوردندید از اللَّه اجابت یافتندید. فَلَمَّا أَنْجاهُمْ إِذا هُمْ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ عادوا الی الکفر و الفساد بِغَیْرِ الْحَقِّ جهلا و باطلا ای مبطلین معلنین الفساد و المعاصی و الجرأة علی اللَّه.
هوش مصنوعی: زمانی که خداوند آنها را نجات داد، دعای آنها را اجابت کرد و از هلاکت و غرق شدن رهایی بخشید. این موضوع شبیه به این است که گفته می‌شود، زمانی که آنها را به خشکی نجات داد، خداوند شما را از این بلاها و از هر گرفتاری دیگری نجات خواهد داد. این آیات نشان می‌دهند که خداوند دعای کافران و بیگانگان را در نیازهای دنیوی‌شان اجابت میکند، اما در مورد نعمت‌های آخرت این کافران سهمی نخواهند داشت. همچنین، برخی گفته‌اند که دعای کافران در واقع دعا برای کارهای نیکو در آینده است، ولی آنها از خدا پاسخ نمی‌گیرند؛ زیرا این دعا در نهایت بی‌فایده خواهد بود. با این حال، دعاهای آنها در خواسته‌های دنیایی اجابت می‌شود که این نعمت‌ها حتی به خوبان و بدکاران داده می‌شود. خداوند فرموده است که هر کسی خواهان نعمت‌های زودگذر دنیا باشد، به او آنچه می‌خواهد می‌دهیم و ما از عطای خود به این و آن کمک می‌کنیم. همچنین، دعای ابلیس که خواهان مهلت تا روز قیامت بود نیز نمونه‌ای از این دعای کافران است که اجابت می‌شود. به همین دلیل، خداوند گله میکند از قوم‌هایی که در زمان نیاز به او روی نیاورده‌اند. امام علی (ع) نیز فرمودند که اگر آنها در برابر خدا تواضع و خضوع می‌کردند، دعایشان اجابت می‌شد. اما وقتی نجات یافتند، دوباره به کفر و فساد روی آوردند و به عبارت دیگر، عملاً در فساد و معصیت باطل و جاهلانه عزم کردند.
یا أَیُّهَا النَّاسُ یا اهل مکه إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ ای وبال بغیکم علیکم. ای عملکم بالظلم یرجع علیکم، کما قال عزّ و جلّ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها و گفته‌اند سه چیز آنست که هر که کند آن بوی بازگردد و بال آن بوی رسد: یکی مکر است لقوله تعالی: وَ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ. دیگر نکث است لقوله تعالی: فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ سوم بغی است لقوله تعالی: یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّما بَغْیُکُمْ عَلی أَنْفُسِکُمْ. اینجا سخن تمام شد، آن گه ابتدا کرد گفت: مَتاعَ الْحَیاةِ الدُّنْیا ای ذلک متاع الحیاة الدنیا تتمتّعون فی الدّنیا، فیکون بغیکم مبتداء و عَلی أَنْفُسِکُمْ خبره و متاع خبر مبتداء محذوف.
هوش مصنوعی: ای مردم، ای اهل مکه، ظلم و ستمی که می‌کنید، در حقیقت به خودتان آسیب می‌زند. عواقب ظلم و خیانت شما به خودتان برمی‌گردد. همان‌طور که بیان شده، هر کس کار نیکو انجام دهد، سودش به خودش می‌رسد و هر کس کار بدی کند، عواقب آن به خودش برمی‌گردد. گفته‌اند که سه چیز وجود دارد که هر کس آنها را انجام دهد، آثارش به خودش برمی‌گردد. اولین آن نیرنگ است که خداوند فرموده: مکر بد به خود مکرکنندگان برمی‌گردد. دومین نکث پیمان است که در آیه‌ای گفته شده: هر که به پیمان خود خیانت کند، تنها به خود خیانت کرده است. سومین مورد، ظلم و ستم است که در اینجا به آن اشاره شده که ظلم شما در واقع بر خودتان اثر می‌گذارد. در نهایت، سخن از این است که زندگی دنیا، چیزی است که از آن بهره‌مند می‌شوید، و بنابراین ستم شما به خودتان بازمی‌گردد.
و روا باشد که سخن متصل یکدیگر بود. بغیکم ابتدا بود و متاع خبر ابتداء و عَلی أَنْفُسِکُمْ صله بغی باشد و معنی آنست که این ستمکاری شما بر خویشتن و افزونی جستن بر یکدیگر بر خورداری است در دنیا روزی چند ناپاینده، زاد آن جهانی را نشاید، و در آن جهان بکار نیاید که باین بغی مستوجب غضب خدای و عقوبت وی گشته‌اید.
هوش مصنوعی: ممکن است که سخنان به هم مرتبط باشند. بغی (ستمگری) در آغاز وجود داشت و خبر از آن نیز از همان ابتدا آغاز شده است. ظلمی که بر خودتان روا می‌دارید، در حقیقت پیوندی است به بغی، و این به معنای آن است که این ستمگری شما بر خود و بر یکدیگر، کنترل ناپایدار بر روی دنیا است، که فقط چند روزی دوام دارد. این زاد و توشه‌ای برای زندگی آنسوی دنیاست و در آن جهان به کار نمی‌آید، زیرا این ستمگری باعث خشم و مجازات خداوند بر شما شده است.
قرائت حفص متاع بنصب است یا بر حال یا بر مفعول. ای متّعناکم متاع الحیاة الدّنیا ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُکُمْ فی القیمة فَنُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ نخبرکم به و نجازیکم علیه.
هوش مصنوعی: قرائت حفص می‌تواند به عنوان قید یا مفعول شناخته شود. این جمله به ما میگوید که ما شما را با لذت‌های دنیا بهره‌مند کردیم و سپس به سوی ما بازخواهید گشت تا درباره اعمالی که انجام داده‌اید، به شما اطلاع دهیم و شما را جزا دهیم.
إِنَّما مَثَلُ الْحَیاةِ الدُّنْیا ای صفة الحیاة الدّنیا فی فنائها و زوالها کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ ای کمطر انزلناه من السماء من جانب السماء. یقال: ان السحاب جسم یخلو من الماء فاذا اراد اللَّه ان یمطر قوما امره فاخذ الماء من بحر فی السماء و صار الی المکان المقصود بالمطر فَاخْتَلَطَ بِهِ ای بالماء اختلاط جوار لانّ الاختلاط تداخل الاشیاء بعضها فی بعض. و قیل: فَاخْتَلَطَ بِهِ ای بسببه نَباتُ الْأَرْضِ فطالت و امتدت مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ یعنی الحبوب و الثّمار و البقول و الانعام یعنی الحشیش و المراعی حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها زخارف الارض ما تضحک به من الورد و النور و الشقائق و الخضر وَ ازَّیَّنَتْ یعنی تزینت. و در شواذ خوانده‌اند: وَ ازَّیَّنَتْ ای جاءت بالزّینة، و زینة الارض ثمر نباتها فی الاشجار وَ ظَنَّ أَهْلُها ای اهل هذه الارض أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَیْها ای علی حصاد نباتها و اجتناء ثمارها اذ لا مانع دونها أَتاها أَمْرُنا ای قضاؤنا باهلاکها و افنائها لَیْلًا أَوْ نَهاراً فَجَعَلْناها ای الارض و الغلّة و الزینة حَصِیداً محصودة مقلوعة منزوعة الاصول لا شی‌ء فیها. و قیل: فَجَعَلْناها حَصِیداً ای مثل الحصید، کما قال لغلمان الجنّة: یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ و هم لم یولدوا و انّما شبههم بالولدان الّذین لم تغیّرهم الکهولة لطراوتهم و حسن خلقهم کَأَنْ لَمْ تَغْنَ بِالْأَمْسِ ای کان لم تکن او لم تعمر بالامس بالمغانی، المنازل الّتی یعمرها النّاس بالنزول. یقال غنینا بمکان کذا اذا نزلوا به. کذلک الحیاة الدّنیا سبب لاجتماع المال و زهرة الدّنیا حتّی اذا کثر عند صاحبه و ظنّ انّه ممتّع به سلب ذلک عنه بموته او حادثة تهلکه.
هوش مصنوعی: زندگی دنیوی مانند آبی است که از آسمان نازل می‌شود. ابرها در ابتدا خالی از آب هستند، اما زمانی که خدا بخواهد باران ببارد، آب را از دریاهای آسمانی می‌گیرد و به مکان مورد نظر می‌برد. در این فرآیند، آب با زمین آمیخته می‌شود و باعث رویش گیاهان و محصولات می‌گردد. زمین با زینت و زیبایی خود، مانند گل و گیاهان سبز، جلوه‌گری میکند. مردم زمین فکر می‌کنند که بر محصول و دستاورد خود تسلط دارند و می‌توانند آن را برداشت کنند، اما ناگهان، فرمان ما برای نابودی آن می‌آید و زمین به یک میدان خالی و بی‌حاصل تبدیل می‌شود. در واقع، زندگی دنیا مانند محصولی است که به زودی برداشت می‌شود، و زیبایی آن همیشه پایدار نیست. در نهایت، زمانی که ثروت و زیبایی دنیا بر شخصی جمع می‌شود و او گمان میکند که همیشه در اختیار او خواهد بود، ناگهان با مرگ یا یک واقعه ناگوار، همه چیز از او گرفته می‌شود.
فقدناه لمّا تمّ و اعتمّ بالعلی
کذاک کسوف البدر عند تمامه
هوش مصنوعی: ما او را در زمانی که بزرگ و کامل شد از دست دادیم، همان‌طور که ماه در دقایق آخر خود پنهان می‌شود.
کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ ای کما بیّنّا هذا المثل للحیاة الدّنیا کذلک نبیّن آیات القرآن لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ فی المعاد. وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ ببعث الرّسل و نصب الأدلّة. و دارِ السَّلامِ هی الجنّة. السلام هو اللَّه و الجنّة داره. و هذه الاضافة کبیت اللَّه و ناقة اللَّه. و قیل السلام و السلامة واحد کالرّضاع و الرّضاعة ای دار السلامة من الآفات و الاحزان و القطیعة. یعنی من دخلها سلم من الآفات، دلیله قوله: ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ و قیل: دار السلام هو من التّحیة الّتی یحییهم اللَّه و الملائکة، من قوله تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ
هوش مصنوعی: ما آیات قرآن را توضیح می‌دهیم همان‌طور که این مثل را درباره‌ی زندگی دنیا بیان کردیم، تا برای قومانی که در مورد معاد تفکر می‌کنند روشن شود. خداوند انسان‌ها را به سرزمین سلام دعوت میکند، که همان بهشت است. سلام به معنای خداوند و بهشت به عنوان منزل اوست. این ارتباط مشابه با بیت خداوند و شتر خداوند است. همچنین گفته شده که سلام و امنیت یکی هستند، مانند شیر دادن و شیردهی، یعنی سرزمین امنی است که از آفات، غم‌ها و جدایی به دور است. در واقع، کسی که وارد آن می‌شود، از آفات مصون می‌ماند و دلیلش این است که می‌فرماید: «وارد شوید به سلامت و در امان». همچنین گفته می‌شود که سرزمین سلام از تحیت‌هایی است که خداوند و فرشتگان برای آنها دارند، از جمله: «تحیتشان در آنجا سلام است».
قال: جابر بن عبد اللَّه خرج علینا رسول اللَّه ص یوما فقال انّی رایت فی المنام کان جبرئیل عند رأسی و میکائیل عند رجلی یقول احدهما لصاحبه اضرب له مثلا فقال: اسمع سمعت اذنک فاعقل عقل قلبک، انّما مثلک و مثل امّتک کمثل ملک اتخذ دارا ثمّ بنی فیها بیتا ثمّ جعل فیها مادبة ثمّ بعث رسولا یدعو الی طعامه فمنهم من اجاب الرّسول و منهم من ترکه فاللّه الملک و الدار الاسلام و البیت الجنّة و من دخل الجنّة اکل ما فیها.
هوش مصنوعی: جابر بن عبدالله روایت میکند که روزی پیامبر اکرم (ص) نزد ما آمد و گفت: "در خواب دیدم که جبرئیل در کنار سرم و میکائیل در کنار پاهایم هستند و یکی از آنها به دیگری میگوید که برای او مثالی بزنید." سپس پیامبر (ص) ادامه داد: "به یاد داشته باش که مثالت و مثال امّتت مانند پادشاهی است که خانه‌ای ساخته و در آن مهمانی برپا کرده و سپس پیامی فرستاده است تا مردم را به مهمانی‌اش دعوت کند. برخی به دعوت او پاسخ می‌دهند و برخی دیگر پاسخ نمی‌دهند. در این مثال، خداوند همان پادشاه است، و خانه اسلام و آن مهمانی، بهشت است. هر کس وارد بهشت شود، از نعمت‌های آن خواهد خورد."
و عن ابی الدرداء قال: قال رسول اللَّه ص ما من یوم طلعت شمسه الّا وکّل بجنبتیها ملکان ینادیان نداء یسمعه خلق اللَّه کلهم غیر الثقلین، یا ایّها النّاس هلمّوا الی ربّکم انّ ما قلّ و کفی خیر ممّا کثر و الهی و لا آبت شمس الا وکّل بجنبتیها ملکان ینادیان یسمعه خلق اللَّه کلهم غیر الثقلین، اللّهمّ اعط منفقا خلفا و اعط ممسکا تلفا فانزل اللَّه فی ذلک کلّه قرآنا فی قول الملکین یا ایّها النّاس هلمّوا الی ربّکم فی سورة یونس وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ و انزل فی قولهما اللّهمّ اعط منفقا خلفا و ممسکا تلفا وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی الی قوله لِلْعُسْری.
هوش مصنوعی: ابو الدرداء نقل میکند که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: هر روزی که خورشید به وطن می‌آید، دو فرشته در کنار آن قرار می‌گیرند و ندایی را سر می‌دهند که همه مخلوقات خدا به جز جن و انسان می‌شنوند. آنها می‌گویند: "ای مردم، به سوی پروردگارتان بیایید، زیرا اندک و کافی بهتر از زیاد و بی‌فایده است." همچنان در پایان هر روز، این دو فرشته به همین شیوه ندا سر می‌دهند و از خدا می‌خواهند که به کسی که صدقه می‌دهد پاداش دهد و به کسی که نگه می‌دارد، نابودی برساند. خداوند در این رابطه در قرآن آیه‌ای نازل کرده است که به دعوت خدا به دار السلام و در خصوص نداهای فرشتگان اشاره دارد.
قوله وَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ عمّ بالدّعوة اظهارا لحجته و خص بالهدایة استغناء عن خلقه. و قیل: الدّعوة الی دار السلام عامّة لانها الطریق الی النّعمة و هدایة الصراط خاصة لأنّها الطریق الی المنعم. و گفته‌اند دعوت بر دو ضرب است: یکی دعوت عامّ بواسطه رسول میخواند ایشان را از روی تکلیف بر دین اسلام و طاعت داری، و ذلک فی قوله: وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ دیگر دعوت خاصّ است بیواسطه رسول خود میخواند جلّ جلاله ایشان را از روی تشریف بدار السلام تا ایشان را گرامی کند و بنوازد بضیافت بهشت و بلقاء و رضاء و سلام، و ذلک قوله: وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلی دارِ السَّلامِ و یَهْدِی مَنْ یَشاءُ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ هدایت اینجا بمعنی ارشاد است و صراط مستقیم طریق بهشت است که آنجا میگوید یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمانِهِمْ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ و گفته‌اند: استعمال سنن است در اداء فرایض در دنیا و جوار حضرت عزّت در عقبی فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ و گفته‌اند: صراط مستقیم استعمال مکارم الاخلاق است چون تقوی و زهد و توکّل و اخلاص و احسان. مصطفی گفت: «انّ اللَّه یحب مکارم الاخلاق و یبغض سفسافها»
هوش مصنوعی: به طور کلی، خداوند هر که را بخواهد به راهی مستقیم هدایت میکند و این به دعوت عمومی و خصوصی اشاره دارد. دعوت عمومی از طریق پیامبر انجام می‌شود و مردم را به دین اسلام و عبادت خدا دعوت میکند. در مقابل، دعوت خصوصی، دعوت خداوند به سوی بهشت و آرامش است که نشان‌دهنده کرامت و محبت او به بندگانش است. هدایت به معنای راهنمایی است و صراط مستقیم، مسیر بهشت است که در آن وعده به جویبارهایی از نعمت‌ها داده شده است. همچنین گفته شده که پیروی از سنت‌ها و انجام واجبات در دنیا و قرار گرفتن در کنار خداوند در آخرت از ویژگی‌های این مسیر است. در نهایت، صراط مستقیم به معنای برخورداری از فضایل اخلاقی مانند تقوا، زهد و صداقت است و خداوند محبت اخلاق نیکو و بدبینی به رفتارهای ناپسند را دارد.
رب العزّة این مکارم الاخلاق دوست دارد بنده را بر استعمال آن دارد و راه آن بوی نماید تا بنده در روش خویش باین مقامات گذاره کند امروز بمحبّت و معرفت رسد و فردا بمشاهدت و رؤیت.
هوش مصنوعی: خدای بزرگ و جبّار، نیکویی‌های اخلاق را دوست دارد و می‌خواهد که بندگانش آنها را به کار ببرند. او راه رسیدن به این نیکویی‌ها را به بندگان نشان می‌دهد تا آنها بتوانند در زندگی خود به مقام‌های بلند دست یابند. امروز به محبت و شناخت می‌رسند و فردا در شرف دیدن و مشاهده خواهند بود.
لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا ای آمنوا باللّه و رسوله و احسنوا العمل فی الدّنیا الْحُسْنی الجنّة. و الحسنی کالبشری. و قیل: هی تأنیث الاحسن. میگوید ایشان که ایمان آوردند بخدا و رسول و در دنیا کار نیکو کردند، پاداش ایشان بهشت است و اگر حسنی تأنیث احسن گویی معنی آنست که ایشان راست که نیکویی کردند نیکوتر از آنچه ایشان کردند و نیز زیادت، چنان که جایی دیگر گفت وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ امیر المؤمنین علی ع گفت لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا احسان اینجا قول لا اله الّا اللَّه است، و حسنی بهشت و زِیادَةٌ غرفه از یاقوت سرخ ساخته که آن را چهار هزار در است.
هوش مصنوعی: افرادی که به خدا و پیامبر ایمان می‌آورند و در دنیا عمل نیکو انجام می‌دهند، پاداششان بهشت خواهد بود. این بهشت به گونه‌ای توصیف شده که به شکل نیکی برتر از کارهای نیک ایشان عطا خواهد شد. علاوه بر این، در جای دیگری ذکر شده که خداوند فضل و نعمت‌های بیشتری به آنها خواهد بخشید. همچنین گفته شده که این نیکوکاری به معنای بیان «لا اله الا اللَّه» است و بهشت به عنوان پاداشی برای نیکوکاران در نظر گرفته شده است. بهشت همچنین شامل غرفه‌هایی است که از یاقوت سرخ ساخته شده و هزاران در دارد.
روی ابو ذر قال قلت: یا رسول اللَّه علّمنی عملا یقرّبنی من الجنّة و یباعدنی من النّار.
هوش مصنوعی: ابوذر گفت: من به پیامبر خدا گفتم: ای رسول خدا، به من عملی را بیاموز که مرا به بهشت نزدیک کند و از آتش جهنم دور کند.
قال: اذا عملت سیئة فاتبعها حسنة. قال قلت من الحسنات لا اله الّا اللَّه؟ قال: نعم، من احسن الحسنات.
هوش مصنوعی: فرمود: اگر کار ناپسندی انجام دادی، پس یک کار نیکو بعد از آن انجام بده. پرسیدم: آیا از نیکی‌ها تنها «لا اله الّا اللَّه» کافی است؟ فرمود: بله، این بهترین نیکی‌هاست.
میگوید: ایشان که لا اله الا اللَّه گفتند پاداش ایشان بهشت است. همانست که مصطفی گفت: «من قال لا اله الا اللَّه دخل الجنّة»
هوش مصنوعی: کسی که کلمه "لا اله الا اللَّه" را با ایمان بگوید، پاداشش ورود به بهشت خواهد بود. همان‌طور که پیامبر فرمود: "هر کسی که بگوید لا اله الا اللَّه، به بهشت خواهد رفت."
و گفته‌اند: لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا این احسان استغفار است صحابه رسول را و حسنی شفاعت مصطفی است و زیادة رضای خدا. فانّ اللَّه عزّ و جلّ یقول: وَ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ ابن عباس گفت: لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا ای جاهدوا فی سبیل اللَّه الْحُسْنی یعنی رزق الجنّة لقوله: «یرزقون» و الزّیادة دوام الحیاة فی قرب المولی لقوله بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ و قیل: الحسنی جزاء حسناتهم و الزیادة ان یجازی بالواحد عشرا لیکون الزّیادة من جنس الأوّل. و قیل: الحسنی عشرة و الزیادة تضعیف العشرات. و خبر درست است در صحیح مسلم، حدیث حماد سلمه از عبد الرحمن بن ابی لیلی از صهیب بن سنان الرومی از مصطفی که گفت: الحسنی الجنّة و الزیادة النّظر الی وجه اللَّه عزّ و جلّ. و عن ابی بن کعب قال سألت رسول اللَّه ص عن الزّیادتین فقال: و ما الزّیادتان؟ قلت احدیهما قوله وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ
هوش مصنوعی: در متون دینی آمده است که کسانی که نیکوکاری کرده‌اند، دارای احسان و شفاعت پیامبر خواهند بود و همچنین مورد رضایت خدا قرار می‌گیرند. طبق آیات الهی، خداوند از کسانی که به دیگران نیکی می‌کنند راضی است. ابن عباس میگوید نیکوکاران در واقع در جهاد در راه خدا به بهشت خواهند رسید و همچنین به نزدیکی به خدا در زندگی دائمی از زندگی دیگران نیز اشاره دارد. بر اساس حدیث‌ها، نیکی‌های اعمال انسان‌ها با پاداش‌های خوبی مواجه خواهد شد و پاداش نیکی به صورت چند برابر به آنها برمی‌گردد. در گزارشی از رسول خدا آمده است که نیکی به بهشت و پاداش اضافی دیدن وجه خداوند است. همچنین ابی بن کعب از پیامبر سوالی درباره دو نوع پاداش کرده که به اهمیت آن اشاره دارد.
فقال عشرون الفا. فقلت: قول اللَّه عزّ و جلّ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ قال الحسنی الجنّة و الزّیادة النّظر الی وجه اللَّه عزّ و جلّ و قال (ص) «اذا دخل اهل الجنّة الجنّة و اهل النّار النار: نادی مناد یا اهل الجنّة انّ لکم عند اللَّه موعدا لم ینجزکموه. قالوا: ما هو؟ ا لم یثقّل موازیننا؟ الم یدخلنا الجنّة؟ الم یجرنا من النّار؟
هوش مصنوعی: او گفت: بیست هزار. من گفتم: خداوند عز و جل می‌فرماید: «برای کسانی که نیکوکارند، پاداش نیکو و افزون‌تری است.» و پاداش نیکو بهشت است و افزون‌تر دیدن چهره خداوند عز و جل. و پیامبر (ص) فرمود: «زمانی که اهل بهشت وارد بهشت شوند و اهل آتش به آتش، ندا کننده‌ای فریاد می‌زند: ای اهل بهشت، برای شما نزد خدا موعدی است که هنوز آن را انجام نداده‌اید.» آنها می‌پرسند: آن چیست؟ آیا وزن‌های ما سنگین نشد؟ آیا ما را وارد بهشت نکرد؟ آیا ما را از آتش نجات نداد؟
قال: فیکشف لهم الحجاب فینظرون الی اللَّه فیخرّون له سجدا.
هوش مصنوعی: در آنجا پرده‌ها کنار میرود و آنان خدا را می‌بینند و در برابر او به سجده می‌افتند.
و هی الزیادة الّتی قال اللَّه عزّ و جلّ لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ قال. یزید بن هارون فی اثر هذا الحدیث: من کذّب بهذا فقد برئ من اللَّه و برء اللَّه منه. و عن ابن عمر قال قال: رسول اللَّه ص «انّ ادنی اهل الجنّة منزلة لرجل ینظر فی ملکه الفی سنة یری اقصاه کما یری ادناه، ینظر فی ازواجه و سرره و خدمه و انّ افضلهم منزلة لمن ینظر فی وجه اللَّه عزّ و جلّ کلّ یوم مرتین»
هوش مصنوعی: طبق بیان قرآن، به کسانی که اعمال نیکی انجام می‌دهند وعده‌ی پاداشی از سوی خدا داده شده است. یکی از علما به نام یزید بن هارون تأکید میکند که کسی که این مسأله را انکار کند، از رحمت خداوند دور است. همچنین ابن عمر نقل میکند که پیامبر اسلام فرمودند که پایین‌ترین جایگاه در بهشت به فردی تعلق دارد که از عرش خود در بهشت با چشم‌انداز بی‌نظیری برخوردار است و می‌تواند دورترین نقاط آن را ببیند. این فرد در زندگی خود همسران و خدمتکاران خود را می‌بیند، اما برترین جایگاه به کسانی تعلق دارد که هر روز دو بار به وجه خداوند نگاه می‌کنند.
و روی عن انس بن مالک انّه قال فی قوله عز و جلّ وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ قال یتجلّی لهم الرّب عزّ و جلّ کلّ جمعة.
هوش مصنوعی: انس بن مالک نقل کرده است که در آیه‌ای از قرآن که می‌فرماید "وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ"، این طور تفسیر شده که خداوند هر جمعه بر بندگانش تجلی میکند.
ثمّ قال: وَ لا یَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ ای لا یعلوها و لا یغشاها قَتَرٌ غبار. و قیل: سواد و کآبة وَ لا ذِلَّةٌ ای هو ان کما یصیب اهل جهنم. قال: ابن ابی لیلی هذا بعد نظرهم الی ربّهم أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ.
هوش مصنوعی: سپس گفته شد: بر صورت‌هایشان غباری نخواهد بود، یعنی رنج و سختی به آنان نمی‌رسد. همچنین گفته شده که نه تیره‌چشمی و اندوهی دارند و نه ذلتی، یعنی حالشان به مانند اهل جهنم نخواهد بود. ابن ابی لیلی میگوید: این به خاطر اینکه آنان به پروردگارشان نگاه می‌کنند، است. اینان صاحبان بهشت‌اند و در آنجا جاودانه خواهند بود.
وَ الَّذِینَ کَسَبُوا السَّیِّئاتِ الکفر و الشرک جَزاءُ سَیِّئَةٍ بِمِثْلِها یعنی النّار. فلا ذنب اعظم من الشرک و لا عذاب اشدّ من النّار. و تقدیره: لهم جزاء سیئة مثلها. و الباء زائدة وَ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ای یلحقهم ذلّ و خزی. و هو ان ما لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ای من عذاب اللَّه مِنْ عاصِمٍ مانع یمنعهم. و من صلة کَأَنَّما أُغْشِیَتْ الب‌ست وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَّیْلِ مُظْلِماً ای جعل علیها غطاء من سواد اللیل. ای هم سود الوجوه. قرائت مکی و علی و یعقوب قطعا بسکون طاء و هو جزء من اللیل بعد طایفة منه و مُظْلِماً نعته و باقی بفتح طاء خوانند و هو جمع قطعة و مُظْلِماً نصب علی الحال. ای فی حال ظلمته أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ.
هوش مصنوعی: کسانی که اعمال بد انجام داده‌اند، یعنی کفر و شرک، مجازات‌شان همانند عمل بد خودشان است، که همان آتش است. هیچ گناهی بزرگ‌تر از شرک و عذابی سخت‌تر از آتش وجود ندارد. به نوعی می‌توان گفت که برای آنها مجازاتی مطابق با اعمال بدشان در نظر گرفته شده است. همچنین، بر آنها ذلتی حاکم می‌شود، یعنی ذلت و خفت به آنها خواهد رسید و هیچ چیزی از عذاب خداوند مانع آنها نخواهد شد. به‌گونه‌ای که گویی صورت‌هایشان با تکه‌هایی از شب تاریک پوشانده شده است، که نشان‌دهنده‌ی سیاهی چهره‌هایشان است. در این حال، آنها در آتش باقی خواهند ماند.
میبدی