بیت 54 : نسخه به جای « سرداق اعلی هم » ، « سر افق اعلی » محمد (ص) به سبب بزرگی و قدر و منزلت تا مرزهای عرش و بالاترین افق پیش رفته بود .

بیت 1
· تعریف استعاره : عاریه خواستن لغتی به جای لغت دیگر به علاقه مشابهت.(به شرط وجود قرینه )
1- پنج نوبه کوفتن استعاره از نماز خواندن است یعنی نماز خواندن (مشبه )از لحاظ اظهار قدرت نمودن (وجه شبه )مانند پنج نوبت کوفتن طبل قدرت پادشاهان (مشبه به )است . بنابراین در این تشبیه فقط مشبه به ذکر شده است آن را استعاره نوع اول یا استعاره مصرحه میگویند
*
اضافه تشبیهی : در این نوع اضافه ، مشبه و مشبه به به هم اضافه شده باشند و ادات تشبیه و وجه شبه محذوف است
اضافه استعاری : درواقع استعاره نوع دوم است که مشبه +یکی از ملائمات مشبه به آمده باشد مثل دست روزگار که روزگار را به انسانی تشبیه کرده که دست دارد
اضافه اقترانی : این نوع اضافه کاملا شبیه اضافه استعاری است با این تفاوت که معنی به قصد اینکه در بین اضافه قراردارد مثل دست ارادت که دست را به قصد ارادت دارز میکند
2- ملک لا: اضافه تشبیهی است ، توحید (مشبه ) مثل سرزمینی (مشبه به ) است از لحاض گستردگی (وجه شبه )
3- دار لا : اضافه استعاری ، توحید ( مشبه ) مثل سرزمین است (مشبه به محذوف که نشانه ملک ،داراست که آمده است )
4- چهار بالش وحدت : اضافه تشبیهی ، وحدت یعنی نشانه قدرت و آرامش (مشبه ) مثل چهار بالش پادشاهان (مشبه به )است از لحاظ احساس قدرت نمودن ( وجه شیه )
معنی بیت
ای کسی که در سرزمین توحید پنج بار نماز میخوانی و اعلام قدرت می نمائی. لا که نماد توحید است تو را به آرامش می رساند و احساس قدرت می نمائی و باور وحدانیت خداوند تو را به آرامش میرساند

از عشق ساز بدرقه پس هم به نور عشق از تیه لا به منزل الا الله اندر آ
تیه لا : اضافه تشبیهی ، نیستی ( مشبه ) مثل بیابانی ( مشبه به ) از لحاظ خالی بودن و بیهوده بودن
عاشق باش و عشق رابدرقه راه خود کن و با همین عشق است که میتوانی از سرزمین و بیابان لا و نیستی بیرون بیائی و به یگانگی خداوند و توحید برسی

دروازه سرای ازل دان سه حرف عشق دندانه کلید ابد دان دو حرف لا
سرای ازل : اضافه تشبیهی ، ازل ( مشبه ) مثل خانه ای ( مشبه به ) از لحاض شروع و اغاز حرکت
دندانه کلید ابد : اضافه استعاری ]، ابد (مشبه ) مثل خانه ای ( مشبه به ومحذوف ) کلید از نشانه های ورود به خانه است
سه حرف عشق را نقطه آغاز ازل و ابتدای توحید بدان که تنها با عشق انسان می تواند خداروند را دریابد و تنها توحید و اعتقاد به یگانگی خداوند است که میتواند انسان را به ابد و محل آرامش خود برساند
******
حد قدم مپرس که هرگز نیامده است در کوچه حدوث ،عماری کبریا
این بیت دارای صنعت تضاد در کلمات قدم به معنی قدیم وآنچه همیشه بوده و هیچگاه نبوده که نباشد ، وحدوث به معنی آنچه همیشه نبوده و زمانی بوده است که نبوده است .
کوچه حدوث : اضافه تشبیهی ، حدوث (مشبه ) به کوچه ای (مشبه به ) تشبیه شده است که همیشه نبوده است و محدودیت ندارد .
معنی بیت :
از قدیمی بودن و ازلی بودن خداوند سوال مکن که عظمت کجاوه خداوند به کوچه حدوث تعلق ندارد و تو نیز در آن کوچه پا نگذارد .
******
از حله حدوث برون شو دو منزلی تا گویدت قریشی وحدت که مرحبا
حله حدوث : اضافه تشبیهی ، حدوث (مشبه ) به محله ای (مشبه به ) تشبیه شده است که در محدویت است .
قریشی وحدت : استعاره از پیامبر اکرم که باعث وحدت مسلیمین شد .
معنی بیت :
اگر میخواهی به توحید برسی باید از محله حدوث و این جهان مادی پا را فراتر نهی و تعلقات دنیوی را رها کنی. تا پیامبر اسلام آن پیامبر وحدت به تو افرین گوید
******
پیوند دین طلب که بهین دایه تو است آن دم که از مشیمه عالم شوی جدا
مشیمه عالم :اضافه تشبیهی ،دنیا (مشبه)را به زهدان (مشبه به) تشبیه کرده است ازلحاظ تنگی و کوچکی (وجه شبه )
معنی بیت :
همیشه خود را وابسته به دین و آئین الهی بدان که دین برای تو بهترین پرستار وبهترین مادر است . در آن لحظه که تو از این دنیائی مادی خارج می شوی و مرگ تو را فرا می رسد . این دین است که تو را به ارامش و آسایش ابدی می رساند .
******
این دم شنو که راحت از این دم شود پدید / و اینجا طلب که حاجت از این جا شود روا
در همین لحظه حرفهای من را به گوش جان بشنو زیرا از همین دنیا و و همین لحظه ها، راحتی و آسایش آخرت پدید می آید و نیازهای تو در روز آخرت از همین دنیا بر طرف می شود .
******
کسری از این ممالک و صد کسری و قباد / خطوی از این مسالک و صد خطه ختا
مقدار کمی از این مملکت دین برابراست با حکومت صد پادشاه مانند خسرو و کی قباد . یک گام از این راه در سرزمین سیر سلوک و راه دین برابراست با صد سرزمین در ممالک چین
********
فیض هزار کوثر و زین ابر یک سرشت / برگ هزار طوبی و زین باغ یک گیا
ریزش هزار چشمه کوثر در بهشت برابراست با یک قطره باران از ابر دین و برگ هزار درخت طوبی در بهشت برابر است با یک گیاه از باغ دین
********
فتراک عشق گیر نه دنبال عقل از آنک عیسیت دوست به که حواریت آشنا
این بیت هم تلمیح به داستان حضرت عیسی و حواریون دارد و دارای صنعت لف و نشر میباشد و عشق را به حضرت عیسی تشبه نموده و عقل را به حواریون
دنباله عشق بگیر که تنها با عشق به خداوند است که می توانی خود را نجات دهی و عقل را رهاکن زیرا عقل شما را به گمراهی میکشاند و توانائی هدایت انسان را ندارد همانطور که در زمان حضرت عیسی رجوع به حواریون اشتباه است بلکه با از حضرت عیسی (ع)استعانت بجوئی
*******
بینی جمال حضرت نورالله آن زمان کابینه دل تو شود صادق الصفا
زمانی می توانی جمال حضرت حق را مشاهده کنی و به شهود برسی که زنگاز تیرگی از دل خود دور کنی
*******
در دل مدار نقش امانی که شرط نیست بتخانه ساختن ز نظر گاه پادشاه
نظر گاه پادشاه کنایه از دل انسان است که محل حضور خداوند است
دلت را بتخانه آرزوهای دنیائی قرارمده زیرا دل انسان جایگاه خداوند است و شایسته نیست آن را بتخانه کنی
********
دنیا بعرض فقر بده وقت من یزید کان گوهر تمام عیار ارزد این بها
عرض : محل ومیدانی که کالائی را عرضه میکنند
فقر :اصطلاحی صوفیانه است به معنی بی نیازی کامل از خلق و نیاز کامل به خداوند
من یزید : جمله ای عربی است که در بازار فروشنده ها به زبان می آورند به معنی چه کسی زیاد میکند و درواقع فروشنده از خریدار می خواهد با خریدن این جنس به آن برکت دهد
در هنگام حراج ، دنیا و تعلقات آن را در برابر فقر معامله کن وخود را بی نیاز از خلق و نیازمند به خداوند بدان زیرا فقر و بی نیازی جواهری است با عیار کامل و به ارزش و بهای این دنیا می ارزد
*******
همت زآستانه فقرسا ملک جوی آری هوا زکیسه دریا بود سقا
آستانه فقر: استعاره مکنیه است و فقر (مشبه )را به عمارتی تشبیه کرده است که آستانه دارد و آستانه یکی از ملائمات عمارت است
این بیت دارای صنعت اسلوب معادله است که بصورت معادله کسب بزرگی را اظهار فقر و دریا را عامل بارش باران می کند
با همت از درگاه فقر و بی نیازی از بندگان بدنبال بزرگی و کسب سرزمین بالاتر باشد زیرا هوا از کیسه دریا تغذیه می شود و باران می بارد و دنیا را آبیاری می کند
*******
شاخ امل بزن که چراغیست زود میر بیخ هوس بکن که درختی است کم بقا
شاخ امل : استعاره مکنیه است که امل (آرزو ) [مشبه ]را به درختی تشبیه کرده است که شاخه دارد و شاخه جزئی از درخت است
بیخ هوس : استعاره مکنیه که هوس (مشبه) را به درختی فرض کرده که بیخ دارد و بیخ جزئی از درخت است
شاخه های درخت ارزو را از بین ببر و آنها را کم و کوچک کن زیرا آرزو چراغی است که زود خاموش می شود و ریشه هوا و هوس را نابود کن زیرا آن درختی است که عمر کوتاهی دارد .
********
گر سر (یوم یحمی )بر عقل خواندی پس پایمال مال مباش از سر هوا
این بیت هم داری صنعت تلمیح میباشد که به آیه از قران اشاره دارد و از لحاظ آرایه ادبی داری جناس بین مال و پایمال میباشد
اگر تو راز آیه های قران را برای عقل بیان کردی که میگوید روزی که پشت کسانی که گنجینه هارا ذخیره کرده اند داغ کرده می شود پس تو از سر هوا هوس اموال و دارائی های خود را نابود مکن
********
حق می کند ندا که به ما ره دراز نیست از مال لام بفکن و باقی شناس ما
خداوند فریاد می زند که برای رسیدن به ما راه درازی نیست مال و اموال دنیا را رها کن تا بتوانی به ما دست پیدا کنی همانطور که اگر از کلمه مال حرف لام را برداری ما یعنی خداوند باقی خواهد ماند
********
از عافیت مپرس که کس را نداده اند در عاریت سرای جهان عافیت عطا
عاریت سرای : کنایه از دنیا است
از تندرستی و سلامتی همیشگی در این دنیا سوال نکن که این دنیا ،دنیائی عاریتی است در این دنیای ناپایدار تندرستی و سلامتی را به هیچ کس نبخشیده اند
********
خود مادر عطا ز وفا حامله نشد / ورشد به قهرش از شکم افکند هم قضا
مرجع ضمیر (ش)در قهرش دنیا و قضا میباشد
او این قضا قدر به هیچ کس وفا دار نیست اصلا قضا وقدر هیچ گاه استعداد وفادار بودن را ندارد و نباید از او انتظار وفا داشت گر قضا قدر بتواند به وفا حامله شود خودش این بار را از شکم خود سقط میکند نخواهد کرد
********
از کوی ره زنان طبیعت ببر قدم وز خوی ره روان طریقت طلب وفا
ره زنان طبیعت :استعاره مصرحه به معنی مادیون است
مادیون (مشبه ) از لحاظ حرص و طمع مال (وجه شبه) مانند دزدان دربیابان هستند
بنابراین از کوچه کسانی که به دنبال مادیات هستند گذر نکن و تعلقات دنیائی را رها کن که دنیا سرانجام به تو وفا نخواهد کرد و تنها از اخلاق و رفتار سالکان راه حقیقت می توان وفاداری را جستجو کرد
********
بر پنج فرض عمر برافشان و دان که هست شش روز آفرینش از این پنج نوا
پنج فرض : اشاره به نمازهای پنجگانه است و مصرع دوم تلمیح به داستان خلقت آفرینس در شش روز را دارد
عمرت را در انجام نمازهای پنجگانه نثار حقیقت کن که سرانجام تو خوشبختی است و یقین بدان که فقط همین انجام فرایض دینی تو را رستگار خواهد نمود و خداوند افرینش را در شش روز خلق نموده است و خلقت به خاطر این نمازهای پنجگانه پرتوان شده است
********
با سایه رکاب محمد عنان در آر تا طرقو زنان تو گردند اصفیا
طرقوزنان : کسانی که راه را باز میکنند یعنی راه دهید
اصفیا :یعنی پاکان و پاکیزکان و اولیا خداوند
تو در سایه رکاب حضرت محمد حرکن کن وپیرو دین اسلام باش تا اینکه برگزیده گان میان اولیاه خداوند راه را برای تو باز کنند
آن ب و ت شکن که به تعریف او گرفت/هم قاف و لام رونق وهم کاف و نون بها
آن ب و ت شکن : کنایه از حضرت محمد
قاف و لام :اشاره به کلمه قل و به طور کلی قران مجید
کاف و نون : اشاره به کن فیکون شدن خلقت توسط خداوند و به طور کلی هستی است
مصراع دوم اشاره به حدیث قدسی لو لاک لما خلقت الافلاک (اگر نبودی تو همانا خلق نمیکردیم هستی را )می باشد
حضرت محمد (ص) آن بت شکنی است که بواسطه وجود او هم قرآن ،کتاب هدایت آورده شد و هم هستی بواسطه او رونق گرفت و خداوند هستی را به خاطر وجود آن بزرکوار خلق نمود
********
هم موسی از دلالت او گشته مصطنع هم آدم از شفاعت او بوده مجتبی
حضرت موسی بواسطه راهنمادی های او پرورده شده است و حضرت ادم نیز بواسطه شفاعت حضرت محمد برگزیده و خلق شده است
********
نطقش معلمی که کند عقل را ادب خلقش مفرحی که دهد روح را شفا
سخنان حضرت محمد مانند معلمی است که عقل را ادب و راهنمائی میکند و اخلاق حضرت محمد مانند داروی شفابخشی است که روح انسان را درمان میکند
********
دل ، گرسنه در آمد بر خوان کائنات چون شبهتی بدید برون رفت ناشتا
دل انسان چون حریصی گرسنه بر سر سفره هستی امد اما چون شک کرد نخورده و گرسنه بیرون رفت
********
مریم گشاده روزه و عیسی ببسته نطق کو در سخن گشاده سرسفره سخا
کو اشاره به حضرت محمد است و این بیت تلمیح دارد به داستان حضرت محمد و حضرت عیسی
وقتی حضرت محمد (ص)سخن گفتن را آغاز میکندو سخاوت می ورزید حضرت مریم از سر اشتیاق روزه سکوت خود را میشکند و حضرت عیسی از تعجب ،از سخن گفتن باز می ماند
********
ذاتش مراد عالم و او عالم کرم شرعش مدار قبله و او قبله ثنا
وجود مبارک حضرت محمد (ص)مقصود و هدف خلقت بوده است درحالی که او خود دنیائی از کرم وبخشش است و دین او ،دین اسلام و قبله گاه آدمیان است در حالی که او خود قبله گاه ستایش است
********
از اسمان برون تاخت قدر او هم عرش نطعش آمد و هم سدره متکا
این بیت تلمیح دارد به داستان معراج پیامبر که وجود مبارک او از درخت سدر هم جلوتر رفت
قدر و ارزش حضرت محمد (ص)از اسمان نخست هم بالاتر رفت و آسمان مثل سفرهای برای او شد و درخت سدر تکیه گاه او گردی
********
پس آسمان بگوش خرد گفت شک مکن/ کان قدر مصطفی است علی العرش استوی
آسمان در گوش خرد و انسان نجوا کرد که شک و تردید را از خود دور کن و بدان اگر آسمان پایدار است به خاطر قدر و ارزش حضرت محمد(ص)است
********
آن شب که سوی کعبه خلت نهاد روی این غول دار بادیه را کرد زیرپا
این بیت نیز تلمیح است به معراج نبی مکرم
غول دار بادیه : استعاره مصرحه مرشحه به معنی دنیا است که مشبه به ( بادیه )با یکی از ملائمات مشبه به (غول ) امده است و در این استعاره ،دنیا (مشبه ) از جهت ترسناک بودن (وجه شبه )به غول بیابان (مشبه به ) تشبیه شده است
آن شبی که حضرت محمد (ص) به سوی دیدار حق تعالی شتافت و این دنیای ترسناک را زیر پا گذاشت
گردون پیر گشت مرید کمال او پوشید بر اردادتش این نیلگون وطا
این ییت از لحاظ آرائه های ادبی دارای حسن تحلیل می باشد زیرا شاعر دلیل غیر واقعی و تخیلی امالپذیر برای آبی بودن آسمان می آورد
گردون پیر : استعاره مصرحه مرشحه به معنی آسمان است که مشبه به (گردون پیر )با یکی از ملائمات مشبه به (گردیدن) آمده است وآسمان (مشبه ) از جهت گردین و تغیر کردن (وجه شبه )به آسمان گردون (مشبه به )تشبیه شده است
آسمان در شب معراج حضرت محمد (ص) مرید کمال و بزرکی حضرت محمد شد و برای اینکه ارادت و دوستی خود را به او نشان بدهد پوشش آبی رنگ پوشید
روحانیان ،مثلث عطری بسوخته از عطرها ،مسدس عالم شده ملا
روحانیان اشاره به فرشتگان آسمانی است
مثلث عطری شامل عود و مشک و عنبر می باشد که در قدیم با هم ترکیب می کردنند
فرشتگان آسمان در استقبال از حضرت محمد و برای خوش آمد گوئی عطرهای خوشبوی سه گانه که شامل عود و مشک و عنبر می باشد رو شن کرده اند و بوی این عطرها شش گوشه عالم را معطر کرده است
یا سیدالبشرزده ،خورشید بر نگین یا احسن الصورزده ، ناهید بر نوا
خورشید آسمان که خود نگین و بزرگ ستارگان آسمان است نگین انگشتری خود را به نام سرور آدمیان زده است و ستاره زهره که خود نماد طرب و آواز است ساز خود را به بهترین صورت کوک کرده است
********
روح القدس خریطه کش او در آن طریق روح الامین جنیبه بر او در آن فضا
روح القدس و روح الامین کنایه از جبرئیل فرشته مقرب درگاه خداوند است
جبرئیل در راه معراج پیامبر خریطه کشی او مکرد و وسایل حضرت محمد (ص )حمل میکرد و در فضای حرکت او اسباب او را با خود میبرد
********
زو باز مانده غاشیه دارش میان راه سلطان دهر گفته که ای خواجه تا کجا
در این بیت غاشیه دار یعنی کسی که زین اسب کسی را حمل میکند وخواجه اشاره به حضرت جبرئیل است
سلطان دهر : کنایه از خداوند است
و مصرع دوم دارای استفهام انکاری است که خداوند آمدن حضرت جبرئیل را به حضور حتما نمی پذیرد
حضرت جبرئیل که غاشیه دار حضرت محمد(ص) در مسیر حرکت او به معراج است در میانه راه از او عقب افتاده است زیرا خداوند به جبرئیل اجازه نداد از ان مکان جلوتر بیاید
********
بنوشته هفت چرخ و رسیده به مستقیم بگذشته از مسافت و رفته به منتها
حضرت محمد(ص)هفت آسمان را طی کرد و مسافت بسیاری را حرکت کرد تا به آخرین نقطه آسمان رسید و مقرب ترین درگاه خداوند شد
********
زان سوی عرش رفته هزار میل خود گفته این انزل و حق کفته هیهنا
مرجع ضمیر خود در مصراع دوم حضرت محمد (ص)می باشد
حضرت محمد در شب معراج از عرش هم عبور کرد و هزاران مایل هم انطرف تر رفت و حضرت محمد(ص
)به خداوند گفت که کجا فرود آیم و خداوند فرمود اینجا
*******
در سور سر رسیده و دیده بچشم سر خلوت سرای قدمت بی چون و بی چرا
دیده به چشم سر :از ین بیت می توان در باره اعتقاد خاقانی اظهار نظر کرد و این گونه گفت که او مانند اشعریان به معراج جسمانی پیامبر اعتقاد داشته است
سور سر : از نظر دستور اضافه تشبیهی و از نظر معانی و بیان تشبیه صریح است که راز خداوند را به قلعه ای تشبیه کرده است
حضرت محمد (ص)در شب معراج به قلعه و دیوار راز خداوندی رسیده و با چشم جسمانی خود آن را مشاهده کرد و به خلوت سرای قدیم و ازلی و بدون چون و چرای خداوندی قدم نهاده است
********
داده قرار هفت زمین را به بازگشت کرده خبر جهار امین را زماجرا
چهار امین : اشاره و کنایه از خلفای راشدین می باشد
حضرت محمد(ص) به زمین وعده داده است که از شب معراج بر می گردد و و آن چهار نفر (ابوبکر - عمر - عثمان و حضرت علی (ع)) که امین حضرت محمد (ص) بودند از ماجرای معراج خود خبردار کرد
********
هر چار چار حد بنای پیمبری هر چار چار عنصر ارواح اولیا
آن چهار نفر ستون بنای پیامبر اسلام هستند و آن چهار نفر از عناصر دوستان خداوند هستند
********
بی مهر چار یار در این پنج روز عمر نتوان خلاص یافت از این ششدر فنا
ششدر فنا : کنایه از دنیا که شش جهت دارد و فنا پذیر است
بدون مهر و محبت این چهار نفر نمی توان از این دنیای فانی خلاص شد و به خوشبختی رسید
********
ای فیض رحمت تو گنه شوی عاصیان ریزی بریز بر دل خاقانی از صفا
ای خداوند که جوشش بخشش تو گنان گناهکاران را می شوید و پاک می گرداند
ذره ای از مهر و محبت و صفای خود نیز در دل خاقانی بریز
********
با نفس مطمئنه قرینش کن آنچنان کاواز ارجعی دهدش هاتف رضا
این بیت تلمیحی است به یک ازآیات قرآن
ای خداوند خاقانی را با نفس مطمئنه قرین و نزدیک گردان آنگونه که ندادهنده غیبی با لفظ ارجعی راضیه مرضیه مرا صدا بزند
********
بر فضل تست تکیه امید او ار آنک پاشنده عطائی و پوشنده خطائی
این بیت اشاره به صفت کریم بودن خداوند و ستارالعیوب بودن خداوند دارد و بین دو کلمه پاشنده و پوشنده جناس است
خداوندا تمام امید و آروزی خاقانی بر فضل و دانش تو است زیرا تو نثار کننده بخشش هستی و خطاها را می پوشانی
********
ای افضل ار مشاطه بکر سخن توئی این شعر در محافل احرار کن ادا
افضل لقب خاقانی است و او در این بیت خود را خطاب قرار میدهد و دارای صنعت خطاب النفس یا تجرید است
ای خاقانی اگر تو آرایش دهنده سخنان دست نخورده هستی این شعر را در مجلس آزادگان بخوان
*******

دل تا به خانه‌ای است که هر ساعتی در او
شمع خزاین ملکوت افکند ضیا
درمصرع اول این بیت بین تا و به فاصله افتاده است که باید اصلاح شود تابه یک لمه است و به معنی تابش نور اسا تابه خانه یعنی روزنه ای که از آن نور بدرون خانه می تابد مقصود خاقانی این است که دل همان روزنه است که نور انوار الهی از آن روزنه می تابد و به انسان ضیا یعنی نور و روشنایی می دهد.

دنیا به عز فقر بده وقت من یزید
کان گوهر تمام عیار ارزد این بها
در چارسوی فقر درا تا ز راه ذوق
دل را ز پنج نوش سلامت کنی دوا
وقت من یزید یعنی زمان حراج : در نظ شاعر فقر باعث عزت است و مانند گوهری است که به علت ارزش بالا به حراج گذاشته اند تا هرکه بیشتر دهد آن را به دست بیاورد و فقر به این بها می ارزد.
در بیت بعدی هم پنج نوش داروی مرکبی است از پنج داروی مقوی خاقانی میگوید عز فقر مانند داروی پنج نوش است که هرکه این دارو را به دست آورد سلامتی می یابد مقصود سلامتی روحانی و معنوی است.

از آقا یا خانم اسما ال علی بسیار متشکرم که این شعر ثقیل رو معنا و تحلیل کردند بسیار عالی بود

این قصیده را همراه با شروح در تلگرام خوانده‌ام:
پیوند به وبگاه بیرونی