سلام
در مصراع دوم " بر آستان" به جای "به راستان" صحیح نیست؟
من در آوازها و در نسخه "بر آستان" شنیده و دیده ام.

به راستان درسته...به معنی در حقیقت...به راستی....من در تنصیف فراق اثر علیرضا قربانی در آلبوم رسوای زمانه نیز به راستان شنیده ام.

رو این بیت خیلی فکر کردم ولی درست متوجه نمیشم به چه معناست.
برداشت من:
به شوق وصال اگر این راه را به پایان رسانیدی ای حافظ/هیچ کس عنان و افسار فراق را به دست جدایی ها نسپرده است ای حافظ

مهرزاد جان
معنای این بیت اینه که: این راه با شوق طی شدنی نیست اگر بود همه طی می کردند این راه رو و دیگر کسی عنانش را به دست فراق نمی داد.

دریغ مدت عمرم که بر امید وصال
به سر رسید و نیامد به سر زمان فراق
خدای بزرگ... به فراق های عشقهای پاک پایان بده...

در بیت سوم بِراستان یا به راستان بمعنای:به جان دوستان راست گوی وراست پیمای هست ...نه چیز دیگری که دوستان میفرمایند
درواقع معنای بیت اینگونه هست که:
من که پیشتر از چنان تکبری و غروری برخوردار بودم که در بلند مقامی،سر افتخار بر آسمان میساییدم/بجان یاران باصفا ودوستان راست پیما سوگند که،این سودا مرا زین سان زبون ساخته که سر بر آستان هجران دوست بر خاک میسایم

برای نمونه ای از کاربرد به بعنوان قسم خوردن و سوگند دادن به مرافقت و دوستی و دوستان در سعدی درخاطرم هست:
بدوستی که زدست تو ضربت شمشیر
چنان موافق طبع ایدم که ضرب حصول

زبـان خـامــه نــــدارد ســـر بـیــــان فـراق
و گـر نـه شـرح دهـم با تـو داستـان فـراق
خامه یعنی قلم ؛ زبان قلم قصد ندارد دوری و جدایی از معشوق را شرح دهد ، و گرنه شرح حال روزگار جدایی را برای تـو توصیف می‌کردم که چه داستانی دارد.
نکته ی جالب وحافظانه ای که دراین غزل به چشم می خورد اینست که حافظ درابتدای غزل می‌گوید : «زبان خامه ندارد سر بیان فراق / وگرنه شرح دهم با تو داستان فراق» و بعد تا آخر از "فراق" صحبت می‌کند می‌خواهد بگوید تمام اینهاکه گفته شد تنها اندکی از بیان فراق است وگرنه داستان فراق بسیارتحمل سوز؛غم انگیزوجانکاه تراست......

دریــــــغ مـدّت عـمـرم کـه بـر امـیـد وصـال
به سـر رسیـد و نـیـامـد به سر زمان فـراق
دریغ شبه جمله است به معنی : افسوس ، حیف "به سر رسیدن" یعنی به پایان رسیدن و "به سر نیآمدن" یعنی : سپری نشدن . افسوس که زمان عمرم به امید رسیدن به معشوق سپری شد ولی زمان فراق و جدایی به پایان نرسید .
سری که بـر سر گـردون به فخر می‌سـودم
به راســتـان کــه نـهـادم بـر آستـان فـراق

گردون / آسمان ؛ به فخر می سودم یعنی با افتخارسرخودرابه آسمان بلندکرده ومباهات می نمودم . به /حرف سوگند است ؛ به راستی ؛ سر بر آستان فراق نهادن کنایه از : "تسلیم محض بـودن" است . سری که از سربلندی به آسمان می‌ساییدم و باعث افتخار من بود ، به راستی که تسلیم فراق شدم وبرآستان فراق گذاشتم
چگونـه بـاز کـنــــم بـال در هـوای وصـال ؟!
کـه ریـخت مرغ دلــم پـر ، در آشیـان فـراق

هوا = ایهام دارد : 1- هوا و فضا 2- میل و آرزو ، بال باز کردن" یعنی به پرواز درآمدن درشرایطی که بال و پرمرغ دلم درقفس جدایی ریخته و من همچون پرنده ای ناتوان شده ام چگونه می‌توانم در آرزوی رسیدن به معشوق به پرواز درآیم ؟!
کنون چه چاره کـه در بحر غم ، بـه گـردابی
فـتــاد زورق صـبــــرم ، ز بـادبــــــان فــراق
اکنون چه چاره ای پیش رو دارم؟{ دیگر جدایی و دوری از محبوب صبر و تحملم را از کار انداخته و نابود کرده است} کشتی صبرم دردریای غم ؛ بگردابی افتاده است {که هیچ امیدی به نجات آن نیست}واین گرفتاری از فراق حاصل شده است که ناخواسته همچون بادبانی به کشتی من بسته شده وهدایت آن رابه دست گرفته است.
در کشتی های بادبانی ، بادبان است که کشتی را به حرکت در می‌آورد ، حافظ جدایی را به بادبانی تشبیه کرده است که کشتی صبر را در دریای غم به پیش می‌برد و اکنون آن را به قسمت گردابی دریای غم کشانده است.

بـسی نـمـانـد که کـشتیّ عـمر غـرقـه شـود
ز مـوج شـوق تـو در بـحــــر بــی‌کـران فــراق
بسی نماند یعنی : "زمان زیادی نمانده‌است" یا "چیزی نمانده است که کشتی عمرمن در اثر هیجانات اشتیاق تو دردریای بیکران جدایی غرق شود .
اگر بـه دست مـن افـتـد ، فراق را بـکـُشـم
کـه روز هـجـر سـیـه بـاد و خان و مان فـراق

اگر دستم به فراق برسد او را می‌کـُشم وازبین میبرم، الهی که روزگار فراق و خان و مان هجران سیاه شود .
خان و مان یعنی هرچه که مربوط به فراق است.
رفـیـق خـیـل خـیـالـیـم و هم‌نـشیـن شـکـیـب
قـریـن آتـش هـجـــران و هـــم قـــــران فــراق

"قران" دردانش نجوم ؛ قرار گرفتن دو یا چند ستاره و قمر در یکی از 12 منطقۀ البروج است ، دراینجابه معنی "قرین" و "هم نشین" است .
یار و همراه لشکرخیال و رؤیای محبوب و همنشین وهم رکاب بردباری شده‌ایم ، درتمام لحظات ازاینکه همنشین هجرانیم در آتش می‌سوزیم و با جدایی همدمیم .
چگونه دعوی وصلت کنم به جان،که شدست
تــنــم وکـیــل قـضــا و دلـــم ضــــمـان فــراق
دعوی یعنی دعوت ، تقاضا کردن
به جان ایهام دارد:
1-با صمیمیّت2-به اندرون جان
وکیل : کارگزار / قضا : تقدیر ، سرنوشت / ضمان با فتح اول متعهد شدن وپذیرفتن . چگونه می‌توانم ترا{ با صمیمیت /به اندرون جان }دعوت کنم وتمام وکمال وصال تـو را خواستار شوم, در حالی که وجودمن کارگزارسرنوشت و دلم پذیرنده ی جدایی وگرفتارهجران شده است . تن و دلم {جان} یکجا ودربست در اختیار تقدیر و هجران است
ز سـوز شـوق دلـم شـد کـبــــاب دور از یــار
مـدام خــون جــگـر می‌خورم ز خـوان فــراق
"کباب شدن دل" و "خون جگر خوردن" هر دو کنایه از رنج فراوان کشیدن است ." سوز "کباب"دل "جگر "خوان" باهمدیگرتناسب زیبایی راخلق کرده اند . از درد وسوزآتش اشتیاق دلم کباب شده و پیوسته از سفره‌ ی جدایی چیزی جز غصّه و خون دل خوردن نصیب من نشده است .
فلک چو دیـد سـرم را اسیـر چـنـبـر عـشـق
بـبـست گـردن صـبـرم بـه ریـسـمـان فـراق
چنبر به معنی کمند ، حلقه ، دام و بـنـد است, هنگامی که گردون؛ سر مرا در دام و بند عشق اسیر وگرفتاردیـد؛ بی درنگ با طناب فراق گردن صبرم را محکم ببست تاکاملن گرفتارگردم وکارم تمام شود .
به پای شوق گر ایـن ره به سر شدی حـافظ

به دسـت هـجر نـدادی کـسـی عـنـان فــراق
شدی یعنی می‌شد؛ ای حافظ ! اگر راه وصال با پای اشتیاق طی می‌شد وعاشق به معشوق میرسید ، دیگر کسی افسار و لگام فاصله را به دست هجران نمی‌داد تا اینهمه رنج واندوه وگرفتاری فراهم نماید.درآنصورت فاصله عاشق تامعشوق بپای شوق طی میگردد.
در این غزل تمام ابیات بایکدیگر ودرهر بیت ، واژه ها باهمدیگر رابطه و تناسب زیباوشاعرانه ای دارند ، این امرهمان "مراعات النظیر" یا "ایهام تناسب" می‌ باشد که دربیشتر غزلیات حافظ موج می زند.

این شعر رو زنده یاد استاد ایرج بسطامی در ابوعطا خوندن باسوزی عجیب وبنیان فکن..البته اثر خصوصی هست واستاد در یک باغی قدم میزنن وبدون میکروفون در یک فضای باز با حنجره ملکوتی که دارن میخونن..هرچقدر از زیبایی این آواز بگم کم گفتم.برای دریافت این اثر ناب به کانال تلگرام استاد بسطامی مراجعه بفرمایید:
پیوند به وبگاه بیرونی

ز سـوز شـوق دلـم شـد کـبــــاب دور از یــار
مـدام خــون جــگـر می‌خورم ز خـوان فــراق
مصرع اول ارایه حسن تعلیل دارد؟

نام او مهربانی و وجودش همه بخشندگی است
مهرزاد عزیر
در عشق هجر و فراق دو مفهوم مجزی هستند هجر یعنی به خود مشغول بودن و از محبوب دور بودن فراق یعنی در اتش جدایی محبوب سوختن در فراق شوق و جذبه هست در هجر محنت و سختی حافظ جان می گوید که در این راه هرگز شوق رو ار دست مده که به محنت دوری گرفتار خواهی شد
درود و سپاس

شرح جلالی بر حافظ – دکتر عبدالحسین جلالی:
شرح غزل شماره 297: زبان خامه ندارد سر بیان فراق
معانی لغات غزل(297)
خامه: قلم .
بیان : بازگو کردن، شرح دادن، سخن گفتن .
فراق : دوری و هجران .
دریغ : (شبه جمله) حیف، افسوس .
گردون : سپهر، آسمان.
سودن : سائیدن .
راستان : مردم راست کردار، مردم یکرنگ و یکدل.
آستان : درگاه، حریم بارگاه .
زورق : قایق، کشتی کوچک .
بادبان : پرده های عامل حرکت کشتی که با نیروی باد، کشتی را به جلو می برد .
بسی نماند : چیزی نمانده است.
موج شوق : (اضافه تشبیهی) شوق را به موج تشبیه شده .
بیکران : بی ساحل، کنایه از دریای بی انتها و وسیع.
خیل خیال : لشکر خیال.
شکیب : صبر، بردباری.
قرین : همنشین.
هم قِران : مقارن، مجاور، دو یار و همنشین، ملازم یکدیگر و در اصطلاح نجومی بهم نزدیک شدن دو ستاره را می گویند.
دعوی : خواستن .
دعوی وصلت : خواستن وصل تو، آرزوی رسیدن به وصال تو.
وکیل : مباشر، کسی که وکالت داشته باشد.
وکیل قضا : نماینده سرنوشت، اجرا کننده دستورات سرنوشت .
ضَمان : ضمانت، و در این جا به معنای ضامن.
ضمان فراق : ضمانت فراق، ضامن فراق و متعهّد امر دوری.
سوز شوق : آتش شوق.
خوان : سفره.
چنبر : حلقه، حلقه یی که بر سر دلو می بندند و بدان ریسمان گره می زنند .
شدی : می شد .
به سر شُدی : به سر می شد، به سر می رسید.
عنان : افسار، لگام .
به دست هجر ندادی کسی عنان فراق : کسی هجر و فراق را صاحب اختیار و خودسر و افسار سَرِ خود رها نمی کرد.
معانی ابیات غزل(297)
1) زبان قلم سَرِ این را ندارد که به شرح فراق بپردازد وگرنه داستان فراقت را با تو در میان می گذاشتم.
2) حیف از آن مدّت زمان عمر من که در آرزوی رسیدن به تو سپری شد و زمان دوری به پایان نرسید.
3) به جان مردمان راست کردار سوگند که عاقبت، سری را که از ناز و فخر به آسمان می سائیدم، برخاک درگاه فراق بر زمین نهادم.
4) چگونه مرغ دلم در فضای وصل تو، بال گسترده و به پرواز درآید که پر و بالش را در آشیانه فراق از دست داد .
5) اکنون که کَشتیِ صبرم را بادبان فراق به گرداب غم درافکنده است چه چاره یی می توانم کرد؟
6) چیزی باقی نمانده که کشتی عمر در اثر موج اشتیاق دیدارت در دریای بیکران غم فراق سرنگون گردد .
7) اگر فراق در دسترس من قرار گیرد او را خواهم کشت که روز دوری و خانمان فراق تیره و تار باد .
8) ما یار و دمساز لشکر خیال در رویا و در کنار آتش فراق و مجاور و ملازم دوری هستیم.
9) چگونه از روی دل و جان آرزوی رسیدن به تو را داشته باشم که تن من در اختیار سرنوشت و دلم متعهّد به سپری کردن دوره دوری است.
10) دلم از دوری یار و در آتش اشتیاقش کباب شد و خوراک من از سفره فراق او، خوردن خون جگر شده است.
11) آنگاه که سپهر، سرم را در حلقه عشق گرفتار دید، گردن صبر مرا با ریسمان فراق بست.
12) حافظ، اگر پیمودن را وصال با پای اشتیاق ممکن بود، هیچکس افسار هجر و فراق را به امید خود رها نمی کرد.
شرح ابیات غزل (297)
وزن غزل : مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلات
بحر غزل : مجتّث مثمّن مخبون مقصور
*
این غزل تابلوی است که در شرح و بسط غم فراق به صورت هنرمندانه و استادانه تهیه شده و در معرض قضاوت صاحبان سلیقه در قرون و اعصار قرار گرفته است.
در بین شعرای قصیده سرا، در هر عصر و هر زمان به منظور اظهار فضل و هنرنمایی و نشان دادن تسلّط خود بر خلق مضامین، شاعرانی، قصیده های غرّایی با التزام به کارگیری ردیف و قافیه های سخت و دور از ذهن ساخته و پرداخته اند. اینگونه کارهای مکلّفانه، در قصیده بیش از غزل به چشم می خورد. چه در قالب غزل بکارگیری قافیه و ردیف های سخت که ذهن وقّاد شاعر نتواند در آن میدان تنگ به راحتی چون سوارکاری ماهر به جولان بپردازد کاری بس مشکل است .
سعدی این خداوند سخن و استاد غزل به شهادت دیوانش با آنکه در توانایی و احاطه او بر اوزان و مضامین، جای هیچگونه شکّی نیست به حکم خوش سلیقگی و پای بند بودن به روش سهل و ممتنع که کلام او را تا سرحدّ زبان محاوره نزدیک می کند هرگز گِردِ چنین تکالیفی نگشته و فی المثل در دیوان او غزلی با قافیه فراق دیده نمی شود.
خوشبختانه این غزل حافظ که دست کم در 8 نسخه قدیمی و مستند آمده است و بطور مسلّم از حافظ شیرین سخن است امروزه در دست ماست. مطالعه این غزل به ما می نمایاند که همانطور که قبلاً هم در شرح غزلی گفته شد اگر حافظ صرفاً مایل به غزلسرایی و نشان دادن هنر خود در این رشته بود به شهادت همین غزل، غزلیات عاشقانه اش پهلو به پهلوی سخنان سعدی می زد و در ملاحت کلام از او پیشی می گرفت. شاعر در همین غزل با وجود رعایت سادگی بیان و سلالت آن از بکارگیری صنایع بدیعی و آوردن کلماتی که در بین آن ها علاقه معنی موجود است غافل نمانده و چنان به سادگی و روانی از عهده این مهم برآمده که انسان را به حیرت می اندازد.
به طور مثال تنها در همین یک چشمه از هنرنمایی او می توان به موارد زیر اشاره کرد :
1- بیت چهارم : بال، بحر غم، هوای وصال، مرغ دل، پر ریختن مرغ دل ، آشیان فراق.
2- بیت پنجم : چاره، بحر غم، گرداب، افتادن زورق، بادبان فراق.
3- بیت ششم :کشتی عمر،غرقه، موج شوق، بحر بیکران.
همچنین در ابیات دیگر و خلق محسنات فراوان دیگر.
مختصر کلام آنکه این غزل را شاعر،نه از سوز فراق معشوق، بلکه به منظور هنرنمایی و اثبات تسلّط خود در غزل، در دوره کمال شعر و شاعری خویش سروده و ارزش های هنری آن بیش از آن است که در این مختصر بگنجد و به نظر این ناتوان حذف آن از دیوان های تهیه شده توسط بعضی از حافظ شناسان محترم ظلمی است که در حق شعر و این شاعر گرانقدر می شود .

سلام بر عاشقان شعروموسیقی
امروز این شعر برای من معنی متفاوتی داشت. ظهرامروز استادشجریان به دیدار معبود شتافت . یادش گرامی .

غزل خوانی شماره 297 حافظ را از اینجا گوش دهید

به لب رسید مرا جان و برنیامد کام 

به سر رسید امید و طلب به سر نرسید

کبر شاهانه تو شاخ امیدم بشکست 

ناز مستانه تو بیخ قرارم برکند 

بیان نا امیدی در دو حاشیه قبلی و همچنین در بیت دوم این شعر حافظ ..

این غزل را "در سکوت" بشنوید

استاد مهدی نوریان این غزل را خوب شرح کرده‌اند:

پیوند به وبگاه بیرونی

زبان خامه ندارد سر بیان فراق 

وگرنه شرح دهم با تو داستان فراق 

چققققدر این بیت برام آشناست گویی لمسش کردم باهاش زندگی کردم از طفولیت از دست دادن مادر وپدر

ازدست دادن برادارنم عزیزان وهم وطنان جبهه وجنگ  والانم که بی گناه ازدستشان میدهم😭

دراجرایی رویایی (درخت دوستی) با نوای ساز افلاکی استاد پرویز مشکاتیان ودم مسی هایی استاد موسوی وآواز خسرو خوبان شجریان آدمی را تا افلاک میبرد تا ن کجایی آشنا تا خود خدا وای وای مگر داریم از این بهتر؟

نکته قابل توجه اینکه دربیت چهار چنان پرقدرت وبا زبانی رسا این بیت را استاد شجریان اجراکردند مخصوص آنجایی میفرماید چگونه بازکنم بال وقتی به کلمه بال می‌رسند چنان با کششی ملایم باسوز گدازی جان سوز این کلمه واین بیت را تا انتها میخوانند که آدمی را از خود بیخود می‌کند وای که چقدر این انسان در ردیف خوانی در غزل خوانی  تجربه داشتند براستی که نام خسرو آواز برازنده توست استاد 🙏

تفسیر شعر پیر فرزانه

حافظ! از زبان استاد خود تفسیر است 

حتم دارم که حافظ با شنیدن این موسیقی واین اجرا وصدا رقص کنان به پیش واز این اساتید خواهد شتافت وفلک هم به رقص وپایکوبی می پردازد 💕💕💛💛💞💞🙏