گنجور » عطار » خسرونامه » بخش ۲ - در نعت سیدالمرسلین خاتم النبیین صلی اللّه علیه و آله و سلم

عطار

بخش ۲ - در نعت سیدالمرسلین خاتم النبیین صلی اللّه علیه و آله و سلم

ثنایی کان ورای عقل و جانست

چه حدّ شرح و چه جای بیانست

ثنا و مدح صدری چون توان گفت

که مدح او خداوند جهان گفت

محمد کافرینش را غرض اوست

مراد از جوهر و جسم و عرض اوست

محمد مشفق دنیا و دین را

شفیع اوّلین و آخرین را

شگرف کارگاه هر دو عالم

نبی و خواجهٔ اولاد آدم

سوار چابک میدان افلاک

نظام عالم و سلطان لولاک

لطایف گوی رمز لایزالی

معارف جوی گنج ذوالجلالی

سپهسالار دیوان رسالت

امام مسند و صدر جلالت

ز عالم تا بآدم پرتو اوست

ز مشرق تا بمغرب پیرو اوست

سپهر دانش و خورشید بینش

بزیر سایهٔ او آفرینش

باصل و فرع مالک عقل و جان را

بجان و دل ولی نعمت جهان را

تنش معیار دارالضرب اشباح

دلش طیار دارالملک ارواح

ملایک خاشه روب گلشن او

خلایق خوشه چین خرمن او

نیازش پیک راه قاب قوسین

نمازش جلوه گاه قرّة العین

خرد با حکم شرعش یافه گویی

جهان از مشک خلقش نافه جویی

خدا را در حقیقت اوست بنده

لباس اصطفا در بر فکنده

زر خالص ز کان کبریا اوست

همه عالم مس آمد کیمیا اوست

نه عالم بود و نه آدم که او بود

که او بود و خدا آن دم که او بود

چو از کُنت نبیاً راه برداشت

بیک ره بر جهانی رهگذر داشت

در آن ره آن قدمها را شمارست

چنین دانم که بیش از صد هزارست

ز خاک هر قدم کان صدر برداشت

خدا پیغمبری با قدر برداشت

چو شد خاک رهش در هم سرشته

سجودش کرد صد عالم فرشته

اگر ظاهر نمیدانی تو آن خاک

نبود آن خاک الّا آدم پاک

نه آدم بود هرگز نه سلیمان

که او از پیش و از پس داد فرمان

چو آمد انبیا را خاتم آن صدر

ازان خاتم سلیمان یافت آن قدر

چو آن سلطان دین آمد پدیدار

هزاران بُت ز عالم شد نگونسار

درین نه طاق ازرق خیمه افراخت

بچَفته طاق نوشروان درانداخت

جهان تاریک بود از کفر کفّار

ز نور او منّور شد بیکبار

برون آمد ز پرده همچو خورشید

دل و دین را منّور کرد جاوید

چو شد لطف خداوندیش دایر

بران بی سایه میغ افکند سایه

چو خورشید از پس پرده زدی تیغ

برو سایه فکندی یکسره میغ

چرایی تو کثیرالصّمت کافلاک

ز نطق تست رقّاصی طربناک

چرایی دایم الفکر اینت بس نیست

که چون از تو گذشتی جز تو کس نیست

چو مهر انبیایی در دو عالم

بمهر تست ذُریات آدم

دو قوس قاب قوسین اوّل کار

یکی شد کامد آن صورت پدیدار

ز چشم بد چو سربرداشت بد خواه

مگر عقرب از آن افتاد در راه

درآمد جبرییل آن پیک کونین

یکی تیر از کمان قاب قوسین

بزد بر عقربو بر آسمان دوحت

چنان محکم که عقرب بر کمان دوخت

ز مهر مهرهٔ پشتش بر افلاک

همه مهره بریخت و حقّه شد پاک

چو ماهی گیسوی او چون زره یافت

خجل شد جوشن از تشویر بشکافت

بپشتی چنان مهری که بر پشت

تو داری میشکافی مه بآنگشت

گر انگشتت نبودی در مقابل

ندیدی منزلت ماه از منازل

بهر منزل که میگردد شب و روز

ترا میخواند ای درّ شب افروز

بهر منزل سلوکی طرفه دارد

که گاه اکلیل گاهی صرفه دارد

طوافت میکند تا در وجودست

که او رادر روش سعدالسعودست

از آن در راه قلبش منزل آمد

که پر دل رفت او و پر دل آمد

تو جانی و کسی کز عشق جان رفت

اگر منزل رود پر دل توان رفت

چو پر دل بود و بر دل بود راهت

خطاب آمد بدل از پیشگاهت

که گردندانت بشکستند از سنگ

بر افروزیم آتش چند فرسنگ

ولیک ار سنگ در مردم فروزیم

بت سنگین و سنگین دل بسوزیم

چو دندان تو از سنگی نگون شد

دل سنگ ای عجب از درد خون شد

بسنگ آن را که با تو جنگ باشد

دل او سخت تر از سنگ باشد

چو سنگت میزند اعدای ناچیز

بزن هم سنگ دل هم سنگ را نیز

فلک از شرم او پرده نشین شد

گهی بر رفت گاهی بر زمین شد

چومهرت سنگ مغناطیس آمد

حسود سنگدل ابلیس آمد

کسی باتو چو سنگ و آبگینه

بیک دم سنگسارش کن ز کینه

حسودت سنگ بر دل پاره پاره

چو سنگ آتش آمد زخم خواره

چو سنگ افسرده آمد جانش گویی

ز سنگ آمد برون ایمانش گویی

اگر قرآن فرو خواندی تو بر سنگ

شود چون سنگ سرمه نرم و یکرنگ

بقرآن کوه سنگین شاخ شاخست

از آن روی زمین پر سنگلاخست

دل خصم تو چون نقشیست بر سنگ

که از قرآن نگردد نرمتر سنگ

ز قران سنگدل را نیست تبدیل

ولی سنگش به از طیراً ابابیل

عدوی توبتی از سنگ دارد

عجب نبود که بروی سنگ بارد

چو خصمت کرد جنگ سنگ آغاز

تو نیز ای شمع دین سنگی در انداز

سهیل شرع او را جدی بشناخت

ادیم از بهر نعلینش در انداخت

رسن چون دلو گردان چرخ پرتاب

که تا بهر بُراق او برد آب

چو دیدش هشت خلد از هفت پرده

باستقبال شد هر هفت کرده

از آن گیسوی کژوان قامت راست

ز حوران صد قیامت بیش برخاست

فلک در آستین صد جان برآمد

بخدمت چون گریبان بر سر آمد

چو با جان در طبق پیش آمدش باز

چو طاق آمد بخدمت شد سرافراز

فلک از راه او کحلی طلب کرد

که درچشم کواکب شب بشب کرد

چو گرد خاک پایش آسمان یافت

کواکب پردهٔ کحلی از آن یافت

فروغ صبح ازان بر عالمی زد

که با او از سر صدقی دمی زد

چراغش خواند حق تا گشت از اخلاص

همه قندیلهای عرش رّقاص

قلم در پیش او لوحی فرو خواند

بسی عرش آیة الکرسی برو خواند

چو شد القصه در صدر طریقت

سبق گفت انبیا را از حقیقت

وز آنجا همچو خورشیدی روان شد

چو سایه هر دو عالم زو نهان شد

جهانی دید پر موج مسّمی

بیک ره هم جهان محو و هم اسما

اگرچه داشت جبریل منوّر

هزاران پرّ طاوس معطّر

باستاد و پیمبر گفت آنگاه

منم پروانه، شمعم نوراللّه

اگر سازد وگر سوزد چنان به

نیم من در میان حق جاودان به

تو طاوس ملایک مینمایی

منم پروانهٔ نور خدایی

بدر منشین چو آن همخانهٔ تو

بیفکن پر چو آن پروانهٔ تو

زهی نور جهان پرور که او داشت

که پیشش هر دو عالم سر فروداشت

چو نور او علم زد از رهی دور

دو عالم خورد با هم کوس ازان نور

چو او در بندگی داد قدم داد

خداوندش چنین کوس و علم داد

چو رفت آنجا که اصل کار آنجاست

جهان را نقطهٔ پرگار آنجاست

درآمد پیک الهامی ز پیشانش

سخن گفت از زبان وحی در جانش

که بنگر قاب قوسین الهی

مثال بندگی و پادشاهی

بدست او یکی وان چیست ایمان

بدست تو یکی رفتن بفرمان

چو قوس جان من یافت استطاعت

تو قوس جسم برزه کن بطاعت

چو یک زه تو کشیدی و یکی من

زهی تو نه منم جمله زهی من

هزاران زه سزد یکیک زبان را

اگر تو میبری این دو کمان را

نه از انگشت تو بر ماه یکبار

دو قوس آمد بزاغ شب پدیدار

یکی شد بعد ازان دو قوس آنگاه

پدید آمد ازان دو قوس یک ماه

کنون نیز آن دو قوس قاب قوسین

یکی شد از تو، ای سلطان کونین

عدد از ماه تا ماهیست در راه

عدد گم گشت باقی ماند یک ماه

تویی آن ماه ای خورشید اصحاب

که انجم بر تو میلرزد چو سیماب

ز عالم نرگس چشمت فرو پوش

بکش این دو کمان تالالهٔ گوش

بلندی دو عالم پستی تست

غرض از آفرینش هستی تست

دو گیتی حور و از شعر تو بویی

دو عالم نور و از فرق تو مویی

ز دو ابروت طاق چرخ بابی

ز دو گیسوت مهر و ماه تابی

ز حُسنت جنّة القلبست پر نور

ز نورت جنّة الفردوس پرحور

چو تو آسایش عقل و روانی

بحق آرایش هر دو جهانی

چه کژ موییست در چشم تو افلاک

بیک یک مینگر لا تعدعیناک

تواضع مینهد تاجی بتارک

اگر خواهی علّو و اخفض جناحک

نظر درعکس این قوم اصفیااند

ولاتَطرُد که عکس نور مااند

که اوّل زمرهیی نه واقف راز

ترادادند از نه حجره آواز

سپهری را که بر اندازهٔ تست

کنون نه حجره پر آوازه تست

بآخر نور آن حضرت علم زد

محمّد محو شد آنگاه دم زد

ز امّت در سخن آمد زمانی

بدو بخشید امّت را جهانی

چو کار امّتش از پیش برخاست

بحق خویش قرب خویش درخواست

میان آندو حضرت دو کمان بود

ز احمد تا احد میمی میان بود

چو در میمی که میگویی دو میمست

بهر یک میم یک عالم مقیمست

چو این عالم در انعالم نهان شد

دومیم آمد یکی،‌ وحدت عیان شد

چو آن میم دگر برخاست از پیش

احد ماند و فنا شد احمد از خویش

ترا این سرّ که میگویم عیانست

قل ان کنتم تحبّون صدق آنست

چوب از آمد از آنجا جانش آنجا

ایاز اینجایگه سلطانش آنجا

نشست القصّه پیش صفّهٔ بار

همه مقصود او حاصل بیکبار

سخن از جسم و از جانش برون گفت

که نحن السابقون الآخرون گفت

چو تشریف لعمرک بر سر افکند

دو گیسوی مسلسل در برافکند

بیک موی حقیقت آن مسلسل

محقق کرد نسخ دین اوّل

همه خطها از آن در درج او بود

که دخل کلّ عالم خرج او بود

زهی کونین عکس نور پاکت

خطاب از نه فلک روحی فداکت

زهی کرسی درت را حلقه داری

ز دستت عرش اعظم خرقه داری

کجا خورشید باشد سایه داری

ندارد سایه با خورشید کاری

زهی در حلقهٔ گیسوت مضمر

برات هشت خلد و هفت اختر

تو بنشسته طویل الحزن جاوید

ز تو هر ذرّه میتابد چو خورشید

تنش از سایه زان معنی جدا بود

که دایم سایه پرورد خدا بود

کسی کو در قیامت قطب مردانست

وزو هفت آسیای چرخ گردانست

چو او را نیم جو هفت آسیا نیست

کند دست آس چون این کار مانیست

چو این نه حجره را میکرد دست آس

وزو نه آسیای چرخ را پاس

که داند تا دران منصب که او بود

چنان عالی چرا اینجا فرو بود

ترا امّ القری کی در حسابست

نبی امّی ازامّ الکتابست

چو دارد خط حق نقش دل خویش

چه بنویسد، چنان خطیش در پیش

چو علم اوّلین و آخرین داشت

چه برخواند که ناخواندن ازین داشت

چو سر بر خط نهادش عرش و کرسی

بسش این خط، دگر از خط چه پرسی

خدا چون خواند در دارالسلامش

چه خواهد خواند این خواندن تمامش

دلش چون غرق قرآن بود و اخبار

درین منصب چه خواهد کرد اشعار

چو شد بیت الله و بیت المقدّس

ردیف این دو بیتش شعر من بس

دم سحر حلال بیت دامست

که بیت لایقش بیت الحرامست

اگر اوّل گل سرخش عرق کرد

ازان در آخرش زرّین طبق کرد

که تا بر نام او زر میفشاند

گلاب از دیدهٔ تر میفشاند

ازان گل صدورق شد در ره ناز

که تا آن صدورق از هم کند باز

ازان یک یک ورق چون عاشق مست

صفات روی او خواند بصد دست

چو بسیاری بود آن شرح عالی

فرو ریزد ز هم از سرّ جالی

شنودی آنکه طشت آورد جبرئیل

نه برشق کرد صد را و بتعجیل

چو عکس انداخت این طشت مثمن

ز عکسش گشت این نه طاس روشن

مزین کرد آن طشت از دل او

چنانک آن طاق ازرق از گل او

دل او میبشست این کی بود راست

که فردوس از دل او میبیاراست

غلوّ قهر شرع موسوی بود

غلوّ لطف دین عیسوی بود

یکی از قهر ملّت نفس میسوخت

یکی از لطف دین دل می بر افروخت

چو قهر و لطف با هم معتدل شد

رسول ما طبیب نفس و دل شد

چو او سلطان دارالملک جانست

سر موییش بیش از دو جهانست

چو هفده موی شد در دین سپیدش

دو عالم سر بسر اندر امیدش

چنان آن هفده مویش سایه انداخت

که هژده الف عالم سر بر افراخت

چو نور هفده مویش موجزن شد

نماز هفده فرض مرد و زن شد

خدا‌آن هفده میدانست از پیش

فریضه هفده کرده از همه بیش

رخ او را و مه را اهل اقلیم

همی گفتند چون سیبی بدونیم

چو سیب ماه را بشکافت ز انگشت

سخنها چون چراغی در دهان کشت

چو گویی دید ماه آسمان را

شبی ز انگشت چوگان ساخت آن را

چو زخمی شد ز چوگانش آشکاره

بیک ره گشت گوی مه دو پاره

کنون از شوق انگشتش از آنگاه

گهی گوی و گهی چوگان شود ماه

چو خورشید رخش افگند سایه

همای چرخ را بشکست مایه

ز فرّ او از ان مه پاره آمد

که او خورشید صد مهپاره آمد

ازان مه پارهٔ هست آسمان شد

که او مهپارهٔ هر دو جهان شد

زهی روشن چراغی کوبانگشت

چراغ ماه را بر آسمان کشت

زهی چشم و چراغ چرخ چارم

زهی نور دو چشم هفت طارم

زهی برقبّه افلاک جایت

زهی بر فرق ساق عرش پایت

اگر فر تو همچون فیض یزدان

بموری بگذرد گردد سلیمان

تو بی شک از سلیمانی بسی بیش

منت پای ملخ آورده ام پیش

ز من بپذیر زیرا کاین حکایت

ز تو کردند ره بینان روایت

که پیغمبر که داغ کبریا داشت

یکی مُهر مدوّر بر قفا داشت

بسی سر سبزی ونورش از آن بود

که در سرّ حقیقت آسمان بود

ز مهر مُهر پشتت ای سرافراز

بصد پشتی بپشت افتادهام باز

طمع دارم کزان مهر نبوّت

نهی بر کار من مهر مروت

میان از بهر فرمان بسته دارم

که نامت حرز جان خسته دارم

اگر من ذرّهام امیدوارم

که در پرده چو تو خورشید دارم

سبکسارم کن ای پشت و پناهم

که از صد ره گران بار گناهم

بخش ۱ - بسم اللّه الرحمن الرحیم: بنام آنکه گنج جسم و جان ساخت بخش ۳ - در فضیلت امیرالمؤمنین ابوبكر صدّیق: امام اهل دین سلطان اوّل

اطلاعات

وزن: مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مسدس محذوف یا وزن دوبیتی)

قالب شعری: مثنوی

منبع اولیه: کتابخانه تصوف

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

حاشیه ها

1396/07/26 12:09

نادر..

اگر من ذرّه ام، امیدوارم
که در پرده چو تو خورشید دارم..

1402/02/27 19:04

یزدانپناه عسکری

اگر فر تو همچون فیض یزدان / بموری بگذرد گردد سلیمان

[درک فیض و صدور فیض]