به گمانم مصرع دوم از بیت سوم تو در تو باشد
که چون شکنج ورقهای غنچه، تو در توست
والله اعلم.

در بیت دوم منظور از آیینه نهادن مقابل دوست چیست؟
کسی از دوستان نظری نداره ؟

«در بیت دوم منظور از آیینه نهادن مقابل دوست چیست؟»
یعنی دوست نظیری در دنیا ندارد حتی از ماه و آفتاب هم آینه ساختم و در مقابل دوست قرار دادم ولی باز مانند دوست نبود.

سر ارادت ما و آستان حضرت دوست
که هر چه بر سر ما می‌رود "عنایت" اوست

برداشت شخصی از سه بیت آخر:
7-منظور از زبان ناطقه همانطور که در نفس ناطقه و حیوان ناطق مراد میشود اشاره به قوای تفکر و تعقل است.کلک هم اشاره به طرح و بیان موضوع
معنای کلی بیت : سرّ شوق انسان به ان حقیقت ازلی حتی به فهم هم در نمی آید تا چه رسد به اینکه قابل بیان باشد
8-رخ تو در دلم افتاد) روح الهی در انسان دمیده شده و (مراد خواهم یافت) به کمالات روحانی خواهد رسید
مصرع دوم به نوعی تکرار مطلب مصرع قبلی است: با توجه به اینکه به حکم قضا و قدر (فال نکو) از نعمت روح الهی برخوردار شده ام به سیر و سلوک در مراتب روحانی (حال نکو) موفق خواهم شد
9-موضوع شوق و هوس انسان به آن حقیقت ازلی موضوع جدیدی نیست و مخصوص این زمان نیست بلکه این شوق از ازل در نهاد انسان بوده است. انسان داغدار ازلی است یعنی از ابتدای آفرینش دچار غم دور ماندن از اصل خویش است. "از نیستان تا مرا ببریده اند ..."
داغدار ازل همچو لاله خودروست: همانطور که داغ و سیاهی وسط گل لاله جزیی از ان است این عشق نیز برای انسان امری اعتباری نیست بلکه جزیی جدانشدنی از نهاد انسان است

با سلام
خدمت جناب دکتر ترابی عزیز
میفرمایند :
که چون شکنج ورق‌های غنچه , تو برِ توست
بدین مفهوم که دل من چون حمیدگی و شکنج اوراق غنچه داخل برنده ی توست (تو : به معنای داخل)
\ Tu bare towst\

آقای دادور این شعر کاملا عرفانی هس و اشاره ش به توحید ذات و وحدت وجود هس که نه این غزل تمام عزلیات حافظ لبریز از این مستی هس و نظر شما چه با توجه به سیاق جملات چه با توجه به روح غزلیات حافظ خیلی دور از ذهن به نظر میرسه

سر ارادت ما و آستان حضرت دوست
که هرچه برسرما می‌رود ارادت اوست
بیت اول: سردر این بیت به معنی ذهن است.در ذهن حافظ فقط ارادت میرود ونه تقلید کوروشانه.معنی اش این نیست که هرچه دوست گفت بی شبهه صواب باشد وحق اندیشیدن را ازخواجه سلب کند.این آستان اگر همان آستان مورد نظر حافظ در ابیات دیگر باشد،رندانه میگوید سر برآستان عقل دوست نهاده ام .یاباعقل سر ارادت بر آستان عشق او،نهاده ام.لازمه عشق شناخت عقلی است.این سر هم میتواند سر ریسمان دوطرفه مودت باشد. همانکه حافظ درباره اش گفت:گرت هوا است که معشوق نگسلد پیمان-نگاهدار سر رشته،تا نگهدارد.
بیت دوم:سر در اینجا،اشاره به شخص مرید است.هرچه برجان وروان مرید میرود نتیجه ارادت او به مراد است.

آن چه در کتاب متون ادب فارسی دوره دبیرستان در این شعر زیبای حافظ خواندم این بیت به گمان این گونه درست تر است .زبان ناطقه در وصف شوق ما لال است چه جای کلک بریده زبان بیهده گوست

بیت اول: ارادت مصراع اول به معنی علاقه و ارادت (مرید بودن) است و ارادت مصراع دوم به معنی اراده و خواسته و دستور است.
بیت هفتم: زبانی که سخن می گوید در وصف شوق نالان است و قادر به بیان نیست. دیگر چه انتظاری از کلک (قلم) ِ بریده زبان داریم؟ می دانیم که قلم (مَشقَت) را برای نوشتن (در خوشنویسی) قَط می زنند. (قطع می کنند). اشاره به «بریده زبان» به گمانم اشاره به این موضوع دارد.
بیت آخر: حافظ امروز و دیروز نیست که در آتش ِ هوس می سوزد. او از روز ِ ازل داغدار است. مثل ِ لاله ی خودرو (شقایق ِ وحشی) که با سیاهی (داغ) در دلش می شکفد.

در باره ی بیت اول عرض دیگری اضافه کنم: در مصراع دوم «که هر چه بر سر ِ ما می رود» در زبان ِ امروزی «که هر چه بر سر ِ ما می آید» معنی می دهد! معنی مصراع: که هر چه به سر ما می آید به اراده ی او است.

آقای قاسمی در خوانش مصراع « بسا سرا که در این ...» سرا را به گونه ای می خواند که معنای خانه تداعی می شود در حالی که بسا سرا ، یعنی چه بسیار سرها

سلام دوستان
لطفا معنی باد غالیه سا گشت رو بهم بگین.
با تشکر

بهروز جان
که باد غالیه سا گشت و خاک عنبربوست
غالیه سایی به مانای خوشبوکردن است
نظامی گوید
زمین در مشک پیمودن بخروار
هوا در غالیه سودن بخروار.
پایدار باشی

درود بی پایان بر دوستان جان
سر ارادت ما و آستان حضرت دوست
که هر چه بر سر ما می‌رود ارادت اوست
معنی ومفهوم:سر ارادتمندی بر پیشگاه کبریایی دوست (معشوقه نهانی) به تعظیم فرود اورده ایم ودر ذهن و سرمان ،جز ارادتمندی به او چیز دیگری خطور نمی کند-هر دو ارادت به معنی علاقه و ادب و خدمتگزاری استفاده شده است
نظیر دوست ندیدم اگر چه از مه و مهر
نهادم آینه‌ها در مقابل رخ دوست
معنی و مفهوم :اگر چه در مسیر حقیقت شناسی دیده حق بین پیدا کردم
و ماه و خورشید و همه را مظهر حق دیدم اما انچه که خودم در اشراق به چشم دل دیدم شبیه و مانندی برای ان نمی توانم تصور کنم
صبا ز حال دل تنگ ما چه شرح دهد
که چون شکنج ورق‌های غنچه تو بر توست
معنی و مفهوم:(کنون که تو در دل من خانه کرده ای) صبا چگونه می تواند وصف حال دل تنگ مرا بکند چراکه تو در دل من همچون غنچه ،گلبرگهاچین چین را به روی خود تنگ بسته و داخل آن پنهان شده ای.
«فتبارک الله احسن الخالقین »

درود بیکران بر دوستان جان
نه من سبو کش این دیر رند سوزم وبس
بسا سرا که در این کارخانه سنگ و سبوست
الله اکبر الله اکبر چقدر زیباست چقدر زیباست معنی و مفهوم بیت:
نه تنها این سر من چون سبو می جان بخش تو را در این دهر به این سو وان سو می کشد بلکه سرهای زیادی بوده اند که در این کارگاه هستی سبو کش می تو شده‌اند و در پایان به سنگ غیرت تو شکسته و نیست شده اند.. باقی تنها تویی
«هوالباقی»

درود بیکران بر دوستان جان
زبان ناطقه در وصف شوق نالان است
چه جای کلک بریده زبان بیهده گوست
معنی و مفهوم :زبان با همه مهارتش در توصیف گری از توصیف شوق دیدار یار من عاجز می باشد چه رسد به قلم که در بیان و توصیف نگار من همانند زبان بریده ای می باشد که می خواهد سخنی به لب آورد ولی ناتوان بوده و بیهوده تلاش می کند (تلمیحی است از ایه مبارکه :ن-والقلم و ما یسترون که حافظ این ستاری قلم رو به زبان بریده بیهده گو تشبیه کرده است)
سربلند و پیروز باشید

سر ارادت ما و آستان حضرت دوست
که هرچه برسرما می‌رود ارادت اوست
ارادت: دوستی ازروی اخلاص ومیل قلبی،محبّت ومهرورزی
سرارادت: سری که سرشار ازعشق ومحبّت است
حضرت: پیشگاه، مَحضر.
حضرت دوست: معشوق ازلی وابدی (خداوند بی همتا)
معنی بیت: سرِسرشار ازمحبّت ودلدادگی خودرابرخاکِ بارگاهِ حضرت دوست نهاده ایم. جزخیال عشق ومحبّت، فکری دیگری درسرما وجود ندارد. راه ورود افکارِ غیرازارادتِ دوست رابسته ایم، وجزاندیشه ی سودای عشق اورا راه نمی دهیم‌ ونمی پروریم.
ماقصّه ی سکندرودارا نخوانده ایم
ازما بجزحکایت مِهر و وفامپرس
نظیردوست ندیدم اگرچه ازمَه ومِهر
نهادم آینه‌ها در مقابل رخ دوست
ازمه ومهر آئینه نهادم: یعنی اینکه ماه وخورشید رامثل آئینه دربرابرمعشوق ازلی نهادم تا عکس روی اورامنعکس کنند امّانشد. ماه وخورشیدنیز نتوانستند ظرافت،زیبایی ولطافتِ رخساردوست را نشان دهند. برای نمایاندن جادوی عشوه ونازجمال معشوق قابلیّت ویژه ای لازمست. شعور ودرک واشتیاق لازمست که خداوندآنرا به انسان عطانموده است.
معنی بیت: تمام زوایای هستی راجستجوکردم همانندی برای محبوب (خداوندیکتا) پیدانکردم. اگرچه به تصوّر اینکه ماه و خورشید می توانند نمایی ازرخساردوست رابتابانند،همچون آئینه ای درمقابل دوست گرفتم، لیکن دریافتم که هیچ آئینه ای نمی تواندآن همه لطافت وزیبایی را انتقال وانعکاس دهد.(تنها انسانها که عشق رامی فهمند و قایلیّتِ عشق ورزی رادارند می توانند تصویری ازدوست را نشان دهند. دل انسانها درصورت صیقل خوردن مبدّل به آینه ای می شود که می توان روی جانان رامشاهد کرد.)
روی جانان طلبی آینه راقابل ساز
ورنه ازهرگزگل ونسرین ندمد زآهن ورُوی
صبا ز حال ِ دل تنگ ِ ما چه شرح دهد
که چون شکنج ورق‌های غنچه توبرتوست
شکنج: لا به لا، پیچ و تاب، چین و شکنج
بادصبا همان رابط میان عاشق ومعشوق است. درفرهنگ وادبیّات عاشقانه، صباازحال وروزعاشقان خبرهایی به معشوق می برد واوراآگاه می سازد. دراینجا دلِ عاشقِ حافظ، آنقدر تنگ شده و آنقدرهمچون غنچه فروبستگی و فشردگی دارد که به عقیده ی حافظ، صبا نخواهد توانست به عمق ِ فشردگی وبستگی نفوذکرده و میزان دلتنگی ِ اورا به معشوق برساند.
غنچه ای که هنوزشکفته نشده، بدان سبب است که ورق های آن محکم به هم چسبیده وصبا نمی تواند دراین تنگنایِ تودرتونفوذ کند واوراشکوفا سازد. امّا غنچه ای که رسیده وورق های آن ازهم جداشده باشد، بادصبا نیزبه آسانی می تواند بندِ قبای غنچه را گشوده واوراشکوفا ومبدّل به گلی زیبا کند.
معنی بیت: صبا ازانتقال پریشانحالی ودلتنگی ِ من به معشوق عاجزوناتوان است. دل من همانندِ ورق های غنچه تودرتو وفروبسته است، امیدی نیست که صبا بتواند به آسانی درآن نفوذکرده و شرحی ازگِرهِ کورکار مرابرای معشوق ببرد.
نگشاید دلم چو غنچه اگر
ساغری ازلَبش نبوید باز
نه من سبوکش این دیر رندسوزم و بس
بساسراکه دراین کارخانه سنگ وسبوست
سبو: کوزه ی سفالی که درآن شراب بریزند. شراب ازخُم به سبو وازسبو به صُراحی ودرنهایت به پیاله منتقل می گردد تا مصرف شود.
سبوکش: کسی که سبوبردوش گذاشته وآن راحمل می کند.
دیر:آتشکده، عبادتگاه زردشتیان، دیرمُغان، دنیا به دیری تشبیه شده است.
رند: آنکه دربندِ اعتقادات نمی ماند ومرغ اندیشه راپروازمی دهدتاازسقف باورها عبورکرده ودر آسمانِ لایتناهی به پروازدرآید.آزاد ورهادرمرزکُفرودین، بی قید وبند ووارسته
رند سوز: دنیایی که فضای بسته ای دارد(اشاره به فضای بسته واختناق جامعه) فضایی که رندان نمی توانند به راحتی درآن نفس بکشند.
بسا سرا که: بسیارسرها که
کارخانه: کنایه ازدنیا
سنگ وسبو : کنایه ازشکنندگی،چنانکه سنگی سبویی رابه راحتی می شکند.
معنی بیت: نه تنها من دراین دنیای وانفسا که رندی جُرم محسوب می گردد مخفیانه سبو بردوش هستم ورنج ومرارتِ این فضای بسته را تحمّل می کنم، سنگِ ملامت ها می خورم ودرشعله های آتش کینه توزان می سوزم! چه بسیاررندانی که دراین کارخانه (دنیا) همانندِ من،سنگ خورده، دلشکسته وجان سوخته اند! حکایتِ ما رندان، همان حکایتِ سنگ وسبوست(رندان، سبو وتندرویان به مثابهِ سنگ هستند) دراین فضای بسته واختناق رندان کامروانیستند.
بهریک جُرعه که آزارکسَ اَش درپی نیست
زحمتی می کشم ازمردم نادان که مپرس!
مگر تو شانه زدی زلف عَنبرافشان را
که بادغالیه سا گشت وخاک عنبربوست
مگر: شاید
عنبر: ماده‌ای خوش‌بو و خاکستری‌رنگ که در معده یا روده ی عنبرماهی تولید و روی آب دریا جمع می‌شود. گاهی خود ماهی را صید می‌کنند و آن ماده را از شکمش بیرون می‌آورند.
زلف عنبرافشان: زلفی که بوی خوش می پراکند.
غالیه: ترکیبی از مُشک و عنبر و مواد معطّر سیاه رنگ که برای رنگ و معطر کردن مو به کار می‌رود و بسیارخوشبو است.
غالیه‌سا: همانندِ غالیه،تولیدکننده ی غالیه، بوی خوش‌ساز، پراکننده بوی خوش.
معنی بیت: ای معشوق وای حبیب، شاید توزلفِ معطّر خویش راشانه زدی که باد وخاک اینچنین روح بخش وخوشبوشده اند.
به بوی زلف ورُختمی روند ومی آیند
صبا به غالیه سایی وگل به جلوه گری
نثارروی توهربرگ گل که درچمن است
فدای قدّ توهرسَروبُن که بر لب جوست
نثار: تقدیم، پیش‌کش
سروبُن: درخت سرو
معنی بیت:خطاب به معشوق است. هربرگِ گُلی که درگلشن وباغ وچمن می روید تقدیم محضر وپیشگاهِ تو وهردرخت سرو که برلب جویباران می رُویدفدای قدوقامتِ والای توباد.
هرسرو که درچمن به روید
درخدمتِ قامتت نگون باد
زبانِ ناطقه دروصفِ شوق نالان است
چه جای کِلک بُریده زبان بیهده گوست
وصف: بیان کردن
زبان ناطقه: زبانی که نطق می کند سخن می گوید.
کِلک: قلم
بُریده: هم اشاره به نوک قلم خوشنویسی دارد که به اصطلاح قط می زنند یعنی نوک قلم رامی چینند ومی بُرند. هم اشاره به اینکه باقلم خوشنویسی نمی توان پشت سرهم نوشت وباید نویسنده برای نوشتن یک کلمه چندین بارقلم را متوقّف کند، مُرکّب بردارد ودوباره به نوشتن ادامه دهد. بنابراین درحقیقت قلم بُریده بُریده حرف می زند.
بیهُده گو: بیهوده گوی. قلم درمقایسه با زبان بیهوده است. ازآن سبب که با سخن گفتن به وسیله ی زبان، راحت ترمی توان موضوعی راشرح داد تا بانوشتن. "نوشتن" سخت است قواعد دست وپاگیری دارد ولی درسخن گفتن، آدمی آزادتراست وراحت ترمی تواند زوایای یک موضوع راشرح دهد. چه بسیارند کسانی که خوب حرف می زنند ولی نویسندگان خوب نیستند! اگرازآنها خواسته شودهمان حرفها رامکتوب کنند عاجزوناتوان می گردند ونمی توانندتمام حرفهای خودرا بنویسند. ازاین رو نوشتن درقیاس باسخن گفتن ،سخت وآزارنده تراست ومیدان مانور وعمل محدودتر.
معنی بیت: زبان وسخن گفتن به رغم آنکه بسیارراحت تراست ومیدان عمل وسیعی دارد درشرحِ اشتیاقِ عاشق وبیانِ چگونگی ِکشش قلبی عاجز وناتوان است چه رسد به اینکه کسی بخواهد باقلم ونوشتن ِ نظم یانثراین کارراانجام دهد و "شوقِ عاشقی" را توصیف کند! به عبارت دیگر حافظ می فرماید من نیزدر تشریح وتوصیف سِرّعاشقی ناتوانم! قلم راآن زبان نبود که سِرّعشق گویدباز
ورای حدِّ تقریراست شرح آرزومندی
هیچکس نه بازبان ونه باقلم نمی تواند به درستی حالاتِ شگفت آور وغریبِ عاشقانه راتشریح کند باید عاشق باشی تابدانی که عاشق چه می کِشد. روانشاداستادشهریاردلسوخته دراین باره خطاب به معشوق غزل بسیارزیبا وسوزناکی دارد.مروراین غزل خالی از لطف نیست می فرماید:
در وصل هم ز عشق تو ای گل در آتشم
عاشق نمی شوی که ببینی چه می کشم
با عقل آبِ عشق به یک جو نمی رود
بیچاره من که ساخته از آب و آتشم
دیشب سرم به بالش ناز وصال و باز
صبحست وسیل اشک به خون شسته بالشم
پروانه را شکایتی از جور شمع نیست
عمریست در هوای تو میسوزم و خوشم
خَلقم به رویِ زرد بخندند و باک نیست
شاهد شو ای شرار محبّت که بی غشم
باور مکن که طعنه ی طوفان روزگار
جز درهوای زلف تو دارد مُشوّشم
سَروی شدم به دولت آزادگی که سر
با کس فرو نیاوَرد این طبعِ سرکشم
دارم چو شمع سِرّ غمش بر سر زبان
لب میگزد چوغنچه ی خندان که خامشم
هر شب چوماهتاب به بالین من بتاب
ای آفتاب دلکش و ماه پری وَشم
لب بر لبم بِنه بنوازش دمی چونی
تا بشنوی نوای غزلهای دلکشم
ساز صبا به ناله شبی گفت شهریار
این کارتُست من همه جورتو می کشم
رُخ تو در دلم آمد مُراد خواهم یافت
چراکه حال نکودرقفای فال نکوست
فال: پیش‌بینی خوش‌بینانه
مراد یافتن: کامروا شدن
معنی بیت: تصویرِرُخسارتودردلم نقش بسته،برهمین اساس اطمینان دارم که کامیاب وکامروا خواهم شد. چراکه فال نیکو پیش درآمد ومقدّمه ی احوالاتِ خوش ونیک بختیست.
به ناامیدی ازاین در مرو بزن فالی
بُوَد که قرعه ی دولت بنام ما افتد
نه این زمان دل حافظ درآتش هوس است
که داغدار ازل همچو لاله یِ خودروست
لاله ی خودرو: شقایق،لاله ای که خود رواست ودرباغ وچمن وصحرا خودبخود رویش می کند. شقایق گلی به شکل جام وپیاله هست وسطِ این پیاله یک لکه ی سیاهیست، مثل اینکه داخل آن شراب ریخته شده باشد. حافظ خوش ذوق این سیاهی را به داغ دل تشبیه کرده است، داغی که دردلِ (وسط) پیاله نقش بسته است. حالا شاعر داغ دل خودرا به این داغ لاله تشبیه می کند ازاین رو که هردو ازلیست، یعنی بعداً ایجادنشده ، هردو ازابتدا ی خلقت و بدنیا آمدن بوده اند.
معنی بیت: نه اینکه در این زمانه دلِ حافظ ازآتش اشتیاق شروع به سوزش کرده باشد نه....حافظ از روز اَزل واززمانی که متولّدشده وبه این دنیاقدم گذاشته با داغ ِ عشق به معشوق زاده شده است.همانگونه که لاله ی صحرایی با داغی بردل رویش می کند.
ای گل تو دوش داغ صبوحی کشیده ای
ما آن شقایقیم که با داغ زاده ایم
اشاره به این مطلب دارد که آدمی به لطفِ آفریدگارباقابلیّتِ عشق ورزی آفریده می شود واصلاً برای همین منظوربه دنیا قدم گذاشته است.
نظام هستی بر اساس مهر و محبّت خدا به انسان بوجود آمده وانسان نیزمتقابلاً به عشق ِاوپاسخ مثبت داده ومبتلا به دردِ عاشقی شده است، دردی که جگرسوزدوایی دارد. این داغی که حافظ ازآن سخن می گوید مربوط به همین درداست.
اگرعشق و محبّت نبود نه خورشید وماه طلوع می کردند ونه نه غروبی بود.نه بهاری بود ونه پائیزی. نه جنگلی نه آبشاری نه امواج زیبای دریایی به چشم میخورد و نه ستارگان در آسمان چشمک میزدند. اگرنبود عشق ومحبّت ودلدادگی، شوریدگان ورندان وعاشقان نیز بدنیا نمی آمدند،غزلی سروده نمی شد وکوهی به تیشه ی اشتیاق شکافته نمی گردید. اگرنبودمحبّت ، ذوق و هنرنیزنبود واین همه نقش های اعجاب انگیز رقم نمی خورد . زندگی با عشق و محبّت آغاز شده و جلوه های رنگارنگِ جمال معشوق اَزلی در تمام هستی پدیدارشده است. آدمیان نیز به عنوان بخش مهمّی ازاین نظام هستی، با عشق متولّد می شوند وپس ازسپری کردن یک دوره ی دلدادگی، درنهایت به اقیانوسِ هستی و ابدیّت می پیوندند.
ره رومنزل عشقیم وزسرحدِّ عدم
تابه اقلیم وجوداین همه راه آمده ایم

پیرامون کامنت دکتر ترابی
تو (tou) نه به معنی داخل و درون
بلکه به معنای پرده ی نازک می باشد
نمی دونم در فرهنگ لغت این آمده یا نه
ولی بختیاری ها
مثلا به سرشیر قدیم ها می گفتن توی شیر (لایه ی نازک روی شیر)
این یک مثال بود که به درک مطلب کمک کنه
بنابراین
تو بر تو یعنی لایه ی نازک (اینجا برگ گل در غنچه) که روی لایه ی نازک دیگری قرار گرفته
و تو در تو به زعم بنده صحیح نیست چون به معنای لایه در (میان) لایه است
امیدوارم توانسته باشم منظور خواجه را نمایان کنم

مهدی صاحب الزمان ـ علیه السلام ـ از معدود انسانهایی است که از نهایت زیبایی صورت و اندام برخوردار است. تا آنجا که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ درباره او فرموده است: «مهدی طاووس اهل بهشت است که هاله ای از نور او را احاطه کرده است (منتخب الاثر، ص 147).»
در اشعار حافظ شیراز نیز ابیاتی مشاهده می شود که وی در آنها به سیما و جمال یار پرداخته است.
نظیر دوست ندیدم اگر چه از مه و مهر / نهادم آینه ها در مقابل رخ دوست
مگر توشانه زدی زلف عنبر افشان را / که باد غالیه سا گشت و خاک عنبر بوست
نثار روی تو هر برگ گل که در چمن است/ فدای قد تو هر سروبن که بر لب جوست
رخ تو در دلم آمد مراد خواهم یافت / چرا که حال نکو در قفای فال نکوست
* * *
به حُسن و خلق و وفا کس به یار ما نرسد / تو را درین سخن انکار کار ما نرسد
اگر چه حسن فروشان به جلوه آمده اند / کسی «به حسن» و «ملاحت» به یار ما نرسد
هزار نقد به بازار کاینات آرند / یکی به سکه صاحب عیار ما نرسد
هزار نقش برآید ز کلک صنع و یکی / به «دلپذیری نقش نگار» ما نرسد
امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ فرمود: «مهدی چهره ای زیبا و موهایی جاذب دارد که بر شانه هایش فرو ریخته و درخشندگی چهره­ اش بر مشکی محاسن شریفش غلبه می کند (بحارالانوار، ج 51، ص 36).»
خواجه شیراز در ابیاتی در باره ظاهر و قامت یار خود می گوید:
ننگرد دیگر به سرو اندر چمن / هر که دید آن «سرو سیم اندام» را
* * *
گلعذاری ز گلستان جهان ما را بس / زین چمن سایه آن «سرو روان» ما را بس
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمودند: «مهدی ـ علیه السلام ـ راست قامت است ولی نه در حد دراز ، چهار شانه است و سینه فراخ و پیشانی باز دارد (بحارالانوار، ج 51، ص3).»
وجود خال در چهره محبوب از دیگر علایمی است که حافظ به عنوان نشانی از سیمای نگار خود از آن یاد می کند و در ابیاتی چنین بیان می دارد:
«خال مشکین» که بر آن عارض گندمگون است / سرّ آن دانه که شد رهزن آدم با اوست
* * *
ای « روی ماه منظر » تو نو بهار حسن / «خال» و خط تو مرکز حسن و مدار حسن
* * *
بر آن چشم سیه صد آفرین باد / که در عاشق کشی سحر آفرین است
و در حدیثی از علی ـ علیه السلام ـ چنین می­خوانیم: «مهدی ـ علیه السلام ـ دیدگانی مشکی، موهایی پرپشت، چهره ای چون ماه تابان و خالی بر گونه راست دارد (بحار الانوار، ج 52، ص 51).»

منظور از آئینه نهادن مقابل دوست شاید این باشد که اگر مقابل دوست آئینه قرار دهید جز رخ خویش را در آن نخو ا هی دید .

دوستانی که می گویید «عنایت» دقت کنید در مصرع دوم بیت اول کلمه »ارادت» وجود ندارد بلکه کلمه «اراده » به کار رفته است. در واقع می گوید: زار و زندگی ما دست دوست است (خدا، معشوقه، مغبچه، ساقی، شاهد) و هرچه او بخواهد همان بر سر ما میرود ولاغیر.

در بیت اول اگر مصرع دوم را اینطور معنا کنیم که: جز ارادت به دوست چیزی در سر ما نیست این برداشت همان برداشت مصرع اول یعنی سرسپردگی نسبت به پیر است و از خواجه بسیار بعید ! واضح است "هرچه بر سر ما می رود" در مصرع دوم یعنی هرسرنوشتی که برای ما رقم بخورد به "ارادت" یعنی اراده اوست. شاید بحث جبرو اختیار در اینجا ابهام ایجاد کند ولی با در نظر گرفتن خلقیات خواجه بعید است که منکر اختیار بشری برای رقم زدن سرنوشت خویش باشد. لذا مصرع دوم شاید همان "هرچه از دوست رسد نیکوست" می باشد.
" نه من سبوکش این دیر رندسوزم و بس / بسا سرا که در این کارخانه سنگ و سبوست "
سبو : بجز سبوی شراب ، کوزه استعاره از آدم خاکی نیز هست.
سبوکش : شرابخوار – خدمتکار میخانه که سبو را حمل می کند
سنگ به معنای بی رحم و قسی نیز میتواند باشد.
کارخانه سنگ : دنیای بی رحم و فانی
سنگ و سبو : ناپایدار و فنا پذیر و شکننده
سرا : سرها – خانه و در عربی به معنای نرمی و رافت که با سنگ تضاد دارد.
در این جهان که با آزاد اندیشان سر ناسازگاری و بی مهری دارد، و چون سنگ بی رحمانه رندان را مانند کوزه درهم میشکند تنها من نیستم که گرفتار این کالبد خاکی و فانی ام و بار زندگانی را به دوش می کشم . همان طور که در دیر تزویرکاران بسیارند و در خرابات رندان و باده نوشان! در کارخانه سفالگری سبوها (انسان) بسیارند و در سرا و ساختمان سنگ ها.
همچنین سبوکش و خدمتکاری که سبو بر دوش حمل می کند با شانه که حامل زلف عطرآگین معشوقست در بیت بعدی مقایسه شده :
مگر تو شانه زدی زلف عنبرافشان را ...

پیوسته سر تسلیم همراه با خشنودی و احترام فرود می آوریم به آستان دوست که آنچه بر ما می گذرد، اراده زیبای اوست( واج آرایی حرف س- تکرار "سر" تاکید بر تسلیم محض دارد که با فنا گره خورده)
نظیر دوست ندیدم اگرچه از مه و مهر
نهادم آینه ها در مقابل دوست
زیبایی دوست چنان دست نیافتنی است که هیچ آیینه ای توان انعکاس آن را ندارد حتی ماه و خورشید( جلوه ها رشحاتی از زیبایی او دارند - شوق به ذات الهی که همواره دست نیافتنی است مایه جوشش دائمی عشق است)
3-دل مشتاق ما چون لابه های غنچه تو در تو است و باد صبا توان گزارش آن را ندارد( گرچه دائما بوی گلها را گزارش می کند)
4-تنها من زمین خورده( راز هستی را کشف نکردن) این زمانه رندسوز( رند آرمان حافظ است اما زمانه برتر است) نیستم، سرهای بسیاری در این کارخانه خاک کوزه گری شده است.
4-بی تردید به یمن شانه زدن تو بر آن زلف معطر، سبب شد که باد غالیه بساید و خاک بوی عنبر دهد.
5-هر برگ گلی به پای زیبایی چهره ات بریزد و هر سرو بلند قامتی فدای قامتت شود.
6- زبان گویا در شرح شوق ما لال است( نسخه قزوینی: نالان است) دیگر قلم زبان بریده چه می تواند بنویسد.( شوق یافتنی است)
7-جلوه ای از زیبایی تو را در دلم مشاهده کردم، پس به مراد میرسم، زیرا حال خوش پس از فال خوب زدن است.
8- اکنون پس از وصول کامل به حال خوش، دل حافظ در این آتش شوق می سوزد و داغ دیدار ازلی دارد همانند لاله که داغ( سیاهی ) همیشه با اوست.
آرامش و پرواز روح

 پیوند به وبگاه بیرونی

اینستاگرام:drsahafian

زبان ناطقه در وصف شوق نالان است

چه جای کلک بریده زبان بیهده گوست(حافظ، ص82)

حافظ در این بیت، شوق را صفتی برمی‌شمارد که زبان ناطقة او-که به هنرهای کلامی آراسته است- از بیان آن ناتوان است چه برسد به قلم سربریدة گزافه‌گو. حافظ در بیت‌های پیشین این غزل، به گونه‌های مختلف می‌کوشد یار را وصف کند پس با زبان شوق-به تشبیه‌های گونه‌گون- جلوه‌های زیبا یار را برمی‌شمارد اما حق مطلب ادا نمی‌شود پس زبان اعتراف، به عجز و ناله از توصیف شوق خود نسبت به یار می‌گشاید و قلم را به نشانة تسلیم بالا می‌گیرد.(از مقاله شوق در دیوان حافظ، نوشته محمد حسن ارجمندی)

این غزل را "در سکوت" بشنوید

سر ارادت ما و آستان حضرت دوست 

که هرچه بر سر ما می رود ارادت اوست 

حافظ راهکار رهایی و رستگاری  انسان را در همین بیت مطلع غزل بیان میکند ، ارادت در اینجا به معنی بندگی و تسلیم شدن محض در پیشگاه و آستان حضرت دوست است و سر ارادت یعنی بنای تسلیم شدن میباشد ، انسان پس از متحمل شدن درد و رنج بسیار در زندگی که از طرف خود و دیگران بر او وارد شده است پناه دیگری جز آستان و پیشگاه حضرتش نمی یابد تا او را از اینهمه درد رهایی بخشد ، پس‌مصمم میشود تا سر خود را در اختیار خداوند حکیم قرار داده و از او بخواهد برای درمانش هرچه اراده و مشیت اوست  بر سر ذهنیش بیاورد تا از این زندان  و دردهای آن آزاد شود .

نظیر دوست ندیدم ، اگر چه  از مه و مهر 

نهادم آیینه ها در مقابل رخ دوست 

حافظ در این بیت به علل ایجاد درد در انسان پرداخته و مثالی از ابراهیم خلیل  می آورد ، ابراهیم  شاید اولین انسانی بود  که به اشکال اساسی در نگرش انسان به هستی پی برده و مصمم به تغییر و تبدیل می گردد  ، او به ماه و خورشید که نماد جذابیت و زیبایی های این جهان هستند نگاه کرده و آنها را رب و آله خود می خواند ، اما پس از گذشت چند ساعتی می بیند که خورشید غروب کرد و کمی بعد ماه نیز به همین سرنوشت دچار شد ، پس اظهار برائت کرده و می گوید  که افول کنندگان  را دوست ندارد و در می یابد که در عالم نظیری برای حضرت دوست وجود نداشته ، پس‌او را پرستش می کند . حافظ ادامه میدهد که نوع انسان پس از حضور در این جهان ستارگان و ماه و خورشید  ، یعنی چیزهای جذاب و زیبای این جهان را در مرکز توجه خود گذاشته و با بی اعتنایی به عشقی که خداوند در روز الست در دلش قرار داده، در عمل حب و دوستی چیزهای آفل این جهانی را مقدم داشته و آنها را چون آیینه در مقابل حضرت دوست  قرار می دهد ، اما خداوند دل عاشق اولیه انسان را طلب میکند تا خود را در آن ببیند نه این دلی که مأوای حُب چیزهایی مانند  جواهرات ، خانه و اتومبیل  ، یا ریاست و مقام و امثال آن شده است ، پس به صبا امر میکند تا شرح حالی از این دل داده و بگوید که چه بر سر آن آمده و این آینه ها چیست که انسان نظیر خداوند و در برابر رخسار او  قرار می دهد ؟ 

صبا ز حال دل تنگ ما چه شرح دهد ؟

که چون شکنج ورق های غنچه تو در توست 

حافظ می‌فرماید صبا چگونه شرحی از این دل برای خداوند ببرد و چه توضیحی بدهد ، که چگونه  انسان ماه و خورشید های آفل این جهانی را  اصل زندگی قرار داده  و همچون چین های تو در تو و لایه به لایه درهم تنیده است ، بگونه ای که گسست این لایه ها و فروریختن آنها بسیار دشوار می نماید ، واز  آن دل گسترده و بینهایتی که در الست مملو از عشق بود خبری نیست ،بلکه این دل  اکنون بسیار تنگ و منقبض شده است و حال خوبی ندارد .

نه من سبوکش این دیر رند سوزم و بس 

بسا سرا که در این کارخانه سنگ و سبو ست 

رندان زیرک و آگاهی چون حافظ از حال خراب اینچنین دلی می سوزند و افسوس می خورند  ، سبو در اینجا نماد سر یا ذهن انسان است و حافظ حال خراب دل انسان را دستاورد ذهن و سر ذهنی و سبوی  او دانسته و می‌فرماید  تنها او یا تعداد محدودی از انسانها نیستند که چنین سبویی را با خود حمل می کنند ، بلکه چه بسیار سر هایی هستند که در سبوی ذهن زندانی شده اند یعنی تقریبآ  همه انسانها . حافظ از سبو برای بیان این مطلب بهره می برد زیرا  انسان گمان میبرد  در این سبوی ذهن  آب زندگانی هست و او می‌تواند با سبو کشی از چیزهایی مثل ثروت ، شهرت ، علم ، خانواده و فرزندان ، و همچنین تایید دیگران به آب حیات  و خوشبختی جاودانه  برسد در حالیکه چیزی جز درد  و رنج نصیبش نخواهد شد . کارخانه یعنی این جهان و انسان چاره ای ندارد در این چند روزه زندگی با کار بر روی خود، سرانجام سنگی بدست آورده و با شکستن سبوی ذهنش خود را رها سازد و مانند ابراهیم  ماه و خورشید و افول کنندگان را  نفی کرده و خالصانه بگوید که از جنس آفلین و چیزهای این جهانی نیست ،‌ بلکه از جنس عشق و بینهایت خداوندی ست . اشاره به دیر می تواند بیان این نکته باشد که باورمندان مذهبی نیز از این سبو کشی در امان نبوده و با عدم درک صحیح از آموزشهای اعتقادی  ،  بوسیله باورهای غلط و خرافی ، زندانی سبوی ذهن خود شده اند ، آنها هم  که برای‌ خود و دیگران تولید درد  میکنند باید فکری به حال  خود کرده و در این کارگاه  سعی در بدست آوردن سنگی کنند .

مگر تو شانه زدی زلف عنبر افشان را ؟

که باد غالیه سا  گشت و خاک عنبر بوست 

انسانهای عاشقی که مانند خلیل به علم الیقین رسیده و با طلب و سپس سعی و تلاش خود و لطف خداوند سنگی بدست آورده ، این سبو را شکسته و از زندان ذهن خود رهایی یافتند ، از آشفتگی زلف به نظم خواهند رسید یعنی زندگی آنها هدفمند شده و می دانند که از زندگی خود چه می خواهند ، پس آنان  جهان و هرچه در آن است را عنبر افشان می بینند و بوی خوش عشق را از آن استشمام میکنند و زین پس زلف معطر حضرت دوست ، ‌یعنی زیبایی های این جهان را جزوی از مایملک خود تلقی نکرده و با نظاره مظاهر و جلوه های حضرتش در این جهان مادی ، ارتعاش زندگی را در زلف عطر آگین حضرت دوست احساس می‌کنند ، مصرع  دوم نیز به همین مطلب اشاره می‌کند ، بوسیله باد غالیه ساز  ابرها به حرکت در می آیند  و با همکاری خاک  نعمتها و ثمرات لذیذ و معطر  و عنبر بوی این جهان مادی  را به انسان هدیه می دهند ، و اکنون عاشق رها شده از سبوی ذهن می تواند از لذات آن بهرمند گردد بدون آنکه تعلق خاطری نسبت به آن لذایذ داشته باشد ، یعنی اینکه انسان  با حمل سبو  و گرفتاری در ذهن حتی با دستیابی به نعمتهای این جهان ، از  لذت حقیقی آن چیزها بهره ای نمی برد .همین اتفاق مبارک برای دیر نشینان یا باورمندان نیز افتاده و آنان هم پس از شکستن سبو یا سر ذهنی خود ، از عبادت و راز و نیازهای خود حظ و بهره لازم را خواهند برد و خدای حقیقی را پرستش میکنند و نه مذهب خود را .

نثار روی تو هر برگ گل که در چمن است 

فدای قد تو هر سرو بن که بر لب جوست 

برگ گل نماد لطافت است ، پس چمن یا هستی و کائنات همه لطافت و پاکی را نثار رخسار انسان پوینده راه عاشقی میکند تا او هر لحظه زیباتر و لطیف تر شود ، در مصرع دوم سرو بن یعنی ریشه و ذات هشیاری خداوندی که بر لب جوی و در آب جاری حیات ریشه دوانده و پیوسته از این آب برخوردار است،  لذا همیشه سبز باقی می ماند پس‌چنین سروی نیز فدای قد یا رشد و تعالی چنین انسانی میگردد ، یعنی همه خصلتهای خود را به انسان عاشق تفویض میکند .

زبان ناطقه در وصف شوق نالان است 

چه جای کلک بریده زبان بیهده گوست ؟

زبان ناطقه یعنی کلام با قدرت بالا ، در واقع غالبن تاثیر کلام بیشتر از نوشتار است زیرا سخنور با  تغییر لحن و آهنگ بیان ، اوج و فرود آنرا در اختیار گرفته و تاثیر دلخواه خود را بر مخاطب میگذارد ، اما حافظ شکسته نفسی میکند زیرا که ابیات و اشعارش از چنان لحن و موسیقی قدرتمندی برخوردار  است که  ، خواننده میتواند نکات برجسته مورد نظر شاعر را از متن شعر استخراج کند .حافظ می‌فرماید وقتی حتی یک انسان عاشق ، زلف عنبر افشان حضرت معشوق را شانه زده و به اصطلاح دلش به عشق زنده شود زبان ناطقه هم  از وصف شور وشوق پدید آمده در جهان و کائنات  عاجز می ماند ، چه رسد به قلم و نوشتار ، بویژه که قلمی ناتوان و بیهوده گو باشد ، در غزلی دیگر و در رابطه با شورانگیزی کائنات برای قد کشیدن سرو عاشق می‌فرماید  ؛ مست بگذشتی و از خلوتیان ملکوت/ به تماشای تو آشوب قیامت برخاست 

رخ تو در دلم آمد مراد خواهم یافت

چرا که حال نکو در قفای فال نکوست 

اکنون که سبو و سر ذهنی شکسته شده و ریشه این سرو در آب حیات جاری در جوی زندگی قرار گرفت ، پس دل حافظ یا انسان‌ عاشق جلا و صیقل یافته و گلبرگهای تو در توی غنچه فروریخته است  ،  انتظار این است که  رخ  حضرت دوست در آن نمایان شود و او به مراد خود برسد  ، حال دلش خوب شده و رها از درد و رنج  ، خوشبختی ابدی را در آغوش بگیرد ، در مصرع  دوم حافظ امیال ذکر شده در مصرع اول را فالی نکو میداند که در پس آن  ، حال خوب و نکوست که به انسان دست خواهد داد ، یعنی ایجاد طلب و درخواست برای شروع  کار معنوی و  پای گذاشتن در طریق عاشقی .

نه این زمان دل حافظ در آتش هوس است 

که داغدار ازل همچو لاله خودروست

 می‌فرماید  گمان مبرید الان حافظ با سرودن این غزل  احساساتی شده  ، در آتش هوسی زودگذر می سوزد و پس از گذشت چند ساعتی  دوباره به سبوی ذهنی خود باز می گردد و روز از نو ، روزی از نو ، درواقع حافظ این نکته را در جهت  بیدارباش و هوشیاری عاشقانی بیان میکند که گمان می برند کار تمام شده و با شکستن سبوی ذهنی امکان بازگشت نخواهد بود ، بلکه ذهن انسان همواره  قادر به ساخت کوزه ای جدید است ، اما بزرگانی چون حافظ  اجازه چنین کاری به ذهن و سر ذهنی خود نمی دهند  و عشاق دیگر نیز بطور فطری و ذاتی از این توان برخوردار هستند زیرا این آتش عشقی ست ازلی که همچو لاله خودرو بوده و تنها با اندکی آگاهی در انسان زبانه می کشد .

سر، درمصرع اول مطلع غزل، همین سَربدن است،وسرنهادن برآستان دوست سجده کردن باشد. وسر دوم ،سر بدن نیست؛سر ذهن وجان آدمی است.این کلمه را اگرباکسر سین«سِر»بخوانیم که مخفف سِّر وعربی باشد، بهتر است ومنظور ازاین کلمه ضمیر(ذهن) انسان است.درذهن جز ارادت دوست چیزی نیست.

آینه نهادن،ابزار بینش وسنجش،و محک مقایسه به میدان آوردن است.یاررا باهچه سنجید یارخوشتر ودلرباترآمد.

ذهن عارف مثل غنچه است وباد صبا نمیتوانددرآن نفوذ کند وبویش را بپراکند.غنچه اگر دهن باز کند، رازش آشکار میشود.

بساسرا که دراین کارخانه سنگ وسبو است:برخی مردم دردنیا سبوکش اند وبرخی هم سنگ اند وسبوشکن

معنی ابیات:

با اخلاص سر بر آستان حضرت دوست می گذاریم،

- و آنچه برای ما پیش می آید از خواست و مشیت الهی است و بدان راضی و خرسند هستیم.

۲- هر چند از ماه و خورشید آینه ها ساختم و برای مقایسه در برابر رخ محبوب گذاشتم،

- ولی من نظیر حضرت دوست ندیدم( زیبایی و درخشش او بی نظیر است و کسی را نمی توان جای او قرار داد).

۳- باد صبا ( پیک عاشقان/انفاس الهی)چگونه می تواند از حال دل ما گره بگشاید،

- که از بی صبری مثل چین و شکن گلبرگهای غنچه در هم پیچیده و بسته است.

۴- تنها در این دنیا من نیستم که باده نوش و سبو کش ( کسی که کوزه شراب را حمل می کند) شراب محبت محبوب هستم،

چه بسیار سرهایی که در این خرابات به خاک کوزه تبدیل شدند( فانی شدند).

۵- مگر تو به گیسوی عنبر افشان خود شانه زدی که،

- باد غالیه ساز( بادی است همانند کسی که مشک میساید) بوی خوش می پراکند و خاک عنبر بوست( عطر آگین) است.

۶- هر برگی که در چمن است ،فدای روی زیبای تو ،

- و هر سروی که در کنار جویبار است نثار قد و بالای تو باد.

۷- زبان گویا در بیان اشتیاق ما ناتوان است،

- چه رسد به قلمی که زبان بریده و لال است.

۸- تصویر زیبای تو در دلم منعکس شد و بنا بر این به آرزوی خود خواهم رسید،

- چرا که  بدنبال حال نیکو ،فال نیک خواهد آمد.

۹- در این لحظه نیست که دل حافظ در آتش عشق و تمنای تو می سوزد،

بلکه از روز نخست( الست)، این داغ دل( عشق تو) مانند لاله داغدار تو است.

( همانگونه که لاله نقطه سیاهی بر دل دارد، دل من نیز داغدار محبت و عشق تو است و این داغ از روز نخست بوده و چیزی نیست که اکنون بوجود آمده باشد و زوال پذیر هم نیست)