قوله تعالی: وَ لَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا، جماعتی مفسران گفتند: این آیت در شأن کشتگان روز بدر آمده است که چون روی به مسلمانان نهادند بوقت جنگ، فریشتگان بر پشتهای ایشان میزدند. مردی گفت یا رسول اللَّه! رأیت بظهر ابی جهل مثل الشراک. بر پشت بو جهل نشان ضربتها دیدم هم چون دوال. فقال: ذاک ضرب الملائکة، رسول خدا گفت: آن ضرب فریشتگان بوده. و عن انس بن مالک قال: وقف رسول اللَّه ص یوم بدر علی القلیب، فقال: ای ابا جهل بن هشام و ای عتبة بن ربیعة و ای ولید بن عتبة و ای فلان بن فلان، بئس عشیرة النّبی کنتم، و بئس بنو عم النبی کنتم، هل وجدتم ما وعد ربکم حقاً. فقال عمر: بابی انت و امی یا رسول اللَّه! هل یسمعون کلامک الساعة و قد جیّفوا؟ قال: و الّذی بعثنی بالحقّ، انّهم یسمعون کما تسمع، و لکن لا یقدرون ان یجیبوا.
این خبر دلیل است که مرده در گور سخن زندگان شنود و از احوال ایشان خبر دارد. و ممّا یدلّ علیه ما روی عن ابی هریرة قال: ان اعمالکم تعرض علی اقربائکم من قرنائکم فان رأوا خیراً فرحوا به و ان راوا شرا کرهوا، و انّهم لیستجیرون المیت اذا اتاهم حتی ان الرجل لیسأل عن امراته تزوجت ام لا؟ و روی ان عادا لما اهلکها اللَّه، قام فیهم نبیهم علیه السلام فقال: ای عاد! هل وجدتم ما وعد ربکم حقا؟ هل زلزلت اقدامکم و رجفت قلوبکم و سقت الاحقاف علیکم؟ و الذی نفسی بیده انهم لیسمعون مقالتی.
و گفته‌اند این آیت عام است همه کافران را خواهد که بوقت قبض روح فریشتگان ایشان را زنند.
یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ ما اقبل منهم، وَ أَدْبارَهُمْ ما ادبر منهم، یضربون اجسادهم کلها. ابراهیم بر ملک الموت رسید گفت: یا ملک الموت! خواهم که ترا بینم بآن صورت که قبض روح کافران کنی. گفت یا ابراهیم: طاقت نداری. گفت لا بد است.
پس خویشتن را بآن صورت فراوی نمود. شخصی را دید سیاه و تاریک بوی ناخوش از وی میدمد و مویهای اندام وی بر پای شده و جامه سیاه ناخوش پوشیده و دود و آتش از بینی و دهان وی بیرون می‌آید. ابراهیم چون وی را دید وی را غشی رسید، چون بهوش باز آمد. ملک الموت با صورت خویشتن شده بود. گفت: یا ملک الموت آن بدبخت را اگر خود دیدن صورت تو عذاب وی بودی تمام بودی! و در خبر است که دو جانور بر کافر مسلط کنند بعد از مرگ، هر دو کر و نابینا و در دست هر یک عمودی از آهن گرم و او را بآن می‌زنند تا بقیامت، نه چشم دارند که وی را بینند تا رحمة کنند و نه گوش دارند که آواز ناله وی بشنوند. و روا باشد که یتوفی فعل اللَّه باشد که خدای بحقیقت خلق را میراند، چنان که گفت: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها. و آنکه الْمَلائِکَةُ ابتدا باشد و یَضْرِبُونَ خبر ابتدا. و قول او ظاهرتر است بدلیل قراءت شامی که «تتوفی» خواند بدو تا.
وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ. قول اینجا مضمر است. ای و یقولون: وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ. و عرب قول اضمار فراوان کند از بهر ظهور دلالت بر آن در سخن، و این در قرآن فراوان است، منها قوله: وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ الی قوله: رَبَّنا ای یقولان ربنا. وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ای و یقولون ربنا. و گفته‌اند: این عذاب حریق عذاب دوزخ است. چنان که در آن آیت گفت: کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ... الآیه.
ذلِکَ ای هذا العذاب، بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ بما کسبتم و جئتم، وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ فیاخذهم بغیر ذنب.
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ، فرعون درین آل داخل است. چنان که مصطفی ص در صلوات گفت: کما بارکت علی ابراهیم.
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ ای کصنیع آل فرعون. و قیل محلّه نصب، ای یفعل اللَّه بهم من الاهلاک و العذاب، کما فعل بآل فرعون. وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ، الضمیر یعود الی فرعون، و یحتمل ان یعود الی کفار قریش، و یجوز ان یرتفع بالابتداء و کفروا خبره. میگوید: و ایشان که پیش از ایشان بودند، چون قوم نوح و هود و صالح، کافر شدند بآیات خدا و معجزات انبیا. فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ عاقبهم علیها، إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ لا یغلبه شی‌ء.
ذلِکَ ای هذا الاخذ بسبب بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً مبدلا نعمة انعمها علی قوم حَتَّی یُغَیِّرُوا یبدّلوا، ما بِأَنْفُسِهِمْ. این اهل مکه‌اند که خدای ایشان را نعمت داد، چنان که گفت: أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ، و مصطفی را هم از ایشان بایشان فرستاد به پیغامبری. چنان که گفت: لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ. ایشان آن نعمت بخویشتن بگردانیدند، بجای شکر کفر نهادند، و شرک آوردند، تا رب العزة آن نعمت از ایشان بستد و بانصار داد، و امن ایشان بخوف بدل کرد تا روز بدر بایشان آن رفت که رفت. لَمْ یَکُ اصله یکون فحذفت الحرکة للجزم و حذف الواو لالتقاء الساکنین، و حذف النّون لشبهه بحرف المدّ و اللین، لان کلمة الکون یکثر دورها لانه عام فی کل الاشیاء، وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ من کفار الامم، کَذَّبُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ، فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ بعضا بالرجفة، و بعضا بالخسف، و بعضا بالمسخ، و بعضا بالرّیح و بعضا بالماء. یحتمل ان الفعل فی قوله: کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لکفار قریش و کَذَّبُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لآل فرعون. وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فاعاد ذکرهم لما حیل بینهم و بین افعالهم بافعال غیرهم. وَ کُلٌّ کانُوا ظالِمِینَ ای کلّ قوم منهم کانوا کافرین.
میگوید هر که را هلاک کردیم، بستمکاری ایشان هلاک کردیم و ما از ستم پاکیم.
إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِینَ کَفَرُوا. این آیت در شأن بنی عبد الدار آمد که در کفر و عداوت رسول خدا مصرّ بودند و سخت خصومت. رب العالمین گفت: فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ ای لا یؤمنون ابدا. هم چنان که قوم نوح را گفت: لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ. و گفته‌اند: در شأن یهود بنی قریظه آمد که عهدی با رسول خدا داشتند، نقض کردند و مشرکان مکه را بسلاح یاری دادند بر قتال، مصطفی ص و یاران، پس پشیمان شدند و عذر خواستند و گفتند: نسینا و اخطأنا، و دیگر باره با مصطفی عهد کردند و روز خندق باز پیمان بشکستند، دیگر بار نقض عهد کردند.
و کعب اشرف با جمعی یهود قریظه به مکه شدند و موافقت ایشان کردند بر مخالفت رسول خدا. اینست که گفت: الَّذِینَ عاهَدْتَ مِنْهُمْ ای معهم، ثُمَّ یَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی کُلِّ مَرَّةٍ وَ هُمْ لا یَتَّقُونَ لا یخافون اللَّه فی نقض العهد.
رب العالمین گفت: فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ ای تظفر بهم و تجدهم. این در آیت اول پیوسته است. میگوید: اکنون که ایشان نقض عهد کردند، هر گه که دست‌یابی بر ایشان، فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ ای افعل بهم من خلفهم، ای افعل بهم فعلا من التنکیل و العقوبة تفرّق به جمع کل ناقض عهد، فیعتبروا بما فعلت بهؤلاء و لا ینقضون العهد. فذلک قوله جل و علا: لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ ای یعتبرون.
وَ إِمَّا تَخافَنَّ جالب این نون مشدّد ماء زایده است، تقدیره و ان تخف. این خوف بمعنی علم است. یعنی و ان تعلمنّ مِنْ قَوْمٍ خِیانَةً نقضا للعهد بدلیل یظهر لک کما ظهر من قریظة و النضیر، فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ یعنی انبذ الیهم اعلاماً انک ناقض عهدهم، اذ همّوا به، حتّی تکون انت و هم سواء فی العلم بالنقض فلا یتوهّموا بک الغدر، یعنی افعل بهم ما یفعلون.
إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ النّاقضین للعهود. و فی الخبر لا دین لمن لا عهد له.
وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَبَقُوا ای لا تحسبنّ یا محمد، الّذین کفروا فاتوا فانهم فی القبضة و ان طالت المدّة. این در شأن قومی آمد از کافران که از حرب بدر بجسته بودند و به مکه باز شده، ترسیدند که ایشان را هلاک و عذاب رسد، پس چون ایشان را وقتی عذاب نرسید طاغی و یاغی گشتند. رب العالمین گفت: یا محمد لا تحسبنّهم سبقوا بسلامتهم الآن، فانّهم لا یعجزوننا و لا یفوتوننا فیما یستقبل من الاوقات.
شامی و حمزه و حفص، لا یحسبن بیا خوانند، یعنی لا یحسبنّ الّذین کفروا انفسهم سابقین فایتین من عذابنا، و فیه وجه آخر، لا یحسبن، قیل المؤمنین الّذین کفروا سبقوا. پس گفت: إِنَّهُمْ لا یُعْجِزُونَ. قراءة عامه یعجزون بفتح نون است و اختیار آنست و در شواذ خوانده‌اند بکسر نون، فیکون المعنی انهم لا یعجزوننی، فحذفت النّون الاولی لاجتماع النّونین. و همچنین قراءت عامّه قرّاء انهم بکسر الف است بر معنی ابتدا، ای انهم لا یعجزونی. ایشان مرا عاجز نیارند، و الاعجاز سلب القدرة، مگر شامی که وی انهم بفتح الف خواند و بدین قراءت لا صلة است و تقدیره و لا یحسبن الذین کفروا ان سبقوا انهم لا یعجزون.
وَ أَعِدُّوا لَهُمْ ای اعدّوا ایّها المؤمنون لهم، ای لنا قضی العهد و لجمیع الکفّار، مَا اسْتَطَعْتُمْ ما سهل علیکم تحصیله، مِنْ قُوَّةٍ و هی ما یتقوّی به فی الحرب من السّلاح و الخیل و النّفقة. و قال عکرمة هی الحصون. و عن عقبة بن عمران، ان النبی ص قال علی المنبر: الا انّ القوة الرّمی، قالها ثلاثا،و قال ص ان اللَّه یدخل بالسّهم الواحد ثلاثة نفر الجنّة: صانعه محتسبا فی صنعه الخیر، و الرّامی به، و منبّله.
و قال: ارموا و ارکبوا و ان ترموا احبّ الیّ من ان ترکبوا کلّ شی‌ء یلهوا به الرّجل باطل الّا رمیه بقوسه و تادیبه فرسه و ملاعبته امراته فانّهن من الحقّ، و من ترک الرّمی بعد ما علمه رغبة عنه فانه نعمة ترکها، و قال کفرها.
و عن سلمة بن الاکوع قال: خرج رسول اللَّه ص علی قوم من اسلم یتناضلون، فقال: ارموا بنی اسماعیل فان اباکم کان رامیا، و انا مع بنی فلان لاحد الفریقین، فامسکوا بایدیهم، فقال، ما لهم، قالوا: و کیف نرمی و انت مع بنی فلان، قال: ارموا و انا معکم کلکم، و قال ص: من علم الرّمی ثمّ ترکه فلیس منّا او قد عصی.
وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ رباط مصدر است، تقول ربط یربط ربطا و رباطا و رابط یرابط مرابطا، و رباطا، و هو شدّ الخیل عام فی الذّکور و الاناث.
قال النبی: من احتبس فرسا فی سبیل اللَّه ایمانا باللّه و تصدیقا بوعده فان شبعه و ریّه و روثه و بوله فی میزانه یوم القیمة.
و عن جریر بن عبد اللَّه قال: رأیت رسول اللَّه ص یلوی ناصیة فرس باصبعه بیده و هو یقول: الخیل معقود بنواصیها الخیر الی یوم القیمة الاجر و الغنیمة.
تُرْهِبُونَ ای تخوّفون غایة التخویف به، ای بالاعداد. یعقوب ترهّبون بتشدید خواند. میگوید: باین ساختن سلاح و آلات جنگ دشمن خدای را و دشمنان خود را می‌ترسانید، آن دشمنان که ایشان را می‌شناسید و میدانید از مشرکان قریش و کفّار عرب و یهود قریظه، وَ آخَرِینَ ای و ترهبون آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تعلمونهم و قومی دیگر از دشمنان که شما ایشان را می‌ندانید و خدا ایشان را میداند و میشناسد. هم چنان که جایی دیگر گفت: وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِکُمْ.
ابن زید گفت: منافقان‌اند که با مسلمانان غزو میکردند و کلمت شهادت میگفتند و مسلمانان ایشان را نمیدانستند و از عداوت که در دل داشتند بی‌خبر بودند. ابن جریر گفت: هم الجنّ لان قوله: عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ یشتمل جمیع الاعداء من الآدمیّین.
قومی گفتند: چنان نیکوتر که بیان آن نکنند بعد ازان که خدای گفت: لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ.
وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ‌ءٍ من آلة و سلاح صفراء و بیضاء، فِی سَبِیلِ اللَّهِ، ای طاعة، یُوَفَّ إِلَیْکُمْ یخلف لکم فی العاجل و یوفّر لکم اجره فی الآخرة، وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ لا تنقصون من الثواب.
وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ بفتح سین قراءت عامه است و بکسر سین قراءت بو بکر تنها، و بمعنی هر دو یکسان است. الجنوح المیل الی الشی‌ء، و الجنح الجزء من اللیل.
درین آیت شرط نهاد که آن گه که دشمن صلح جوید تو صلح جوی. جای دیگر تفسیر کرد گفت: فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ تو دشمن با صلح مخوان، اگر دشمن صلح جوید با صلح آی. قتاده گفت: این در ابتداء اسلام بود پس منسوخ گشت بآیت سیف. و قیل هی ثابتة لانّها فی موادعة اهل الکتاب. فَاجْنَحْ لَها، گفت: از بهر آنکه سلم مؤنث است و معنی السلم المصالحة، وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ ای فوّض امرک الیه و اتخذه وکیلا، إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.
وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ ای ان ارادوا باظهار الصلح خدیعتک، فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ ای الّذی یتولّی کفایتک اللَّه، هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ یوم بدر، وَ بِالْمُؤْمِنِینَ یعنی الانصار. وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ ای بین قلوب الاوس و الخزرج و هم الانصار جمعهم اللَّه علی الایمان و المودة بعد ان کانوا اشتاتا و جعلهم اخوانا بعد ان کانوا اعداء.
لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً نصب علی الحال، ای بلغ عداوتهم نهایة، لو انفق منفق فی اصلاح ذات بینهم ما فی الارض من الاموال لم یقدر علی الاصلاح و الالفة و رفع الاحنة، وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ لان قلوبهم بیده یؤلّفها کیف یشاء. معنی آنست که اگر هر چه در روی زمین مالست و نعمت تو هزینه کنی و بذل کنی تا میان اوس و خزرج و جز از آن از قبائل متعادی با یکدیگر از عرب که میان ایشان کارهای عظیم قدیم بود از ثرات و احن، میگوید: اگر آن همه خرج کنی تا میان ایشان صلح دهی آن کینه و عداوت برگیری نتوانی، و اسلام آن را همه بسترد و برگرفت، و ایشان را همه برادران کرد، تا میان ایشان نه عداوت ماند نه تنافر. رب العالمین خبر داد درین آیت که، آن همه من کردم بفضل و رحمت خویش.
إِنَّهُ عَزِیزٌ لا یمتنع علیه شی‌ء حَکِیمٌ علیم بما فعله.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: وَ لَوْ تَری إِذْ یَتَوَفَّی الَّذِینَ کَفَرُوا، جماعتی مفسران گفتند: این آیت در شأن کشتگان روز بدر آمده است که چون روی به مسلمانان نهادند بوقت جنگ، فریشتگان بر پشتهای ایشان میزدند. مردی گفت یا رسول اللَّه! رأیت بظهر ابی جهل مثل الشراک. بر پشت بو جهل نشان ضربتها دیدم هم چون دوال. فقال: ذاک ضرب الملائکة، رسول خدا گفت: آن ضرب فریشتگان بوده. و عن انس بن مالک قال: وقف رسول اللَّه ص یوم بدر علی القلیب، فقال: ای ابا جهل بن هشام و ای عتبة بن ربیعة و ای ولید بن عتبة و ای فلان بن فلان، بئس عشیرة النّبی کنتم، و بئس بنو عم النبی کنتم، هل وجدتم ما وعد ربکم حقاً. فقال عمر: بابی انت و امی یا رسول اللَّه! هل یسمعون کلامک الساعة و قد جیّفوا؟ قال: و الّذی بعثنی بالحقّ، انّهم یسمعون کما تسمع، و لکن لا یقدرون ان یجیبوا.
هوش مصنوعی: خداوند در آیه‌ای می‌فرماید: اگر می‌دیدی زمانی را که کافران جان می‌سپارند. برخی مفسران بیان کرده‌اند که این آیه درباره کشتگان جنگ بدر نازل شده است. در آن زمان که کافران با مسلمانان روبرو شدند، فرشتگان بر پشت آنها میزدند. کسی از رسول خدا پرسید: آیا در پشت ابی‌جهل نشانه‌هایی از ضربه‌ها دیدی؟ رسول خدا پاسخ داد: آن آثار، ضربات فرشتگان است. همچنین، انس بن مالک نقل می‌کند که رسول خدا در روز بدر بر بالای چاهی ایستاد و به کشتگان کافر نام برد و گفت: ای ابا جهل، ای عتبه و دیگران، چه جامعه بدی برای نبی بودید و آیا وعده پروردگارتان را حق یافتید؟ عمر از او پرسید: آیا آنها در آن لحظه می‌توانند سخن تو را بشنوند؟ رسول خدا پاسخ داد: به خدایی که مرا به حق فرستاده، آنها می‌شنوند اما نمی‌توانند پاسخ دهند.
این خبر دلیل است که مرده در گور سخن زندگان شنود و از احوال ایشان خبر دارد. و ممّا یدلّ علیه ما روی عن ابی هریرة قال: ان اعمالکم تعرض علی اقربائکم من قرنائکم فان رأوا خیراً فرحوا به و ان راوا شرا کرهوا، و انّهم لیستجیرون المیت اذا اتاهم حتی ان الرجل لیسأل عن امراته تزوجت ام لا؟ و روی ان عادا لما اهلکها اللَّه، قام فیهم نبیهم علیه السلام فقال: ای عاد! هل وجدتم ما وعد ربکم حقا؟ هل زلزلت اقدامکم و رجفت قلوبکم و سقت الاحقاف علیکم؟ و الذی نفسی بیده انهم لیسمعون مقالتی.
هوش مصنوعی: این خبر نشان می‌دهد که مردگان در گور به سخنان زندگان گوش میدهند و از وضعیت آنها مطلع هستند. به عنوان مثال، از ابی هریره روایت شده که اعمال شما به خویشاوندانتان نشان داده می‌شود. اگر آنها کارهای خوب را ببینند، خوشحال می‌شوند و اگر کارهای بد را مشاهده کنند، ناراحت می‌شوند. همچنین مردگان از زندگان درخواست کمک میکنند و حتی برخی از آنها درباره ازدواج همسرانشان سوال میکنند. در داستان قوم عاد نیز آمده که بعد از هلاکتشان، پیامبر آنها سوالاتی از آنها می‌پرسد و میگوید آیا وعده خداوند را حق دیدید و آیا ترس و اضطراب را احساس کردید؟ او میگوید که آنها سخنانش را می‌شنوند.
و گفته‌اند این آیت عام است همه کافران را خواهد که بوقت قبض روح فریشتگان ایشان را زنند.
هوش مصنوعی: گفته‌اند این آیه شامل تمامی کافران می‌شود و در زمانی که روحشان را می‌گیرند، فرشتگان به سراغ آنها می‌آیند.
یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ ما اقبل منهم، وَ أَدْبارَهُمْ ما ادبر منهم، یضربون اجسادهم کلها. ابراهیم بر ملک الموت رسید گفت: یا ملک الموت! خواهم که ترا بینم بآن صورت که قبض روح کافران کنی. گفت یا ابراهیم: طاقت نداری. گفت لا بد است.
هوش مصنوعی: آنها به صورت‌های خود ضربه می‌زنند و از پشت نیز، به تمام اجسادشان آسیب می‌زنند. ابراهیم به ملک الموت رسید و گفت: ای ملک الموت! می‌خواهم تو را ببینم در صورتی که روح کافران را می‌گیری. ملک الموت پاسخ داد: ای ابراهیم، تو توانایی دیدن آن را نداری. ابراهیم اصرار کرد و گفت: این کار ضروری است.
پس خویشتن را بآن صورت فراوی نمود. شخصی را دید سیاه و تاریک بوی ناخوش از وی میدمد و مویهای اندام وی بر پای شده و جامه سیاه ناخوش پوشیده و دود و آتش از بینی و دهان وی بیرون می‌آید. ابراهیم چون وی را دید وی را غشی رسید، چون بهوش باز آمد. ملک الموت با صورت خویشتن شده بود. گفت: یا ملک الموت آن بدبخت را اگر خود دیدن صورت تو عذاب وی بودی تمام بودی! و در خبر است که دو جانور بر کافر مسلط کنند بعد از مرگ، هر دو کر و نابینا و در دست هر یک عمودی از آهن گرم و او را بآن می‌زنند تا بقیامت، نه چشم دارند که وی را بینند تا رحمة کنند و نه گوش دارند که آواز ناله وی بشنوند. و روا باشد که یتوفی فعل اللَّه باشد که خدای بحقیقت خلق را میراند، چنان که گفت: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها. و آنکه الْمَلائِکَةُ ابتدا باشد و یَضْرِبُونَ خبر ابتدا. و قول او ظاهرتر است بدلیل قراءت شامی که «تتوفی» خواند بدو تا.
هوش مصنوعی: بنابراین، او خود را به آن شکل نشان داد. فردی را دید که سیاه و تیره بود، بویی ناخوش از او به مشام می‌رسید و موی بدنش به شکل عجیبی ایستاده بود. او لباس سیاه و نامطبوعی به تن داشت و دود و آتش از بینی و دهانش خارج می‌شد. ابراهیم وقتی او را دید، دچار غش شد و وقتی به هوش آمد، متوجه شد که ملک الموت به صورت او درآمده بود. گفت: «ای ملک الموت، اگر این بدبخت فقط صورت تو را می‌دید، خودش عذابش تمام می‌شد!» همچنین از اخبار آمده است که پس از مرگ، دو موجود بر کافر چیره می‌شوند، هر دو کر و نابینا هستند و هرکدام یک میله آهنی داغ در دست دارند و او را با آن می‌زنند تا قیامت. آنها نه چشمی دارند که او را ببینند و نه گوشی که ناله او را بشنوند. همچنین قابل قبول است که مرگ فعل خداوند باشد، چراکه به حقیقت خداوند مردم را می‌میراند، چنانکه گفته شده: «الله، نفس‌ها را در هنگام مرگ‌شان می‌گیرد». و اینکه ملائکه ابتدا میکنند و خبر ابتدا را اعلام میکنند. گفته او به دلیل خواندن «تتوفی» از سوی قراءت شامی، واضح‌تر است.
وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ. قول اینجا مضمر است. ای و یقولون: وَ ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ. و عرب قول اضمار فراوان کند از بهر ظهور دلالت بر آن در سخن، و این در قرآن فراوان است، منها قوله: وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ الی قوله: رَبَّنا ای یقولان ربنا. وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ای و یقولون ربنا. و گفته‌اند: این عذاب حریق عذاب دوزخ است. چنان که در آن آیت گفت: کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ... الآیه.
هوش مصنوعی: و بچشید عذاب سوزان را. در اینجا صحبت به صورت ضمنی بیان شده است. به بیان دیگر، می‌توان گفت: بچشید عذاب سوزان را. عرب‌ها گاهی در گفتار خود، معانی را به صورت ضمنی بیان میکنند تا مفهوم آن بیشتر نمایان شود. این شیوه در قرآن نیز زیاد به کار رفته است، مانند جایی که میگوید: زمانی که ابراهیم پایه‌های خانه را بالا می‌برد، و سپس به کلمه "پروردگار ما" اشاره می‌کند. همچنین در آیات دیگر به تفکر در آفرینش آسمان‌ها و زمین و ذکر "پروردگار ما" اشاره شده است. برخی مفسران بر این باورند که عذاب سوزان اشاره به عذاب آتش دوزخ دارد، چنان که در آیه‌ای آمده است: هرگاه پوست آنها بسوزد... و ادامه مطلب.
ذلِکَ ای هذا العذاب، بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیکُمْ بما کسبتم و جئتم، وَ أَنَّ اللَّهَ لَیْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ فیاخذهم بغیر ذنب.
هوش مصنوعی: این عذاب به خاطر اعمالی است که خود شما انجام داده‌اید و به خاطر آنچه که به دست آورده‌اید، به سر شما آمده است. و بدانید که خداوند به بندگان خود ظلم نمی‌کند و آنها را بدون دلیل مجازات نمی‌کند.
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ، فرعون درین آل داخل است. چنان که مصطفی ص در صلوات گفت: کما بارکت علی ابراهیم.
هوش مصنوعی: همچنین مانند خانواده فرعون، فرعون نیز در این خانواده جای دارد. همانطور که پیامبر اسلام در صلوات خود اشاره کرده است: "همانطور که بر ابراهیم برکت نازل کردی."
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ ای کصنیع آل فرعون. و قیل محلّه نصب، ای یفعل اللَّه بهم من الاهلاک و العذاب، کما فعل بآل فرعون. وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ، الضمیر یعود الی فرعون، و یحتمل ان یعود الی کفار قریش، و یجوز ان یرتفع بالابتداء و کفروا خبره. میگوید: و ایشان که پیش از ایشان بودند، چون قوم نوح و هود و صالح، کافر شدند بآیات خدا و معجزات انبیا. فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ عاقبهم علیها، إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ لا یغلبه شی‌ء.
هوش مصنوعی: مثل سَیرَتِ آلِ فِرْعَوْن، و برخی گفته‌اند محلّ نصب است، یعنی خداوند با آنها همان‌گونه که با آل فرعون کرد، عذابی نازل خواهد کرد. واژه "الَّذِينَ" به کسانی اشاره دارد که پیش از آنها بودند، مانند قوم نوح، هود و صالح که به آیات خدا و معجزات پیامبران کافر شدند. پس خداوند به سبب گناهانشان آنها را مجازات کرد. حقیقت این است که خداوند قوی و سخت‌گیر در عذاب است و هیچ چیزی بر او غلبه نمی‌کند.
ذلِکَ ای هذا الاخذ بسبب بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً مبدلا نعمة انعمها علی قوم حَتَّی یُغَیِّرُوا یبدّلوا، ما بِأَنْفُسِهِمْ. این اهل مکه‌اند که خدای ایشان را نعمت داد، چنان که گفت: أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ، و مصطفی را هم از ایشان بایشان فرستاد به پیغامبری. چنان که گفت: لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ. ایشان آن نعمت بخویشتن بگردانیدند، بجای شکر کفر نهادند، و شرک آوردند، تا رب العزة آن نعمت از ایشان بستد و بانصار داد، و امن ایشان بخوف بدل کرد تا روز بدر بایشان آن رفت که رفت. لَمْ یَکُ اصله یکون فحذفت الحرکة للجزم و حذف الواو لالتقاء الساکنین، و حذف النّون لشبهه بحرف المدّ و اللین، لان کلمة الکون یکثر دورها لانه عام فی کل الاشیاء، وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ.
هوش مصنوعی: این متن به این مفهوم اشاره دارد که خداوند هر نعمت و نعمتی که به مردمی هدیه کند، آن را تغییر نخواهد داد مگر این که خود آن مردم تصمیم به تغییر و تبدیل بدهند. اهل مکه، به عنوان مثال، از نعمت‌های خداوند بهره‌مند شدند، همانطور که در قرآن آمده است که خداوند به آنها غذایی از گرسنگی و امنیتی از ترس بخشید و پیامبری از خودشان، یعنی رسول خدا (ص)، را میان آنها فرستاد. با این حال، آنها به جای شکرگزاری و قدردانی، کفر ورزیدند و به شرک روی آوردند. این اقدامشان موجب شد که خداوند نعمت‌هایش را از آنها بگیرد و به دیگران عطا کند و امنیتشان را به خوف تبدیل کند. در این زمینه، متن به نکات ادبی و نحوی نیز اشاره می‌کند که برای فهم بهتر معنا و ساختار جملات مورد بررسی قرار گرفته است.
کَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ من کفار الامم، کَذَّبُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ، فَأَهْلَکْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ بعضا بالرجفة، و بعضا بالخسف، و بعضا بالمسخ، و بعضا بالرّیح و بعضا بالماء. یحتمل ان الفعل فی قوله: کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ لکفار قریش و کَذَّبُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ لآل فرعون. وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فاعاد ذکرهم لما حیل بینهم و بین افعالهم بافعال غیرهم. وَ کُلٌّ کانُوا ظالِمِینَ ای کلّ قوم منهم کانوا کافرین.
هوش مصنوعی: نخبگان قوم فرعون و دیگر اقوام قبل از آنکه کافر بودند، آیات خداوند را انکار کردند. به خاطر گناهانشان، ما آنها را به اشکال مختلفی نابود کردیم؛ عده‌ای را با زلزله، عده‌ای را با فرو رفتن زمین، برخی را با دگرگونی شکل و برخی دیگر را با طوفان و یا سیلاب. این احتمال وجود دارد که جمله "کافر" به کافران قریش و عبارت "کذّبوا" به قوم فرعون اشاره داشته باشد. ذکر اقوام پیشین به این دلیل است که آنها دستشان از عمل نسبت به خودشان کوتاه شده بود و به سرنوشت دیگران دچار شده بودند. و همه‌ی آنها ظالم بودند و در بین قوم خود کافر به شمار می‌آمدند.
میگوید هر که را هلاک کردیم، بستمکاری ایشان هلاک کردیم و ما از ستم پاکیم.
هوش مصنوعی: او میگوید هر کسی را که نابود کردیم، به دلیل تجاوزکاری و ظلم خودشان نابود شده‌اند و ما هیچ گناهی در این زمینه نداریم.
إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِینَ کَفَرُوا. این آیت در شأن بنی عبد الدار آمد که در کفر و عداوت رسول خدا مصرّ بودند و سخت خصومت. رب العالمین گفت: فَهُمْ لا یُؤْمِنُونَ ای لا یؤمنون ابدا. هم چنان که قوم نوح را گفت: لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَنَ. و گفته‌اند: در شأن یهود بنی قریظه آمد که عهدی با رسول خدا داشتند، نقض کردند و مشرکان مکه را بسلاح یاری دادند بر قتال، مصطفی ص و یاران، پس پشیمان شدند و عذر خواستند و گفتند: نسینا و اخطأنا، و دیگر باره با مصطفی عهد کردند و روز خندق باز پیمان بشکستند، دیگر بار نقض عهد کردند.
هوش مصنوعی: بدترین مخلوقات در نظر خداوند، کسانی هستند که کافر شدند. این مطلب در مورد بنی عبد الدار نازل شده است که به شدت در کفر و دشمنی با رسول خدا ثابت قدم بودند و با او خصومت می‌ورزیدند. خداوند فرمود که آنها هرگز ایمان نمی‌آورند، همانطور که درباره قوم نوح نیز گفته بود که هیچ‌یک از آنها جز کسانی که قبلاً ایمان آورده‌اند، ایمان نخواهند آورد. همچنین، اشاره شده که این آیات در مورد یهود بنی قریظه نازل شده‌اند، که قراردادهایی با رسول خدا داشتند اما آنها را نقض کردند و به مشرکان مکه کمک کردند. وقتی که از کار خود پشیمان شدند، عذرخواهی کردند و گفتند که فراموش کرده یا خطا کرده‌اند. اما دوباره با رسول خدا عهد کردند و در روز خندق دوباره پیمان خود را شکستند.
و کعب اشرف با جمعی یهود قریظه به مکه شدند و موافقت ایشان کردند بر مخالفت رسول خدا. اینست که گفت: الَّذِینَ عاهَدْتَ مِنْهُمْ ای معهم، ثُمَّ یَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی کُلِّ مَرَّةٍ وَ هُمْ لا یَتَّقُونَ لا یخافون اللَّه فی نقض العهد.
هوش مصنوعی: کعب اشرف و تعدادی از یهودیان قریظه به مکه رفتند و با هم توافق کردند که با رسول خدا مخالفت کنند. به همین خاطر گفته شده که آنها که با تو عهد بستند، بارها پیمان‌شان را نقض کرده‌اند و هیچ ترسی از خداوند در نقض پیمان ندارند.
رب العالمین گفت: فَإِمَّا تَثْقَفَنَّهُمْ فِی الْحَرْبِ ای تظفر بهم و تجدهم. این در آیت اول پیوسته است. میگوید: اکنون که ایشان نقض عهد کردند، هر گه که دست‌یابی بر ایشان، فَشَرِّدْ بِهِمْ مَنْ خَلْفَهُمْ ای افعل بهم من خلفهم، ای افعل بهم فعلا من التنکیل و العقوبة تفرّق به جمع کل ناقض عهد، فیعتبروا بما فعلت بهؤلاء و لا ینقضون العهد. فذلک قوله جل و علا: لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ ای یعتبرون.
هوش مصنوعی: خدای عالمیان فرمود: اگر در نبرد به آنها دست یابی، به آنها حمله کن و از آنها انتقام بگیر. این جمله به آن معناست که اکنون که آنها عهد خود را شکسته‌اند، هر گاه به آنها دست پیدا کردی، باید دیگران را نیز به وسیله آنها بترسانی و نتایج عمل خود را به آنها نشان دهی. این عمل می‌تواند باعث شود که دیگران عبرت بگیرند و دیگه عهد را نشکنند. در واقع، این جمله به یادآوری و عبرت‌گیری اشاره دارد.
وَ إِمَّا تَخافَنَّ جالب این نون مشدّد ماء زایده است، تقدیره و ان تخف. این خوف بمعنی علم است. یعنی و ان تعلمنّ مِنْ قَوْمٍ خِیانَةً نقضا للعهد بدلیل یظهر لک کما ظهر من قریظة و النضیر، فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ یعنی انبذ الیهم اعلاماً انک ناقض عهدهم، اذ همّوا به، حتّی تکون انت و هم سواء فی العلم بالنقض فلا یتوهّموا بک الغدر، یعنی افعل بهم ما یفعلون.
هوش مصنوعی: اگر از خاندانی بترسی، باید بدانی که علم به وجود خیانت در میان آن قوم وجود دارد و این نقض عهد به وضوح قابل مشاهده است. پس باید به آنها اطلاع دهی که عهدشان را نقض کرده‌ای، به طوری که آنها نیز از قصد تو باخبر شوند. باید طوری عمل کنی که آنها درباره تو فکر نکنند که به آنها خیانت خواهی کرد، یعنی باید همانطور که آنها با تو رفتار میکنند تو هم با آنها رفتار کنی.
إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْخائِنِینَ النّاقضین للعهود. و فی الخبر لا دین لمن لا عهد له.
هوش مصنوعی: خداوند خیانتکاران و کسانی که به عهد و پیمان‌های خود وفا نمی‌کنند را دوست ندارد. همچنین در یک روایت آمده است که کسی که به عهد خود پایبند نباشد، دین ندارد.
وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَبَقُوا ای لا تحسبنّ یا محمد، الّذین کفروا فاتوا فانهم فی القبضة و ان طالت المدّة. این در شأن قومی آمد از کافران که از حرب بدر بجسته بودند و به مکه باز شده، ترسیدند که ایشان را هلاک و عذاب رسد، پس چون ایشان را وقتی عذاب نرسید طاغی و یاغی گشتند. رب العالمین گفت: یا محمد لا تحسبنّهم سبقوا بسلامتهم الآن، فانّهم لا یعجزوننا و لا یفوتوننا فیما یستقبل من الاوقات.
هوش مصنوعی: و کسانی که کافر شدند، نباید گمان کنند که از عذاب ما فرار کرده‌اند. ای محمد، نباید تصور کنی که آنها که از جنگ بدر فرار کردند و به مکه بازگشتند، در امان هستند. آنها ترسیدند که عذاب بر آنها نازل شود، اما وقتی عذابی به آنها نرسید، سرکشی و طغیان کردند. پروردگار عالم می‌فرماید: ای محمد، فکر نکن که آنها اکنون با سلامتی خود بر تو به پیروزی دست یافته‌اند. زیرا آنها هرگز نمی‌توانند از دست ما بگریزند و در آینده نیز نمی‌توانند بر ما غلبه کنند.
شامی و حمزه و حفص، لا یحسبن بیا خوانند، یعنی لا یحسبنّ الّذین کفروا انفسهم سابقین فایتین من عذابنا، و فیه وجه آخر، لا یحسبن، قیل المؤمنین الّذین کفروا سبقوا. پس گفت: إِنَّهُمْ لا یُعْجِزُونَ. قراءة عامه یعجزون بفتح نون است و اختیار آنست و در شواذ خوانده‌اند بکسر نون، فیکون المعنی انهم لا یعجزوننی، فحذفت النّون الاولی لاجتماع النّونین. و همچنین قراءت عامّه قرّاء انهم بکسر الف است بر معنی ابتدا، ای انهم لا یعجزونی. ایشان مرا عاجز نیارند، و الاعجاز سلب القدرة، مگر شامی که وی انهم بفتح الف خواند و بدین قراءت لا صلة است و تقدیره و لا یحسبن الذین کفروا ان سبقوا انهم لا یعجزون.
هوش مصنوعی: شامی، حمزه و حفص بیان میکنند که "لایحسبن" به معنی این است که کسانی که کافر شده‌اند، نباید فکر کنند که می‌توانند از عذاب ما فرار کنند. همچنین، ممکن است که این جمله به مؤمنان اشاره داشته باشد که نباید تصور کنند که کافران از آنها پیشی گرفته‌اند. در ادامه، بیان شده که آنها نمی‌توانند خدا را شکست دهند. در قرائت عمومی، "یعجزون" با فتح نون خوانده می‌شود که این قرائت انتخابی است، اما در قرائت‌های غیرمتداول، با کسر نون خوانده شده و معنای آن این است که "آنها نمی‌توانند مرا شکست دهند"، که در این صورت نون اول حذف می‌شود تا نون‌ها با هم تداخل نکنند. همچنین، قرائت عمومی "انهم" با کسر الف به معنای "آغاز" است، به این معنا که "آنها نمی‌توانند مرا عاجز کنند." در خوانش شامی، "انهم" با فتح الف خوانده شده که ربطی به معنای دیگر ندارد و فهم آن به این شکل است که "نباید تصور کنند که کافران بر آنان پیشی گرفته‌اند و اینکه نمی‌توانند خدا را شکست دهند."
وَ أَعِدُّوا لَهُمْ ای اعدّوا ایّها المؤمنون لهم، ای لنا قضی العهد و لجمیع الکفّار، مَا اسْتَطَعْتُمْ ما سهل علیکم تحصیله، مِنْ قُوَّةٍ و هی ما یتقوّی به فی الحرب من السّلاح و الخیل و النّفقة. و قال عکرمة هی الحصون. و عن عقبة بن عمران، ان النبی ص قال علی المنبر: الا انّ القوة الرّمی، قالها ثلاثا،و قال ص ان اللَّه یدخل بالسّهم الواحد ثلاثة نفر الجنّة: صانعه محتسبا فی صنعه الخیر، و الرّامی به، و منبّله.
هوش مصنوعی: ای مؤمنان، شما باید برای مقابله با دشمنان خود تلاش کنید و هر آنچه را که در توان دارید آماده کنید. این توانایی شامل قدرت‌های نظامی مانند سلاح، اسب و هزینه‌ها می‌باشد. برخی گفته‌اند که این قدرت‌ها می‌تواند شامل استحکامات و دژها نیز باشد. همچنین گفته شده است که قدرت تیراندازی بسیار حائز اهمیت است و اگر کسی با یک تیر به هدف بزند، خداوند او را به بهشت می‌برد؛ هم شخصی که تیر را می‌سازد و هم شخصی که آن را پرتاب می‌کند و همچنین کسی که او را تشویق می‌کند.
و قال: ارموا و ارکبوا و ان ترموا احبّ الیّ من ان ترکبوا کلّ شی‌ء یلهوا به الرّجل باطل الّا رمیه بقوسه و تادیبه فرسه و ملاعبته امراته فانّهن من الحقّ، و من ترک الرّمی بعد ما علمه رغبة عنه فانه نعمة ترکها، و قال کفرها.
هوش مصنوعی: او گفت: بیفشانید و سوار شوید. برای من دوست‌داشتنی‌تر است که شما تیراندازی کنید تا اینکه سوار شوید. هر چیزی که سبب سرگرمی مرد شود باطل است، جز تیراندازی با کمان، تربیت اسب و سرگرم کردن همسرش، که این‌ها از حق هستند. و کسی که تیراندازی را بعد از آنکه آموخته، به خاطر رغبت از آن دوری کند، به راستی نعمتی را ترک کرده و این کار را کفر به شمار می‌آورد.
و عن سلمة بن الاکوع قال: خرج رسول اللَّه ص علی قوم من اسلم یتناضلون، فقال: ارموا بنی اسماعیل فان اباکم کان رامیا، و انا مع بنی فلان لاحد الفریقین، فامسکوا بایدیهم، فقال، ما لهم، قالوا: و کیف نرمی و انت مع بنی فلان، قال: ارموا و انا معکم کلکم، و قال ص: من علم الرّمی ثمّ ترکه فلیس منّا او قد عصی.
هوش مصنوعی: سلمه بن اکوع روایت می‌کند که رسول خدا (ص) به گروهی از قبیله اسلم که در حال تیراندازی بودند، فرمود: "به سمت فرزندان اسماعیل تیر بیندازید، چرا که پدر شما تیرانداز بود." سپس بیان کرد که او با یکی از دو گروه همراه است و از آنها خواست دست‌هایشان را نگه دارند. وقتی از او پرسیدند که چرا تیراندازی نکنند در حالی که او با آن گروه است، حضرت فرمود: "تیر بیندازید و من نیز به همراه شما هستم." همچنین ایشان اضافه کردند که کسی که تیراندازی (مهارت تیراندازی) را بیاموزد و سپس آن را رها کند، از ما نیست یا اینکه او مرتکب گناه شده است.
وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ رباط مصدر است، تقول ربط یربط ربطا و رباطا و رابط یرابط مرابطا، و رباطا، و هو شدّ الخیل عام فی الذّکور و الاناث.
هوش مصنوعی: رباط اسب‌ها به معنای محل و مکانی است که اسب‌ها در آن بسته می‌شوند. این واژه از ریشه "ربط" به معنای بستن و اتصال است و می‌توان به شکل‌های مختلفی در زبان استفاده کرد. در اینجا، "رباط" به اسب‌های نر و ماده اشاره دارد و نشان‌دهنده مفهوم جمع‌آوری و سامان‌دهی آنهاست.
قال النبی: من احتبس فرسا فی سبیل اللَّه ایمانا باللّه و تصدیقا بوعده فان شبعه و ریّه و روثه و بوله فی میزانه یوم القیمة.
هوش مصنوعی: پیامبر فرمود: کسی که اسبی را در راه خدا نگه دارد، با ایمان به خدا و تصدیق وعده‌اش، باید بداند که خوراک و آب و فضولات و ادرار آن اسب در ترازوی اعمالش در روز قیامت سنگینی می‌کند.
و عن جریر بن عبد اللَّه قال: رأیت رسول اللَّه ص یلوی ناصیة فرس باصبعه بیده و هو یقول: الخیل معقود بنواصیها الخیر الی یوم القیمة الاجر و الغنیمة.
هوش مصنوعی: جریر بن عبد الله میگوید: من رسول‌الله (ص) را دیدم که با انگشتش و با دستش، دمی از اسب را می‌پیچید و می‌فرمود: خوبی‌ها در دمی اسب‌ها تا روز قیامت قرار داده شده است، و پاداش و غنیمت در آن است.
تُرْهِبُونَ ای تخوّفون غایة التخویف به، ای بالاعداد. یعقوب ترهّبون بتشدید خواند. میگوید: باین ساختن سلاح و آلات جنگ دشمن خدای را و دشمنان خود را می‌ترسانید، آن دشمنان که ایشان را می‌شناسید و میدانید از مشرکان قریش و کفّار عرب و یهود قریظه، وَ آخَرِینَ ای و ترهبون آخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تعلمونهم و قومی دیگر از دشمنان که شما ایشان را می‌ندانید و خدا ایشان را میداند و میشناسد. هم چنان که جایی دیگر گفت: وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِأَعْدائِکُمْ.
هوش مصنوعی: شما با تدارک سلاح و تجهیزات جنگی به دشمنان، همانا دشمنان شناخته‌شده‌ای مانند مشرکان قریش و کفار عرب و یهود قریظه را می‌ترسانید. همچنین افرادی دیگر از دشمنان وجود دارند که شما آنها را نمی‌شناسید، اما خداوند آنها را میشناسد. همانطور که در آیه‌ای دیگر آمده است، خداوند به دشمنان شما آگاه‌تر است.
ابن زید گفت: منافقان‌اند که با مسلمانان غزو میکردند و کلمت شهادت میگفتند و مسلمانان ایشان را نمیدانستند و از عداوت که در دل داشتند بی‌خبر بودند. ابن جریر گفت: هم الجنّ لان قوله: عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ یشتمل جمیع الاعداء من الآدمیّین.
هوش مصنوعی: ابن زید بیان کرد که افرادی هستند که با مسلمانان به جنگ می‌رفتند و عبارت شهادت را بر زبان می‌آوردند، اما مسلمانان از نیت واقعی آنها بی‌خبر بودند و از دشمنی‌های درونی‌شان آگاهی نداشتند. ابن جریر نیز مطرح کرد که این افراد به نوعی مانند جن هستند، زیرا جمله‌ای که در قرآن آمده، شامل تمامی دشمنان از بین انسان‌ها می‌شود.
قومی گفتند: چنان نیکوتر که بیان آن نکنند بعد ازان که خدای گفت: لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ.
هوش مصنوعی: گروهی گفته‌اند که بهتر است چیزی که گفته نمی‌شود، بیان نشود. بعد از آن خداوند فرمود: "شما آنها را نمی‌شناسید، ولی خدا آنها را میشناسد."
وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ‌ءٍ من آلة و سلاح صفراء و بیضاء، فِی سَبِیلِ اللَّهِ، ای طاعة، یُوَفَّ إِلَیْکُمْ یخلف لکم فی العاجل و یوفّر لکم اجره فی الآخرة، وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ لا تنقصون من الثواب.
هوش مصنوعی: هر چیزی که در راه خدا، چه در قالب ابزار یا سلاح‌های زرد و سفید، خرج کنید، به شما برگردانده می‌شود و در کوتاه‌مدت به شما پاداشی داده می‌شود و اجر آن در آخرت نیز محفوظ است، و شما در این موضوع هیچ گونه کم‌وکاستی نخواهید داشت و از ثواب شما کاسته نمی‌شود.
وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ بفتح سین قراءت عامه است و بکسر سین قراءت بو بکر تنها، و بمعنی هر دو یکسان است. الجنوح المیل الی الشی‌ء، و الجنح الجزء من اللیل.
هوش مصنوعی: اگر آنها به سمت صلح گرایش پیدا کنند، در اینجا "جنح" به معنای تمایل و میل به چیزی است. همچنین واژه "جنح" به بخشی از شب نیز اشاره دارد. این دو معنی به طور کلی مشابه و مرتبط با هم هستند.
درین آیت شرط نهاد که آن گه که دشمن صلح جوید تو صلح جوی. جای دیگر تفسیر کرد گفت: فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ تو دشمن با صلح مخوان، اگر دشمن صلح جوید با صلح آی. قتاده گفت: این در ابتداء اسلام بود پس منسوخ گشت بآیت سیف. و قیل هی ثابتة لانّها فی موادعة اهل الکتاب. فَاجْنَحْ لَها، گفت: از بهر آنکه سلم مؤنث است و معنی السلم المصالحة، وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ ای فوّض امرک الیه و اتخذه وکیلا، إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ.
هوش مصنوعی: در این آیه شرطی تعیین شده است که هر زمان دشمن به صلح تمایل نشان داد، تو نیز باید صلح‌جو باشی. در تفسیری دیگر آمده است که نباید دشمن را به صلح دعوت کنی، بلکه اگر او خود به صلح رسید، باید با او صلح کنی. قتاده گفته است که این حکم در آغاز اسلام بوده و سپس با آیه سلاح منسوخ شده است. برخی دیگر معتقدند که این حکم همچنان ثابت است، زیرا به معاهده با اهل کتاب مربوط می‌شود. همچنین در اینجا گفته شده است که زیرا کلمه "سلم" مؤنث است و به معنای صلح است. در ادامه، به توکل بر خداوند اشاره شده و گفته می‌شود که امور خود را به او بسپار و او را وکیل خود قرار بده، زیرا او شنوا و عالم است.
وَ إِنْ یُرِیدُوا أَنْ یَخْدَعُوکَ ای ان ارادوا باظهار الصلح خدیعتک، فَإِنَّ حَسْبَکَ اللَّهُ ای الّذی یتولّی کفایتک اللَّه، هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ یوم بدر، وَ بِالْمُؤْمِنِینَ یعنی الانصار. وَ أَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ ای بین قلوب الاوس و الخزرج و هم الانصار جمعهم اللَّه علی الایمان و المودة بعد ان کانوا اشتاتا و جعلهم اخوانا بعد ان کانوا اعداء.
هوش مصنوعی: اگر آنها بخواهند با نشان دادن صلح تو را بفریبند، خداوند برای تو کافی است. اوست که در روز بدر تو را یاری کرد و به مؤمنان، یعنی انصار، کمک کرد. خداوند دل‌های آنها را یکی کرد؛ دل‌های اوسی‌ها و خزرجی‌ها را که انصار بودند، جمع کرد. آنها را بعد از اینکه پراکنده بودند، بر ایمان و دوستی متحد ساخت و دشمنان را برادر کرد.
لَوْ أَنْفَقْتَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً نصب علی الحال، ای بلغ عداوتهم نهایة، لو انفق منفق فی اصلاح ذات بینهم ما فی الارض من الاموال لم یقدر علی الاصلاح و الالفة و رفع الاحنة، وَ لکِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَیْنَهُمْ لان قلوبهم بیده یؤلّفها کیف یشاء. معنی آنست که اگر هر چه در روی زمین مالست و نعمت تو هزینه کنی و بذل کنی تا میان اوس و خزرج و جز از آن از قبائل متعادی با یکدیگر از عرب که میان ایشان کارهای عظیم قدیم بود از ثرات و احن، میگوید: اگر آن همه خرج کنی تا میان ایشان صلح دهی آن کینه و عداوت برگیری نتوانی، و اسلام آن را همه بسترد و برگرفت، و ایشان را همه برادران کرد، تا میان ایشان نه عداوت ماند نه تنافر. رب العالمین خبر داد درین آیت که، آن همه من کردم بفضل و رحمت خویش.
هوش مصنوعی: اگر تمامی مال و نعمت‌های موجود در زمین را خرج کنی تا دشمنی میان قبایل اوس و خزرج و دیگر قبایل عرب را که به خاطر اختلافات و کینه‌های قدیمی با هم درگیر بودند، از بین ببری، نمی‌توانی به این هدف برسی و عداوت و کینه‌ها را نابود کنی. اما خداوند با فضل و رحمت خود میان آنها انس و الفت ایجاد کرد و دل‌هایشان را به هم نزدیک کرد. به این ترتیب، بدون اینکه حس کینه و نفرتی باقی بماند، آنها را برادران هم کرد. این آیات نشان می‌دهد که این انس و الفت به واسطه بخشش و رحمت خداوند بوده است.
إِنَّهُ عَزِیزٌ لا یمتنع علیه شی‌ء حَکِیمٌ علیم بما فعله.
هوش مصنوعی: او دارای قدرتی است که هیچ چیز نمی‌تواند بر او غلبه کند و همچنین حکیم و دانا به هر کاری است که انجام داده است.
میبدی