قوله تعالی: وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما یقال بوّأ و تبوّأ کلاهما متعدّیان مثل قطّعته و تقطّعته و خلّصته و تخلّصته و یقال بوّأت لنفسی منزلا و لغیری منزلا ب: مصر لم ینون لانّه اسم بلدة بعینها قیل: هو الاسکندریة و قیل: مصر فرعون. بیوتا یسکنون فیها و قیل یصلّون فیها. مفسّران گفتند عبادت گاه و نماز جای بنی اسرائیل کنیسها بود و کلیساها و جز در آن کنیسها و کلیساها نماز نکردندی و ایشان را جز در آن موضع معلوم نماز روا نبودی این خاصیّت امّت محمد است که هر جایی و بهر بقعتی نماز توانند کرد و ذلک
قوله (ص): و جعلت لی الارض طهورا و مسجدا
پس چون موسی رسالت و پیغام حق آورد فرعون بفرمود تا آن کنیسها و نمازگاه ایشان همه خراب کردند و ایشان را از عبادت و نماز بازداشتند فرمان آمد از رب العزّة که در خانها مسجد سازید و نماز کنید تا از فرعون ایمن باشید این آیت دلیل است که کسی را که از بیم ظالم نماز آدینه در جامع نتواند کرد تا هم در خانه نماز پیشین بگزارد و وی در آن معذور بود و الیه
اشار النبی (ص) قال: من سمع النّداء فلم یجبه فلا صلاة له الّا من عذر. قالوا یا رسول اللَّه و ما العذر قال خوف او مرض.
قال الحسن وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً ای توجّهوا الی الکعبة قال و کانت الکعبة قبلة موسی و من معه و قال سعید بن جبیر اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً ای یقابل بعضها بعضا وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ این خطاب با موسی است میگوید: بنی اسرائیل را خبر کن و ایشان را بشارت ده که فرعونیان بآب کشتنی‌اند و شما بجای ایشان نشستنی اید. همانست که رب العزة گفت فَأَخْرَجْناهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ کُنُوزٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها بَنِی إِسْرائِیلَ و گفته‌اند خطاب با مصطفی است میگوید و بشر یا محمد المؤمنین بالنصرة فی الدنیا و الجنة فی العقبی.
وَ قالَ مُوسی رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَةً حلیّا من اللباس و المراکب وَ أَمْوالًا ذهبا و فضّة و نعما و ضیاعا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ این لام لام عاقبت گویند کقوله لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً ای لیکون عاقبة ذلک الضّلال.
معنی آنست که ایشان را مال و نعمت و زینت دنیا دادی تا ایشان را در آن نعمت بطر گرفت، و بی‌راه شدند و از ایمان سر وا زدند، گردن کشیدند، تا عاقبت بدان آمد که آن نعمت سبب ضلالت ایشان گشت. و گفته‌اند لام کی است کقوله: لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ یقول آتیتهم کی تفتنهم فیضلوا و یضلّوا، نعمت دادی ایشان را تا دلهای ایشان در فتنه افکنی، خود بی راه شوند و دیگران را بی راه کنند یضلوا بضمّ یا قرائت کوفی است.
رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ سه بار خداوند خویش را خواند و گفت: ربنا سنّت است که دعا خواهی کرد سه بار اللَّه خوانی گویی: ربنا ربنا ربنا. چنان که موسی خواند و در سدیگر بار گفت: اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ الطّمس المحق و اذهاب الشی‌ء یقول: اذهب اموالهم و غیّرها عن هیئتها میگوید: بار خدایا مال ایشان و خواسته ایشان به نیست آر و از هیئت و آسای خود بگردان رب العالمین اجابت کرد و آن مالها و مطعومهایشان سنگین کرد مقاتل گفت و مجاهد و قتاده که درم و دینار ایشان هم چنان بر شکل و نقش خود مانده درست و پاره همه بجای خود سنگ شده کشت‌زار ایشان، میوه بر درختها، طعام در گنجینه‌ها، جواهر در صندوقها، همه سنگ گشته. محمد بن کعب گفت مرد و زن در جامه خواب خفته بودند که فرا سر ایشان شدند هر دو سنگ بودند سدی گفت: مسخ اللَّه اموالهم حجارة و النخیل و الثمار و الدقیق و الاطعمة فکانت احدی الآیات التسع. روی انّ عمر بن عبد العزیز دعا بخریطة فیها اشیاء من بقایا آل فرعون فاخرج منها البیضة مشقوقة و الجوزة مشقوقة و انها لحجر.
وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ ای اقسها و اطبع علیها حتّی لا تلین و لا تنشرح للایمان فلا یؤمنوا. قیل: هو نصب بجواب الدعاء بالفاء و قیل: هو عطف علی قوله لیضلوا ای لیضّلوا فلا یؤمنوا. قال الفراء: و هو دعاء و محله جزم کانه قال «اللهم فلا یؤمنوا حتی یروا العذاب الالیم» و هو الغرق. میگوید: بار خدایا ایدون بادا که ایمان نیارند تا بعذاب دردناک رسند امروز غرق و فردا حق امروز بکفر مرده، فردا بآتش دوزخ سوخته.
قالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما موسی دعا میکرد و هارون آمین میگفت و آمین گفتن هم دعا است ازین جهت دَعْوَتُکُما گفت و نیز در اوّل این آیت گفته که إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ و اجابت دعا آن بود که رب العالمین فرعون را و قبطان را بآب غرق کرد و میان دعای موسی و اجابت حق چهل سال بود فَاسْتَقِیما علی ما انتما علیه من الدعوة و تبلیغ الرسالة و لا تترکا دعاء فرعون و موعظته الی ان یاتیهم العذاب وَ لا تَتَّبِعانِّ نهی بالنون الثقیلة و محله جزم یقال فی الواحد لا تتبعن بفتح النون لالتقاء الساکنین و بکسر النون فی التثنیة لهذه العلة. و قرأ ابن عامر بتخفیف النون لان نون التأکید تخفف و تثقل. و قیل: هو نفی ای انتما لا تَتَّبِعانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ یقول: لا تسلکا طریق الذین یجهلون حقیقة و عدی فتستعجلا قضایی. ایشان را درین آیت نهی کرد از دو چیز از نومیدی از فرج و از استعجال در دعا.
روی انس بن مالک قال قال رسول اللَّه ص لا یزال العبد بخیر ما لم یستعجل قیل یا رسول اللَّه و کیف یستعجل قال یقول دعوت و لم یستجب لی.
وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ ای عبرنا بهم و صیرناهم الی الشط الآخر فَأَتْبَعَهُمْ لحقهم و ادرکهم فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ یقال اتبعه و تبعه اذا ادرکه و لحقه و لحقه و اتبعه بالتشدید اذا سار خلفه و اقتدی به بَغْیاً وَ عَدْواً ای باغیا عادیا یعنی مستکبرا ظالما و قیل: بغیا فی القول، عدوا فی الفعل، و ذلک ان اللَّه امر موسی ان یخرج بنی اسرائیل لیلا و هم ستمائة الف و عشرون الفا لا یعد فیهم ابن ستین و لا ابن عشرین سنة متوجهین الی البحر و مات ابکار القبط تلک اللیلة و شغلوا عن بنی اسرائیل حتی اصبحوا و هو قوله: فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ بعد ما دفنوا اولادهم فلما بلغ فرعون خروجهم رکب فی طلبهم و معه الف الف و ستمائة الف قالوا و فی عسکر فرعون مائة الف حصان ادهم سوی سایر الشیات و فرعون کان فی الادهم و کل رجل منهم علی حصان علی رأسه بیضة و بیده حربة فلما وصل فرعون بجنوده الی البحر و راوا البحر بتلک الهیئة قال فرعون ها بنی البحر و خافوا دخول البحر و کان فرعون علی حصان و لم تکن فی خیل فرعون فرس انثی فجاء جبرئیل علی فرس و دیق و خاض البحر و میکائیل یسوقهم لا یشد رجل منهم فلما شم ادهم فرعون ریح فرس جبرئیل و فرعون و فرعون لا یراه انسل خلف فرس جبرئیل فی الماء و لم یملک فرعون من امره شیئا و اقتحمت الخیول خلفه فی الماء فلما دخل آخرهم البحر و هم اولهم ان یخرج انطبق الماء علیهم فذلک قوله: حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ ای غمره الماء و قرب هلاکه قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ ای بانه لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ و شرح این قصه مستوفی در سورة البقرة رفت قرائت حمزه و کسایی آمنت انه بکسر الف است باضمار قول ای آمنت و قلت أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا و روا باشد که کسر انه بر معنی استیناف بود فیکون قوله آمنت کلاما تاما مکتفیا بنفسه کقوله رَبَّنا آمَنَّا فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ ثم استأنف انه علی جهة التوکید یعنی فقال فرعون أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ المنقادین المطیعین له فدس جبرئیل علیه السلام فی فیه من حماة البحر و قال: آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ ای الان تؤمن و تتوب. و قیل: قال اللَّه الان تؤمن وَ قَدْ عَصَیْتَ کفرت قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ المانعین الناس من الایمان
قال رسول اللَّه (ص): قال لی جبرئیل ما ابغضت احدا من عباد اللَّه ما ابغضت عبدین احدهما من الجن و الآخر من الانس فاما من الجن ف: ابلیس حین ابی السّجود لادم و اما من الانس ف: فرعون حین قال انا ربکم الاعلی و لو رایتنی و انا ادس الطین فی فمه مخافة ان تدرکه الرحمة.
و قال ابن عمر قال سمعت رسول اللَّه (ص) یقول قال لی جبرئیل یا محمد ما غضب ربک علی احد غضبه علی فرعون اذ قال ما علمت لکم من اله غیری و اذ حشر فنادی فقال انا ربکم الاعلی فلما ادرکه الغرق استغاث و اقبلت احشوفاه مخافة ان تدرکه الرحمة.
و فی هذه الایة التحذیر عن تأخیر الایمان الی وقت المعاینة فذاک وقت الایاس و لا ینفع صاحبه لمعاینة ملک الموت کفعل فرعون حین آمن فی ذلک الوقت حتی قیل له آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ قال اللَّه تعالی فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا. و قال: وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ الایة فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ قرأ یعقوب ننجیک بالتخفیف ببدنک یعنی بجسدک لا روح فیه و قیل: ببدنک یعنی مع درعک و کان درعا مسمورا مرصعا بالجواهر. یقول نجعلک تعلوا الماء و تطفوا فوقه لانه اول جیفة آدمی طفت فوق الماء. و قیل: ننجیک معناه نلقیک علی نجوة من الارض و هی المکان المرتفع. چون موسی قوم خود را خبر داد از هلاک فرعون و غرق وی قومی از ایشان جحود کردند و انکار نمودند گفتند: ما مات فرعون و انه اعظم شأنا من ان یغرق پس فرمان آمد بدریا تا فرعون را از قعر خویش وا سر آورد و بر سر آب بایستاد و فرعون ازین سرخه بود کوتاه بالا بی ملح همچون گاوی نر، و بر وی سلاح بود و درع بگاه غرق. و ذلک آیة لان الحدید یرسب و لا یطفوا و قیل: ننجیک نترکک حتی تغرق فالنجاء، الترک. و قیل: نسوّدک و نجعلک علامة فانّ النجاء قد یکون العلامة و السواد و یحتمل انه من النجاء الذی معناه الاسراع ای ننجی أهلا لک. و قوله: ببدنک تأکیدا کما تقول قال بلسانه و جاء بنفسه. قوم موسی چون فرعون را مرده بر سر آب دیدند و بر وی درع بود و سلاح گران و هرگز هیچ جیفه آدمی تا آن روز بر سر آب ندیده بودند آن جحود و انکار از دل بیرون کردند و دانستند که آن آیتی عظیم است بر صدق موسی و نشانی است از قهر خداوند و راندن خشم خود بر فرعون، اینست که رب العالمین گفت: لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً ای عبرة و نکالا. و قیل: لمن تاخر عن قومک وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آیاتِنا فی موسی و فرعون و سائر الآیات لَغافِلُونَ لاهون.
وَ لَقَدْ بَوَّأْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ آن متبوأ پیش از این مصر است و این مبوأ ایدر بیت المقدس. و قیل: هو الاردن و فلسطین و هی الارض المقدسة التی کتب اللَّه میراثا لإبراهیم و ذریته این همان است که جایی دیگر گفت وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِی إِسْرائِیلَ اسْکُنُوا الْأَرْضَ یعنی ارض القدس. میگوید: جای دادیم بنی اسرائیل را پس غرق فرعون جای گزیده و پسندیده نیکو براستی متنزل وحی و مسکن انبیاء و زمین محشر وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ ایشان را روزیهای پاک حلال دادیم یعنی در تیه پیش آنکه بقدس رسیدند و هی المن و السلوی و الماء من الحجر و طیبها منالها من غیر مکسبة و لا مسئلة.
فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّی جاءَهُمُ الْعِلْمُ یعنی جاء هم القران علی لسان محمد. و اختلافهم انهم افترقوا بعد ما جاءهم فرقتین فرقة اسلموا و فرقة ثبتوا علی الیهودیة و قیل نزلت هذه الایة فی قریظة و النضیر یعنی انزلنا هم منزل صدق یرید من ارض یثرب ما بین المدینة و الشام وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ من النخل و الثمار و وسعنا علیهم الرزق. فما اختلفوا فی تصدیق محمد ص انه نبی حتی جاءهم العلم یعنی القرآن و البیان بانه رسول صدق و دینه حق. و قیل: حتی جاءهم معلومهم و هو محمد ص لانهم کانوا یعلمونه قبل خروجه فالعلم بمعنی المعلوم کما یقال للمخلوق خلق، و منه قوله: هذا خلق اللَّه و یقال هذا الدرهم ضرب الامیر ای مضروبه إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ من الدین.
قوله: فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ
روی ان النبی (ص) لما نزلت هذه الایة قال لا اشک و لا اسأل.
گفته‌اند این خطاب بظاهر با مصطفی است اما مراد باین جز اوست کقوله: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ یخاطب النبی و هو شامل للخلق کلهم. و گفته‌اند این خطاب نه با مصطفی است که قدر وی بنزدیک حق جلّ جلاله از آن جلیل‌تر و بزرگوارتر است بلکه خطاب وی در آن مضمر است و تقدیر آنست که قل یا محمد للشاک فی نبوتک فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ و دلیل برین قول آنست که در آخر سورت گفت قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی و گفته‌اند: در عهد رسول خدا مردم سه صنف بودند مؤمن مصدق و کافر مکذب و شاک فی الامر لا یدری کیف هو یقدم رجلا و یؤخر اخری. یکی مصطفی را استوار گرفت و رسالت وی بجان و دل پذیرفت مؤمن بود دیگری او را دروغ زن گرفت و از ایمان اعراض کرد کافر بود، سه دیگر مردی بود گمان زده، میان کفر و ایمان ایستاده، این خطاب با وی است میگوید: فَإِنْ کُنْتَ ایها الانسان فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ من الهدی علی لسان محمد (ص) فاسئل الاکابر من علماء اهل الکتاب مثل ابن سلام و سلمان الفارسی و تمیم الداری و اشباههم فسیشهدون علی صدق محمد (ص) و یخبرونک بنبوّته. و گفته‌اند: فَإِنْ کُنْتَ ان بمعنی جحد است ای ما کنت، هم چنان که گفت جلّ جلاله وَ إِنْ أَدْرِی ای ما ادری و ان کان مکرهم ای ما کان مکرهم، یرید فما کنت فی شک مما انزلنا الیک فسلوا یا معشر الناس انتم دون النبی (ص). و گفته‌اند اللَّه دانست که رسول بشک نیست لکن خواست که رسول گوید لا اشک و لا امتری تا حجت باشد بر اهل شک از قوم وی و تعییر و تبکیت ایشان هم چنان که فردا با عیسی گوید «أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ» و خود میداند جلّ جلاله که عیسی نگفت لکن تا عیسی گوید. سبحانک ما تکون لی ان اقول ما لیس لی بحق و بر ترسایان حجت باشد و تعییر و تبکیت ایشان بود. و قال عبد العزیز بن یحیی الشاک فی الشی‌ء یضیق به صدرا، فیقال لضیق الصدر شاک، و المعنی ان ضقت ذرعا بما تعانی من تعنتهم و اذاهم فاصبر و اسئل الذین یقرءون الکتاب من قبلک یخبروک کیف صبر الانبیاء علی اذی قومهم و کیف کان عاقبة امرهم من النصر و التمکین فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ.
وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ هذا کله خطاب مع النبی (ص) و المراد به غیره.
قوله: إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ ای وجب علیهم الوعید فی قوله: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ و قیل الکلمة قوله هؤلاء فی النار و لا ابالی و قیل: کلمته لعنته فی قوله: أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ و قیل: کلمة ربک اخباره انهم لا یؤمنون. میگوید: براستی و درستی سخن خداوند تو بر مشرکان عرب برفت و حکم کرد که ایشان هرگز ایمان نیارند و اللَّه خود ایشان را بدین و هدایت و توحید می‌نپسندد.
«لا یُؤْمِنُونَ» وَ لَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ فلا ینفعهم حینئذ الایمان کما لا ینفع فرعون ایمانه.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما یقال بوّأ و تبوّأ کلاهما متعدّیان مثل قطّعته و تقطّعته و خلّصته و تخلّصته و یقال بوّأت لنفسی منزلا و لغیری منزلا ب: مصر لم ینون لانّه اسم بلدة بعینها قیل: هو الاسکندریة و قیل: مصر فرعون. بیوتا یسکنون فیها و قیل یصلّون فیها. مفسّران گفتند عبادت گاه و نماز جای بنی اسرائیل کنیسها بود و کلیساها و جز در آن کنیسها و کلیساها نماز نکردندی و ایشان را جز در آن موضع معلوم نماز روا نبودی این خاصیّت امّت محمد است که هر جایی و بهر بقعتی نماز توانند کرد و ذلک
هوش مصنوعی: خداوند به موسی و برادرش وحی فرستاد که برای قوم خود مکانی را تعیین کنند. واژه "تبوّأ" به معنی جا گرفتن است و به طور مشابه به فعل‌هایی همچون "قطع کردن" و "خلاص کردن" اطلاق می‌شود. همچنین، می‌توان گفت که "برای خود یا دیگری مکانی فراهم کردن" نیز به همین معناست. اشاره به مصر به عنوان یک مکان خاص است که به اسکندریه یا مصر فرعون نسبت داده می‌شود. جایگاه‌هایی که بنی‌اسرائیل در آن سکونت داشتند، برای عبادت و نماز نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند. مفسرین معتقدند که این مکان‌ها شامل کنیسه‌ها و کلیساها بود و غیر از این مکان‌ها، بنی‌اسرائیل در هیچ جای دیگری نمی‌توانستند نماز بخوانند. این ویژگی خاص امت محمد است که هر جایی و در هر مکانی می‌توانند نماز گزارند.
قوله (ص): و جعلت لی الارض طهورا و مسجدا
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: "زمین برای من طاهر و محل نماز قرار داده شده است."
پس چون موسی رسالت و پیغام حق آورد فرعون بفرمود تا آن کنیسها و نمازگاه ایشان همه خراب کردند و ایشان را از عبادت و نماز بازداشتند فرمان آمد از رب العزّة که در خانها مسجد سازید و نماز کنید تا از فرعون ایمن باشید این آیت دلیل است که کسی را که از بیم ظالم نماز آدینه در جامع نتواند کرد تا هم در خانه نماز پیشین بگزارد و وی در آن معذور بود و الیه
هوش مصنوعی: بعد از این که موسی رسالت و پیام خداوند را آورد، فرعون دستور داد تا تمامی کنیسه‌ها و مکان‌های عبادت آنها را تخریب کنند و مانع از نماز و عبادت آنها شود. در این شرایط، فرمانی از سوی خداوند صادر شد که به مردم دستور داد در خانه‌های خود مساجد بسازند و نماز بخوانند تا از ظلم فرعون در امان بمانند. این آیه دلیلی است بر این که اگر کسی به دلیل ترس از ظلم و ستم نتواند نماز جمعه را در مکان عمومی بخواند، می‌تواند در خانه‌اش نماز بخواند و این عمل برای او معذور محسوب می‌شود.
اشار النبی (ص) قال: من سمع النّداء فلم یجبه فلا صلاة له الّا من عذر. قالوا یا رسول اللَّه و ما العذر قال خوف او مرض.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: کسی که صدای اذان را بشنود و به آن پاسخ نگوید، نماز او accepted نیست مگر اینکه دلیل موجهی داشته باشد. سوال کردند: ای پیامبر خدا، آن دلیل موجه چیست؟ فرمودند: ترس یا بیماری.
قال الحسن وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً ای توجّهوا الی الکعبة قال و کانت الکعبة قبلة موسی و من معه و قال سعید بن جبیر اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً ای یقابل بعضها بعضا وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ این خطاب با موسی است میگوید: بنی اسرائیل را خبر کن و ایشان را بشارت ده که فرعونیان بآب کشتنی‌اند و شما بجای ایشان نشستنی اید. همانست که رب العزة گفت فَأَخْرَجْناهُمْ مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ وَ کُنُوزٍ وَ مَقامٍ کَرِیمٍ کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها بَنِی إِسْرائِیلَ و گفته‌اند خطاب با مصطفی است میگوید و بشر یا محمد المؤمنین بالنصرة فی الدنیا و الجنة فی العقبی.
هوش مصنوعی: حسن میگوید که خانه‌های خود را به سمت کعبه بسازید و به آن توجه کنید. وی اضافه می‌کند که کعبه قبله موسی و کسانی بوده که با او بودند. سعید بن جبیر نیز اشاره می‌کند که منظور از اینکه خانه‌هایتان قبله باشد، این است که خانه‌ها باید رو به یکدیگر باشند. همچنین نماز را برپا دارید و مومنان را بشارت دهید. در اینجا صحبت به موسی اختصاص دارد و او به بنی‌اسرائیل خبر می‌دهد و بشارت می‌دهد که فرعونیان نابود خواهند شد و شما جای آنان خواهید نشست. این همان چیزی است که خداوند فرموده است: «ما آنها را از باغ‌ها و چشمه‌ها و ثروت‌ها و جایگاه‌های نیکو بیرون آوردیم و این مکان‌ها را به بنی‌اسرائیل دادیم.» برخی نیز معتقدند که این خطاب به پیامبر محمد است و به او میگوید که مومنان را به نصرت در دنیا و بهشت در آخرت بشارت دهد.
وَ قالَ مُوسی رَبَّنا إِنَّکَ آتَیْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِینَةً حلیّا من اللباس و المراکب وَ أَمْوالًا ذهبا و فضّة و نعما و ضیاعا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا رَبَّنا لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِکَ این لام لام عاقبت گویند کقوله لِیَکُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً ای لیکون عاقبة ذلک الضّلال.
هوش مصنوعی: موسی گفت: پروردگارا، تو به فرعون و اقوام او زینت‌هایی از لباس و مرکب‌ها و همچنین اموال طلا و نقره و نعمت‌ها و زمین‌های زیادی در این دنیا داده‌ای. پروردگارا، این کارها باعث می‌شود که آنها از راه تو منحرف شوند. این انحراف به عنوان عاقبت می‌تواند برای آنها دشمنی و اندوه به همراه داشته باشد.
معنی آنست که ایشان را مال و نعمت و زینت دنیا دادی تا ایشان را در آن نعمت بطر گرفت، و بی‌راه شدند و از ایمان سر وا زدند، گردن کشیدند، تا عاقبت بدان آمد که آن نعمت سبب ضلالت ایشان گشت. و گفته‌اند لام کی است کقوله: لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ یقول آتیتهم کی تفتنهم فیضلوا و یضلّوا، نعمت دادی ایشان را تا دلهای ایشان در فتنه افکنی، خود بی راه شوند و دیگران را بی راه کنند یضلوا بضمّ یا قرائت کوفی است.
هوش مصنوعی: این متن میگوید که خداوند مال، نعمت و زینت‌های دنیا را به برخی افراد عطا کرده است تا آنها در این نعمت‌ها غرق شده و از راه راست منحرف شوند و ایمان خود را از دست بدهند. به این ترتیب، این نعمت‌ها سبب گمراهی آنها شده و باعث می‌شود تا خودشان در مسیر نادرست قرار بگیرند و دیگران را نیز به بی‌راهی بکشند. این فرآیند به گونه‌ای است که با دادن نعمت به آنها، دل‌هایشان در امتحان قرار می‌گیرد و به تدریج از مسیر صحیح دور می‌شوند.
رَبَّنَا اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ سه بار خداوند خویش را خواند و گفت: ربنا سنّت است که دعا خواهی کرد سه بار اللَّه خوانی گویی: ربنا ربنا ربنا. چنان که موسی خواند و در سدیگر بار گفت: اطْمِسْ عَلی أَمْوالِهِمْ الطّمس المحق و اذهاب الشی‌ء یقول: اذهب اموالهم و غیّرها عن هیئتها میگوید: بار خدایا مال ایشان و خواسته ایشان به نیست آر و از هیئت و آسای خود بگردان رب العالمین اجابت کرد و آن مالها و مطعومهایشان سنگین کرد مقاتل گفت و مجاهد و قتاده که درم و دینار ایشان هم چنان بر شکل و نقش خود مانده درست و پاره همه بجای خود سنگ شده کشت‌زار ایشان، میوه بر درختها، طعام در گنجینه‌ها، جواهر در صندوقها، همه سنگ گشته. محمد بن کعب گفت مرد و زن در جامه خواب خفته بودند که فرا سر ایشان شدند هر دو سنگ بودند سدی گفت: مسخ اللَّه اموالهم حجارة و النخیل و الثمار و الدقیق و الاطعمة فکانت احدی الآیات التسع. روی انّ عمر بن عبد العزیز دعا بخریطة فیها اشیاء من بقایا آل فرعون فاخرج منها البیضة مشقوقة و الجوزة مشقوقة و انها لحجر.
هوش مصنوعی: خداوند را سه بار خواند و گفت: «پروردگارا». این دعا یک سنت است و باید سه بار تکرار شود. همچنان که موسی دعا کرد و در بار سوم گفت: «مال‌هایشان را نابود کن». این دعا به معنای از بین بردن و تغییر شکل دارایی‌های آنهاست. سپس، خداوند به خواسته او پاسخ داد و آن دارایی‌ها را به سنگ تبدیل کرد. برخی مانند مقاتل، مجاهد و قتاده گفتند که طلا و دینارهای آنها همچنان در شکل خود باقی ماندند، اما همه چیز به سنگ تبدیل شد، از کشتزارها تا میوه‌ها و خوراکی‌ها. محمد بن کعب نیز گفت که مردان و زنان در خواب بودند و پس از آن به سنگ تبدیل شدند. سدی بیان کرد که خداوند دارایی‌های آنها را به سنگ تبدیل کرد و این یکی از نشانه‌های بزرگ بود. همچنین گفته شده که عمر بن عبدالعزیز آثاری از آل فرعون را بررسی کرد و در آنجا تخم‌مرغ و گردو دید که هر دو به سنگ تبدیل شده بودند.
وَ اشْدُدْ عَلی قُلُوبِهِمْ ای اقسها و اطبع علیها حتّی لا تلین و لا تنشرح للایمان فلا یؤمنوا. قیل: هو نصب بجواب الدعاء بالفاء و قیل: هو عطف علی قوله لیضلوا ای لیضّلوا فلا یؤمنوا. قال الفراء: و هو دعاء و محله جزم کانه قال «اللهم فلا یؤمنوا حتی یروا العذاب الالیم» و هو الغرق. میگوید: بار خدایا ایدون بادا که ایمان نیارند تا بعذاب دردناک رسند امروز غرق و فردا حق امروز بکفر مرده، فردا بآتش دوزخ سوخته.
هوش مصنوعی: ای خدا! بر دل‌هایشان سختی بیاور و بر آنها قفل بزن تا نرم نشوند و به ایمان نرسند؛ پس ایمان نیاورند. برخی گفته‌اند این جمله به عنوان نتیجه‌گیری از دعا آمده است و برخی دیگر بر این باورند که مرتبط با جمله قبلی است که به گمراهی آنها اشاره دارد و میگوید: "آنها گمراه شوند تا ایمان نیاورند". همچنین یک نظر وجود دارد که این جمله نوعی دعاست و می‌توان آن را به صورت دعایی با نتیجه‌ای قطعی تلقی کرد؛ گویی گفته شده: «پروردگارا! اجازه نده که ایمان بیاورند تا زمانی که عذاب دردناک را ببینند». این عذاب، غرق شدن است. در واقع، گفته می‌شود: ای خدا! باعث بشو که ایمان نیاورند تا به عذاب سنگین برسند؛ امروز غرق می‌شوند و فردا در اثر کفرشان خواهند مرد و سپس در آتش دوزخ سوزانده می‌شوند.
قالَ قَدْ أُجِیبَتْ دَعْوَتُکُما موسی دعا میکرد و هارون آمین میگفت و آمین گفتن هم دعا است ازین جهت دَعْوَتُکُما گفت و نیز در اوّل این آیت گفته که إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ و اجابت دعا آن بود که رب العالمین فرعون را و قبطان را بآب غرق کرد و میان دعای موسی و اجابت حق چهل سال بود فَاسْتَقِیما علی ما انتما علیه من الدعوة و تبلیغ الرسالة و لا تترکا دعاء فرعون و موعظته الی ان یاتیهم العذاب وَ لا تَتَّبِعانِّ نهی بالنون الثقیلة و محله جزم یقال فی الواحد لا تتبعن بفتح النون لالتقاء الساکنین و بکسر النون فی التثنیة لهذه العلة. و قرأ ابن عامر بتخفیف النون لان نون التأکید تخفف و تثقل. و قیل: هو نفی ای انتما لا تَتَّبِعانِّ سَبِیلَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ یقول: لا تسلکا طریق الذین یجهلون حقیقة و عدی فتستعجلا قضایی. ایشان را درین آیت نهی کرد از دو چیز از نومیدی از فرج و از استعجال در دعا.
هوش مصنوعی: موسی دعا میکرد و هارون آمین میگفت، و گفتن آمین به معنای دعا کردن است. به همین دلیل از "دعوت" شما یاد شده است. در این آیه همچنین اشاره شده که خداوند به موسی و برادرش هارون وحی کرده است. اجابت دعا به این صورت است که خداوند فرعون و قومش را در آب غرق کرد. بین دعا کردن موسی و پاسخگویى خدا، چهل سال فاصله بود. سپس به موسی و هارون گفته شده که ثابت قدم باشند بر آنچه که در دعوت و تبلیغ پیام الهی هستند و نباید دعای فرعون و نصیحت‌های او را تا زمان عذاب ترک کنند. همچنین به آنها گفته شده که نباید از مسیر کسانی که حقیقت را نمی‌دانند پیروی کنند و نباید عجله‌ای در قضا و تقدیری که خداوند مقرر کرده، داشته باشند. در این آیه، از دو چیز نهی شده است: ناامیدی از فرج الهی و شتاب در دعا.
روی انس بن مالک قال قال رسول اللَّه ص لا یزال العبد بخیر ما لم یستعجل قیل یا رسول اللَّه و کیف یستعجل قال یقول دعوت و لم یستجب لی.
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: انسان تا زمانی که عجله نکند، در خیر و نیکی خواهد بود. از ایشان سوال شد: ای پیامبر! چگونه انسان عجله می‌کند؟ ایشان پاسخ دادند: وقتی که میگوید، دعا کردم ولی اجابت نشد.
وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ ای عبرنا بهم و صیرناهم الی الشط الآخر فَأَتْبَعَهُمْ لحقهم و ادرکهم فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ یقال اتبعه و تبعه اذا ادرکه و لحقه و لحقه و اتبعه بالتشدید اذا سار خلفه و اقتدی به بَغْیاً وَ عَدْواً ای باغیا عادیا یعنی مستکبرا ظالما و قیل: بغیا فی القول، عدوا فی الفعل، و ذلک ان اللَّه امر موسی ان یخرج بنی اسرائیل لیلا و هم ستمائة الف و عشرون الفا لا یعد فیهم ابن ستین و لا ابن عشرین سنة متوجهین الی البحر و مات ابکار القبط تلک اللیلة و شغلوا عن بنی اسرائیل حتی اصبحوا و هو قوله: فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ بعد ما دفنوا اولادهم فلما بلغ فرعون خروجهم رکب فی طلبهم و معه الف الف و ستمائة الف قالوا و فی عسکر فرعون مائة الف حصان ادهم سوی سایر الشیات و فرعون کان فی الادهم و کل رجل منهم علی حصان علی رأسه بیضة و بیده حربة فلما وصل فرعون بجنوده الی البحر و راوا البحر بتلک الهیئة قال فرعون ها بنی البحر و خافوا دخول البحر و کان فرعون علی حصان و لم تکن فی خیل فرعون فرس انثی فجاء جبرئیل علی فرس و دیق و خاض البحر و میکائیل یسوقهم لا یشد رجل منهم فلما شم ادهم فرعون ریح فرس جبرئیل و فرعون و فرعون لا یراه انسل خلف فرس جبرئیل فی الماء و لم یملک فرعون من امره شیئا و اقتحمت الخیول خلفه فی الماء فلما دخل آخرهم البحر و هم اولهم ان یخرج انطبق الماء علیهم فذلک قوله: حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ ای غمره الماء و قرب هلاکه قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ ای بانه لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ و شرح این قصه مستوفی در سورة البقرة رفت قرائت حمزه و کسایی آمنت انه بکسر الف است باضمار قول ای آمنت و قلت أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا و روا باشد که کسر انه بر معنی استیناف بود فیکون قوله آمنت کلاما تاما مکتفیا بنفسه کقوله رَبَّنا آمَنَّا فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ ثم استأنف انه علی جهة التوکید یعنی فقال فرعون أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ المنقادین المطیعین له فدس جبرئیل علیه السلام فی فیه من حماة البحر و قال: آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ ای الان تؤمن و تتوب. و قیل: قال اللَّه الان تؤمن وَ قَدْ عَصَیْتَ کفرت قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ المانعین الناس من الایمان
هوش مصنوعی: موسی و بنی‌اسرائیل از دریا عبور کردند و به طرف دیگر رسیدند. فرعون و لشکریانش آنها را دنبال کردند و به میان آنها رسیدند. این تعقیب به دلیل کینه و ظلم فرعون بود. خداوند به موسی دستور داده بود تا بنی‌اسرائیل را شبانه خروج دهد، و در آن شب فرزندانی از مصریان درگذشتند که باعث غفلت آنها از بنی‌اسرائیل شد. وقتی فرعون متوجه خروج آنها شد، با لشکری بزرگ به تعقیب آنها پرداخت. لشکر فرعون شامل سواران و اسب‌های زیادی بود. اما وقتی که فرعون به دریا رسید، با ترس از ورود به دریا مواجه شد. ناگهان جبرئیل بر اسب وارد دریا شد و فرعون را دنبال خود کشید. در نهایت وقتی که همه سواران فرعون وارد دریا شدند، آب بر آنها بسته شد و فرعون در لحظه‌های آخر ایمان آورد و گفت که به جز خدای بنی‌اسرائیل، خدایی دیگر نیست. اما جبرئیل در آن لحظه به او گفت آیا اکنون ایمان می‌آوری در حالی که قبل از این کافر بودی؟
قال رسول اللَّه (ص): قال لی جبرئیل ما ابغضت احدا من عباد اللَّه ما ابغضت عبدین احدهما من الجن و الآخر من الانس فاما من الجن ف: ابلیس حین ابی السّجود لادم و اما من الانس ف: فرعون حین قال انا ربکم الاعلی و لو رایتنی و انا ادس الطین فی فمه مخافة ان تدرکه الرحمة.
هوش مصنوعی: پیامبر خدا (ص) فرمودند: جبرئیل به من گفت که من هیچ‌کس از بندگان خدا را به اندازه دو نفر دیگر نفرت ندارم. یکی از آنها از جن است و دیگری از انسان. آن که از جن است، ابلیس است که هنگامی که از سجده کردن به آدم امتناع کرد، و آن که از انسان است، فرعون است که گفت: «من پروردگار عالی‌تان هستم». اگر مرا می‌دیدی که در حال به‌دست آوردن گل برایم در دهان خود می‌گذاشتم، به خاطر این بود که از رحمت خدا می‌ترسیدم.
و قال ابن عمر قال سمعت رسول اللَّه (ص) یقول قال لی جبرئیل یا محمد ما غضب ربک علی احد غضبه علی فرعون اذ قال ما علمت لکم من اله غیری و اذ حشر فنادی فقال انا ربکم الاعلی فلما ادرکه الغرق استغاث و اقبلت احشوفاه مخافة ان تدرکه الرحمة.
هوش مصنوعی: ابن عمر نقل می‌کند که شنیده است پیامبر (ص) گفت: جبرئیل به من گفت: ای محمد، خدای تو بر هیچ‌کس مانند غضبش بر فرعون غضب نکرد. زمانی که فرعون گفت: «من هیچ الهایی جز خود را نمی‌شناسم» و وقتی که جمعیت را جمع کرد و فریاد زد که: «من پروردگار اعلی شما هستم»؛ و وقتی که غرق شد، شروع به فریاد و استغاثه کرد و به ترس افتاد که مبادا رحمت به او برسد.
و فی هذه الایة التحذیر عن تأخیر الایمان الی وقت المعاینة فذاک وقت الایاس و لا ینفع صاحبه لمعاینة ملک الموت کفعل فرعون حین آمن فی ذلک الوقت حتی قیل له آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ قال اللَّه تعالی فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ إِیمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا. و قال: وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ الایة فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ قرأ یعقوب ننجیک بالتخفیف ببدنک یعنی بجسدک لا روح فیه و قیل: ببدنک یعنی مع درعک و کان درعا مسمورا مرصعا بالجواهر. یقول نجعلک تعلوا الماء و تطفوا فوقه لانه اول جیفة آدمی طفت فوق الماء. و قیل: ننجیک معناه نلقیک علی نجوة من الارض و هی المکان المرتفع. چون موسی قوم خود را خبر داد از هلاک فرعون و غرق وی قومی از ایشان جحود کردند و انکار نمودند گفتند: ما مات فرعون و انه اعظم شأنا من ان یغرق پس فرمان آمد بدریا تا فرعون را از قعر خویش وا سر آورد و بر سر آب بایستاد و فرعون ازین سرخه بود کوتاه بالا بی ملح همچون گاوی نر، و بر وی سلاح بود و درع بگاه غرق. و ذلک آیة لان الحدید یرسب و لا یطفوا و قیل: ننجیک نترکک حتی تغرق فالنجاء، الترک. و قیل: نسوّدک و نجعلک علامة فانّ النجاء قد یکون العلامة و السواد و یحتمل انه من النجاء الذی معناه الاسراع ای ننجی أهلا لک. و قوله: ببدنک تأکیدا کما تقول قال بلسانه و جاء بنفسه. قوم موسی چون فرعون را مرده بر سر آب دیدند و بر وی درع بود و سلاح گران و هرگز هیچ جیفه آدمی تا آن روز بر سر آب ندیده بودند آن جحود و انکار از دل بیرون کردند و دانستند که آن آیتی عظیم است بر صدق موسی و نشانی است از قهر خداوند و راندن خشم خود بر فرعون، اینست که رب العالمین گفت: لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً ای عبرة و نکالا. و قیل: لمن تاخر عن قومک وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آیاتِنا فی موسی و فرعون و سائر الآیات لَغافِلُونَ لاهون.
هوش مصنوعی: این آیه هشدار می‌دهد که نباید ایمان خود را به زمان مشاهده‌ی معجزات تأخیر بیاندازیم، زیرا آن زمان، زمان ناامیدی است و هیچ کس در آن زمان نمی‌تواند به حال خود کمک کند، مانند فرعون که در آخرین لحظه ایمان آورد، اما این ایمان برایش مفیدی نداشت. خداوند در قرآن فرموده که ایمان آنها زمانی که عذاب ما را دیدند، به کارشان نیامد. همچنین تاکید شده که توبه برای کسانی نیست که به گناهان خود ادامه می‌دهند. در داستان فرعون، وقتی او در دریا غرق شد، برخی از قوم موسی انکار کردند که وی مرده است، تا اینکه خداوند او را از عمق آب بیرون آورد تا بر روی آب بایستد. فرعون در حالی که زره و سلاح بر تن داشت، بر آب ظاهر شد و این نشانه‌ای بود از قدرت خداوند و تصدیق واقعی بودن پیام موسی. این نشانه، برای آیندگان عبرتی و نشانه‌ای از عذاب فرعون بود و بسیاری از مردم از آیات خدا غافلند و به آنها توجهی ندارند.
وَ لَقَدْ بَوَّأْنا بَنِی إِسْرائِیلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ آن متبوأ پیش از این مصر است و این مبوأ ایدر بیت المقدس. و قیل: هو الاردن و فلسطین و هی الارض المقدسة التی کتب اللَّه میراثا لإبراهیم و ذریته این همان است که جایی دیگر گفت وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِی إِسْرائِیلَ اسْکُنُوا الْأَرْضَ یعنی ارض القدس. میگوید: جای دادیم بنی اسرائیل را پس غرق فرعون جای گزیده و پسندیده نیکو براستی متنزل وحی و مسکن انبیاء و زمین محشر وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ ایشان را روزیهای پاک حلال دادیم یعنی در تیه پیش آنکه بقدس رسیدند و هی المن و السلوی و الماء من الحجر و طیبها منالها من غیر مکسبة و لا مسئلة.
هوش مصنوعی: ما به بنی‌اسرائیل مکانی مناسب دادیم که مورد تأیید و درست بود. این مکان پیش از این مصر بوده و به قدس مربوط می‌شود. برخی گفته‌اند که این منطقه شامل اردن و فلسطین است و همان زمین مقدسی است که خداوند آن را به ابراهیم و نسل او بخشیده است. همان‌طور که در جایی دیگر آمده است، به بنی‌اسرائیل گفتیم که در این زمین زندگی کنند، یعنی در سرزمین مقدس. بیان می‌شود که ما به بنی‌اسرائیل جایگاهی دادیم پس از آنکه فرعون غرق شد و این مکان، انتخابی خوب و شایسته است که حقیقتاً محل نزول وحی و سکونت انبیاء و روز محشر است. همچنین روزیهای پاک و حلالی به آنها عطا کردیم که قبل از ورود به قدس بود، مانند manna و quails و آب که از سنگ بیرون آمد و روزی‌ها را بدون زحمت و درخواست به آنها ارائه کردیم.
فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّی جاءَهُمُ الْعِلْمُ یعنی جاء هم القران علی لسان محمد. و اختلافهم انهم افترقوا بعد ما جاءهم فرقتین فرقة اسلموا و فرقة ثبتوا علی الیهودیة و قیل نزلت هذه الایة فی قریظة و النضیر یعنی انزلنا هم منزل صدق یرید من ارض یثرب ما بین المدینة و الشام وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ من النخل و الثمار و وسعنا علیهم الرزق. فما اختلفوا فی تصدیق محمد ص انه نبی حتی جاءهم العلم یعنی القرآن و البیان بانه رسول صدق و دینه حق. و قیل: حتی جاءهم معلومهم و هو محمد ص لانهم کانوا یعلمونه قبل خروجه فالعلم بمعنی المعلوم کما یقال للمخلوق خلق، و منه قوله: هذا خلق اللَّه و یقال هذا الدرهم ضرب الامیر ای مضروبه إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ من الدین.
هوش مصنوعی: آنها در مورد محمد (ص) اختلاف نکردند تا زمانی که علم به سراغشان آمد. این علم به معنای قرآن است که بر زبان محمد (ص) نازل شد. پس از دریافت این علم، آنها به دو دسته تقسیم شدند: یک گروه مسلمان شدند و گروه دیگر بر یهودیت خود باقی ماندند. گفته شده که این آیه در مورد قبیله‌های قریظه و نضیر نازل شده است. خداوند بر آنها نعمات بسیاری از جمله میوه‌ها و خرماها ارزانی داشت و روزی فراوان به آنها داد. آنها در تصدیق نبوت محمد (ص) اختلافی نداشتند تا زمانی که قرآن و نشانه‌های پیامبری او برایشان روشن شد. همچنین گفته شده که قبل از ظهور او، آنها او را می‌شناختند، به طوری که علم در اینجا به معنای آنچه شناخته شده است، به کار رفته است. در روز قیامت، خداوند بین آنها در مورد اختلافاتی که در دین داشتند قضاوت خواهد کرد.
قوله: فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ
هوش مصنوعی: اگر در مورد آنچه که به سوی تو فرستاده‌ایم، تردید داشته باشی...
روی ان النبی (ص) لما نزلت هذه الایة قال لا اشک و لا اسأل.
هوش مصنوعی: زمانی که این آیه نازل شد، پیامبر (ص) گفت: من هیچ شک ندارم و چیزی نمی‌پرسم.
گفته‌اند این خطاب بظاهر با مصطفی است اما مراد باین جز اوست کقوله: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِذا طَلَّقْتُمُ النِّساءَ یخاطب النبی و هو شامل للخلق کلهم. و گفته‌اند این خطاب نه با مصطفی است که قدر وی بنزدیک حق جلّ جلاله از آن جلیل‌تر و بزرگوارتر است بلکه خطاب وی در آن مضمر است و تقدیر آنست که قل یا محمد للشاک فی نبوتک فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ و دلیل برین قول آنست که در آخر سورت گفت قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی شَکٍّ مِنْ دِینِی و گفته‌اند: در عهد رسول خدا مردم سه صنف بودند مؤمن مصدق و کافر مکذب و شاک فی الامر لا یدری کیف هو یقدم رجلا و یؤخر اخری. یکی مصطفی را استوار گرفت و رسالت وی بجان و دل پذیرفت مؤمن بود دیگری او را دروغ زن گرفت و از ایمان اعراض کرد کافر بود، سه دیگر مردی بود گمان زده، میان کفر و ایمان ایستاده، این خطاب با وی است میگوید: فَإِنْ کُنْتَ ایها الانسان فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ من الهدی علی لسان محمد (ص) فاسئل الاکابر من علماء اهل الکتاب مثل ابن سلام و سلمان الفارسی و تمیم الداری و اشباههم فسیشهدون علی صدق محمد (ص) و یخبرونک بنبوّته. و گفته‌اند: فَإِنْ کُنْتَ ان بمعنی جحد است ای ما کنت، هم چنان که گفت جلّ جلاله وَ إِنْ أَدْرِی ای ما ادری و ان کان مکرهم ای ما کان مکرهم، یرید فما کنت فی شک مما انزلنا الیک فسلوا یا معشر الناس انتم دون النبی (ص). و گفته‌اند اللَّه دانست که رسول بشک نیست لکن خواست که رسول گوید لا اشک و لا امتری تا حجت باشد بر اهل شک از قوم وی و تعییر و تبکیت ایشان هم چنان که فردا با عیسی گوید «أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ» و خود میداند جلّ جلاله که عیسی نگفت لکن تا عیسی گوید. سبحانک ما تکون لی ان اقول ما لیس لی بحق و بر ترسایان حجت باشد و تعییر و تبکیت ایشان بود. و قال عبد العزیز بن یحیی الشاک فی الشی‌ء یضیق به صدرا، فیقال لضیق الصدر شاک، و المعنی ان ضقت ذرعا بما تعانی من تعنتهم و اذاهم فاصبر و اسئل الذین یقرءون الکتاب من قبلک یخبروک کیف صبر الانبیاء علی اذی قومهم و کیف کان عاقبة امرهم من النصر و التمکین فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ.
هوش مصنوعی: این متن بیان می‌کند که در ظاهر، خطاب به پیامبر اسلام، مصطفی (ص)، است، اما در واقع شامل همه انسان‌ها است. در اینجا اشاره شده که خداوند از طریق این خطاب، به کسانی که در نبوت او شک دارند، پیامی می‌دهد. سه گروه از مردم در زمان پیامبر وجود داشتند: مؤمنان واقعی، کافران که به او دروغ می‌گفتند و گروهی که در شک و تردید بودند. خداوند در این آیات، به کسانی که در ایمان خود تردید دارند، توصیه می‌کند که از علمای دینی بپرسند تا درستی نبوت پیامبر را تأیید کنند. همچنین اشاره شده که خداوند میداند پیامبر هیچ شکی ندارد اما می‌خواهد او این مطلب را به زبان بیاورد تا بر اهل شک، حجتی باشد. در نهایت، توصیه شده که اگر کسی از زحمات و آزارهای دیگران رنج می‌برد، باید صبر کند و به سرنوشت انبیای الهی و پیروزی آنان توجه کند.
وَ لا تَکُونَنَّ مِنَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ فَتَکُونَ مِنَ الْخاسِرِینَ هذا کله خطاب مع النبی (ص) و المراد به غیره.
هوش مصنوعی: هرگز از کسانی مباش که به آیات خدا دروغ می‌گویند، زیرا در این صورت از زیان‌کاران خواهی بود. این بیان به پیامبر (ص) و همچنین به دیگران اشاره دارد.
قوله: إِنَّ الَّذِینَ حَقَّتْ عَلَیْهِمْ کَلِمَتُ رَبِّکَ ای وجب علیهم الوعید فی قوله: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ و قیل الکلمة قوله هؤلاء فی النار و لا ابالی و قیل: کلمته لعنته فی قوله: أَلا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ و قیل: کلمة ربک اخباره انهم لا یؤمنون. میگوید: براستی و درستی سخن خداوند تو بر مشرکان عرب برفت و حکم کرد که ایشان هرگز ایمان نیارند و اللَّه خود ایشان را بدین و هدایت و توحید می‌نپسندد.
هوش مصنوعی: افرادی که به عذاب الهی گرفتار شده‌اند، طبق وعده‌ای که خداوند داده است، در آتش جهنم خواهند بود. برخی بر این باورند که این به معنای آن است که این افراد در آتش قرار خواهند گرفت و دیگر اهمیتی ندارد. همچنین گفته شده است که این عذاب شامل لعنتی بر ظالمین است و برخی نیز اعتقاد دارند که این سخن به معنای بی‌ایمانی آنهاست. در نهایت، خداوند به صراحت اعلام کرده است که این مشرکان هرگز ایمان نخواهند آورد و او خود آنها را به این وضعیت سوق می‌دهد و به هدایت و توحید علاقه‌مند نیست.
«لا یُؤْمِنُونَ» وَ لَوْ جاءَتْهُمْ کُلُّ آیَةٍ حَتَّی یَرَوُا الْعَذابَ الْأَلِیمَ فلا ینفعهم حینئذ الایمان کما لا ینفع فرعون ایمانه.
هوش مصنوعی: این افراد هرگز ایمان نخواهند آورد، حتی اگر همه نشانه‌ها و معجزات برایشان بیاید، تا زمانی که عذاب شدید را ببینند. در آن زمان ایمان آوردن برای آنها سودی نخواهد داشت، همان‌طور که ایمان فرعون نیز در وقت عذاب به حال او نفعی نداشت.
میبدی