گنجور » عطار » جوهرالذات » دفتر اول » بخش ۹ - در معانی ما رَأَیْتُ شَیْئاً اِلّا رَأَیْتُ اللّهَ فیهِ فرماید

عطار

بخش ۹ - در معانی ما رَأَیْتُ شَیْئاً اِلّا رَأَیْتُ اللّهَ فیهِ فرماید

خدا را یافتم در شرع بیخویش

نمود صورتم رفتست از پیش

خدا را یافتم در جان حقیقت

که بسپردم طریقت در شریعت

خدا را یافتم چون ره سپردم

ز نام وننگ خودبینی بمردم

خدا را یافتم در جوهر جان

حقیقت باز دیدم روی جانان

خدا را یافتم جمله خدا بود

چو بود حق ز بود من جدا بود

خدا را یافتم در لامکان باز

چو دیدم عین جان در کن فکان باز

خدا را یافتم در اصل موجود

نظر کردم حقیقت جمله او بود

خدا را یافتم بیعقل و بیخویش

حجاب پردهٔ دل رفته از پیش

خدا را یافتم کل از درون من

یکی دیدم درون را با برون من

خدا را یافتم در پرده راز

یکی دیدم از او انجام و آغاز

خدا را یافتم از مصطفی من

یکی دیدم همه عین صفا من

خدا را یافتم در عین تحقیق

مرا بُد در جهان این دید توفیق

خدا را یافتم در جمله اشیاء

ز بود خویش دیدم من هویدا

خدا را یافتم در عرش اعظم

نموده عکس او در جمله عالم

خدا را یافتم بالای کونین

درون را با برون عین زمانین

خدا را یافتم در عین کرسی

ایا بیدل تو زین بیدل چه پرسی

خدا را یافتم در لوح دل من

که او هم میدهد کل روح دل من

خدا را یافتم عین قلم را

که پیوسته وجودم در عدم را

خدا را یافتم کو جبرئیل است

ز عقل کل مرا اینجا دلیل است

خدا را یافتم در عین رزاق

که میکائیل بود اندر خودی طاق

خدا را یافتم در صور دم من

که اسرافیل و صور آید به دم من

خدا را یافتم در جان ستانی

ز عزرائیل چندین می چه دانی

خدا را یافتم در عین توحید

مدان زنهار این اسرار تقلید

خدا را یافتم در ذرّه ذرّه

چه بودستی تو اندر خویش غرّه

خدا را یافتم از دیدن ماه

که پنهان میشود پیدا بهر ماه

خدا را یافتم در کوکبان من

نموداری شده در آسمان من

خدا را یافتم در عین آتش

نمودت جان شده در عشق ذاتش

خدا را یافتم در مخزن یاد

جهان جان ودل زو گشت آباد

خدا را یافتم در ما روانست

که او هم قوّت روح وروانست

خدا را یافتم در خاک پیدا

ز ناگه لاتراب آمد هویدا

خدا را یافتم در بحر اعظم

نموده عکس او در جمله عالم

خدا را یافتم در دیدن جان

نمود این همه پیدا و پنهان

خدا را یافتم جمله هم اویست

زبانها جمله اندر گفتگویست

خدا را یافتم کل فاش او بود

تمامت نقش بُد نقاش او بود

خدا را یافتم دیدم حقیقت

برون رفتم من از عین طریقت

مگو ای جان رموز دیگر اینجا

چو خواهی گشت از این معنی تو شیدا

مگو ای جان بیان خود نگهدار

وگر نه زودت آویزند از دار

مگو ای جان و خود را بازگردان

که سرگردان شوی چون چرخ گردان

مگو ای جان حقیقت آشکاره

که ناگاهت کند حق پاره پاره

مگو ای جان بیان راز معنی

که اینجا کس نداند راز معنی

مگو ای جان دگر زین شیوه اسرار

اگر گوئی بگو این جمله با یار

مگو ای جان سخن بپذیر آخر

حذر میکن ز تیغ و تیر آخر

مگو ای جان دم دل سوی خود دار

زبان اندر دهان خود نگهدار

قدم بالا نهادستی تو از خویش

نمیبینی حجابی از پس و پیش

قدم بالا نهادستی و جانی

چنین دُرها تو بیخود میفشانی

قدم بالا نهادستی تو بی خود

که هستی مانده است نی نیک نی بد

قدم را در نهاد جان نهادی

دَرِ معنی به یک ره برگشادی

قدم از کار رفت و دیده شد کور

چرا دم میزنی مانند منصور

قدم از کار رفت اندر قدم ماند

وجود بیخودت اندر عدم ماند

قدم بیرون نهادستی ز کونین

یکی میبینی اینجا گه زمانین

قدم بیرون نهادی از مکان تو

یکی میبینی اینجا با زمان تو

قدم بیرون نهادی از شریعت

نماندی هیچ اجسام طبیعت

قدم بیرون نهادی تو ز منزل

برافتادت حجاب آب با گِل

قدم بیرون نهادی مردواری

عجب اندر معانی پایداری

قدم بیرون نهادی تا شدی لا

حقیقت جان و عقلت ماند شیدا

شدی بیرون و در یکّی تولائی

ز عین دیده دیدار خدائی

شدی بیرون دیدی اندرونت

یکی دریاست بیشک موج خونت

شدی بیرون و در تحقیق ماندی

از این دریای دل گوهر فشاندی

شدی بیرون و کلّی اندرونی

در این دم نی درون و نی برونی

شدی بیرون حقیقت راز جانی

چنین اسرار بیشک هم تو دانی

شدی بیرون و میگوئی تو با خود

که جز حق نیست نی نیکست و نی بد

شدی بیرون ببین خود رادگربار

چو رفتت جسم و جان و عین پندار

شدی بیرون وسرّ لامکانی

یقین میدان که تو عین العیانی

شدی بیرون و تقریرت بکارست

چو اشترنامه این سر بر قطارست

شدی بیرون و تغییرت بغایت

ندارد همچو بحر کل نهایت

یکی دیدی اگرچه در دوئی تو

همی گوئی که جمله هم توئی تو

از او گوی و از او بین و از او خوان

از او یاب و از او اسرار کل دان

چو او اینجا نمودت جمله اسرار

همو باشد ترا دیدار انوار

ترا بنمود بیخود در خودی روی

از او هم در حقیقت دید او جوی

ترا بنمود اکنون باز جا آی

نمود جزو و کل در دیده بنمای

ترا بنمود دیدار و تو اوئی

چرا بیخود چنین در گفتگوئی

چرا بیخود شدی با خود زمان آی

زمانی در نمودار مکان آی

چرا بیخود شدی در پردهٔ راز

که بیخود می نه بینی هیچ تو باز

چرا بیخود شدی عقلت کجا شد

چو عشق آمدیقین عقلت فنا شد

چرا بیخود شدی عقلت طلب کن

دمی با خویش آهنگ ادب کن

چو مردان یاد کن با جان خود رو

ز حق گفتی دگر از حق تو بشنو

چو عشق او ترا بربود از جان

شدی در عین دیدن جمله جانان

چو عشق آمد خرد یکباره بگریخت

طناب چار طبعت عشق بگسیخت

چو عشق آمد نمود جسم برخاست

ز بود تو عیان اسم برخاست

چو عشق آمد فناشد عقل درخویش

ز دیدجان نه پس ماند و نه در پیش

چو عشق آمد عیانت شد پدیدار

بچشم تو نه درماند ونه دیوار

چو عشق آمد ز صورت دور گشتی

یقین اللّه را در نور گشتی

چو عشق آمد بدیدی جمله سرباز

کنون وقت آمدست و جمله سرباز

چو عشق آمد عیان کن آنچه باشد

که جز دیدار چیزی مینباشد

چو عشق آمد نمود حق بیان کن

ز شوقش خویشتن راداستان کن

چو عشق آمد وجودت پاک بگرفت

صفات آمد تمامت خاک بگرفت

چو عشق آمد حجاب از پیش برخاست

ترا این راز معنی کل بیاراست

چو عشق آمد کنون از جان چه گویم

چو پیدا شد کنون پنهان چه گویم

چو عشق آمد خرد را میل درکش

بداغ عشق خود رانیل در کش

چو عشق آمد نهد بر جان و دل داغ

ز داغ عشق باشد عقل را زاغ

بداغ عشق بس دل مبتلا گشت

فتاده اندر این عین بلا گشت

بداغ عشق بس کس جان بدادند

همه در کُنجها پنهان فتادند

بداغ عشق جانها هست نالان

مگر مرهم نهد هم عشق بر جان

در آخر دردما درمان شود نیز

در آخر جان ما جانان شود نیز

ولی اینجا حقیقت گفتگویست

نمود عقل اندر جستجویست

نمودعقل غوغا کرد بسیار

ولی در عاقبت شدناپدیدار

نمودعقل بر تقدیر گفتست

ولی در عشق درّ راز سفتست

نمودعقل از آن گفتست تقلید

که عشق از جان نمود این عین توحید

نمودعقل اینجا دید صورت

ولیکن عشق باشد بی کدورت

نمودعقل اینجابرفکند او

که نشنیده حقیقت هیچ پند او

نمودعقل تا کی باشد ای جان

که هم روزی شود در عشق پنهان

نمودعقل تا کی بازماند

که هم روزی نهان بی ساز ماند

نماند عقل روزی اندر اینجا

اگرچه کرده است در عشق غوغا

طلب کن عشق تا دلدار بینی

حقیقت هم تو روزی یار بینی

طلب کن عشق ای دل در نمودار

حجاب عقل را کن زود بردار

هر آن کو عشق باشد رهنمایش

رساند بیخودی اندر خدایش

هر آن کو عشق راهش کرد پیدا

شود در عاقبت مجنون و شیدا

هر آن کو عشق بنماید جمالش

بیفزاید ز دید جان کمالش

هر آن کو عشق اینجاگاه بشناخت

سر و جان در نمود عشق در باخت

هر آن کو عشق بشناسد زجان باز

شود در راه جانان نیز جانباز

هر آنکو عشق را در پرده بیند

حقیقت خویش را گم کرده بیند

اگر عشقت نماید روی ناگاه

ببینی در درون پرده اللّه

درون پردهٔ تو بازمانده

اگرچه در عیانی راز خوانده

ز عشق این جملگی شرح و بیانست

ولیکن عشق بی شرح ونشان است

ز عشق آمد نمود جان پدیدار

ثبوت خویش کرد این عین بازار

همه بازار عشق آمد سراسر

بجز عشق ای برادر هیچ منگر

بدست حکمت خود حق تعالی

نهاد از بهر هر چیزی کمالی

نبات و معدن وحیوان و افلاک

نمود آب ونار و باد با خاک

همه در عشق میگردند در حال

چه در روز و چه در ماه و چه در سال

همه در عشق حیرانند و مدهوش

همه در عشق میباشند خاموش

همه در عشق پیدا ونهانند

نمود این جهان و آن جهانند

همه در عشق مستند و نه هشیار

همه در نقطه اندر عین پرگار

همه در عشق اندر جستجویند

همه در عشق اندر گفتگویند

همه در عشق میگویند با خود

توئی دانای هر نیکی وهر بد

ز سرّ عشق کس واقف نبودست

که در دیدار کل واصل نبود است

ز سرّ عشق اگر گویم ترا باز

برافتد پرده از اسرار کل باز

ز سرّ عشق پرده باز کردم

کنون اندر عیان دوست فردم

چو از عشق است اشیا زنده جاوید

ز یک یک ذرّه میشو تا به خورشید

دو عالم غرق یک دریای نور است

ولیکن خلق عالم پر غرور است

دو عالم جمله در گفتار عشقند

همه در پردهٔ پندار عشقند

نشاید عشق را هر ناتوانی

بباید کاملی و راز دانی

تو پنداری که این عشق از گزافست

که برق او نهاده کوه قافست

همه عشقست و عشق آمد نهانی

نمود عشق باز آمد عیانی

ز عشق این جمله اشیا هست گردان

ز سر عشق جان بنموده جانان

ترا این عشق اینجاگه فزونست

چرا در چنبر گردون کنی دست

چو میدانی که چونست این بیانم

که این نکته من اندر عشق دانم

مرا عشقست اینجا محرم جان

مرا عشقست بیشک همدم جان

مرا عشقت جان در رخ نموده

ز جسمم زنگ آئینه زدوده

دو آئینه است عشق و دل مقابل

که هر دو روی در رویند از اول

دو آئینه است عشق و دل نمودار

نمود جان شده اینجا پدیدار

دو آئینه است عشق و دل نظر کن

سر موئی تو خود را زین خبر کن

دو آئینه است عشق و دل تو بنگر

که پیدا شد در او جانان سراسر

دو آئینه است عشق و دل ابا هم

که پیدایند و پنهان هر دو عالم

دو آئینه است عشق و دل الهی

در او بنموده خود را در کماهی

دو آئینه است میگویم ترا باز

دراو پیداست هم انجام و آغاز

دو آئینه است و بنگر اندر او زود

ببین زین آینه دیدار معبود

دو آئینه است هر دو در یکی بین

نمود هر دو در خود بیشکی بین

دو آئینه است پیدا و نهانند

دو جوهر در درون اینجا عیانند

دو آئینه است آن را بین تو اظهار

که جانانست اندر وی پدیدار

رخ جانان در این آئینه پیداست

نظر کن گر ترا دو چشم بیناست

رخ جانان در این آئینه بنگر

توداری آینه ای دوست درخور

رخ جانان نظر کن تا ببینی

در این آئینه گر صاحب یقینی

رخ جانان نظر کن در دل خود

چرا درماندهٔ در مشکل خود

چنین گفت آن بزرگ کار دیده

که بود او نیک و بد بسیار دیده

بخش ۸ - در معنی من عرف نفسه فقد عرف ربه فرماید: تو قدر خود نمیدانی که عرشی بخش ۱۰ - حکایت: که بسیاری طلب کردم نمودار

اطلاعات

وزن: مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مسدس محذوف یا وزن دوبیتی)

قالب شعری: مثنوی

منبع اولیه: کتابخانه تصوف

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.