گنجور

(۱) حکایت سرپاتک هندی

به هندستان یکی را کودکی بود
که عقلش بیش و عمرش اندکی بود
ز هر علمی بسی تحصیل بودش
ازان بر هر کسی تفضیل بودش
اگرچه بود در هر علم سرکش
ز جمله علم تنجیم آمدش خوش
در آنجا وصف شاه چینیان بود
ز حسن دخترش آنجا نشان بود
به یک ره فتنهٔ آن دلستان شد
که آسان بر پری عاشق توان شد
حکیمی بود در شهری دگر دور
که در تنجیم و در طب بود مشهور
ندادی در سرا کس را رهی باز
نبودی هرگزش در خانه دمساز
ازان تنها نشستی تا دگر کس
نداند علم او‌، او داند و بس
پدر را گفت آن کودک که یک روز
مرا بر پیش آن پیر دلفروز
که می‌گویند می‌آید بر او
شه پریان و آنگه دختر او
دلم را آرزوی دیدن اوست
بود کانجا به بینم چهرهٔ دوست
که تا گردم ز هر علمی خبردار
نمیرم همچو دنیادار مردار
پدر گفت او نه زن دارد نه فرزند
بدو هستند خلق آرزومند
که او ره باز می‌ندهد کسی را
چو تو بود آرزوی وی بسی را
که می‌ترسد که گر یابد کسی راه
ز علم و حکمت وی گردد آگاه
پسر گفتا که آنجا بر‌نهانم
که من خود حیلت این کار دانم
پسر شد با پدر القصّه در راه
پسر کردش ز مکر خویش آگاه
که پیش آن حکیم هندوان شَو
ز دل کینه برون کن مهربان شو
بدو گو کودکی دارم کر و لال
ندارم نعمتی هستم مقل حال
برای آخرت بپذیرش از من
چنین بار گران بر گیر از من
که تا در خدمت تو روزگاری
کند چونانکه فرماییش کاری
گهت آتش کند گه آورد آب
بیندازد به حرمت جامهٔ خواب
اگر بیرون روی در بسته دارد
سر صد خدمتت پیوسته دارد
به غایت زیرک‌ست اما کر و لال
مگردان ناامیدم از همه حال
چنین کس گر کسی بُرهان نماید
وجودش با عدم یکسان نماید
پدر پیش حکیم آمد بسی گفت
که تا آخر حکیمش در پذیرفت
حکیمش امتحانی کرد در حال
که بشناسد که تا هست او کر و لال
مگر داروی بیهوشی بدو داد
چو کودک خورد حالی تن فرو داد
طبیبی را ز در بیرون شد اُستاد
بجست از جای آن کودک بایستاد
بدانست او که هست آن امتحانش
که مست خواب خواهد کرد جانش
به گرد خانه همچون باد می‌گشت
به کار خویشتن استاد می‌گشت
ازان می‌گشت وزان بود آن شتابش
کزان دارو نگیرد بو که خوابش
چو آمد اوستاد و کرد در باز
هم آنجا خواب کرد آن کودک آغاز
میان خواب بانگ خفته می‌کرد
نه خود را مست و نه آشفته می‌کرد
چو اُستاد آمد و بنشست بر جای
فرو بردش درفشی سخت در پای
بجست از جای کودک پس بیفتاد
به زاری همچو گنگان کرد فریاد
چو بیرون آمدی بانگ از دهانش
نشان دادی ز گنگی زبانش
میان بانگ ازو پرسید اُستاد
که ای کودک نگویی تا چه افتاد
نداد البتّه آن کودک جوابش
برفت از زیرکی کاری صوابش
چو کرد آن امتحان اُستاد محتال
یقینش شد که هم کرّست و هم لال
چه گویم روز و شب ده سال پیوست
دران خانه بدین تدبیر بنشست
اگر بیرون شدی از خانه استاد
کتابش می‌گرفتی سر به‌سر یاد
وگر استاد اندر خانه بودی
بسی گفتی ز هر علم او شنیدی
گرفتی یاد کودک آن سخن‌ها
نوشتی چون شدی در خانه تنها
به هر علمی چنان استاد شد او
که از استاد خود آزاد شد او
یکی صندوق بودی قفل کرده
که استادش نهفتی زیر پرده
نه مُهرش برگرفتی نه گشادی
نه چشم کس بر آنجا اوفتادی
به دل می‌گفت آن کودک که پیداست
که آن چیزی که می‌جویم من آنجاست
ولی زهره نبود آن در گشادن
که داد صبر می‌بایست دادن
مگر شد شاهزاد شهر رنجور
کسی آمد بر استاد مشهور
که چیزی در سر این شاهزاده‌ست
کزان شه‌زاده از پای اوفتاده‌ست
چو حیوانی بجنبد گاه گاهی
به علم آن کسی را نیست راهی
اگر دریابدش استاد پیروز
وگرنه زار خواهد مرد امروز
ازان علت نبود آن کودک آگاه
چو استادش روانه گشت در راه
روان شد کودک و چادر برافکند
که تا خود را بدان منظر درافکند
چو رفت القصه پیش شاه استاد
به بالایی بلند آن کودک استاد
دران پرده که شه بیرون سر داشت
ورم بود و درو یک جانور داشت
همه مویش بچید و پرده بشکافت
چو خرچنگی درو جنبنده‌ای یافت
فرو برده به‌دیگر پرده چنگال
یکی آلت حکیم آورد در حال
که تا او را براندازد ز پرده
مگر گردد به آهن دور کرده
چو آهن بیشتر بردی فرا پیش
فرو می‌برد او چنگل بسر بیش
ز زخم چنگل او شاه زاده
فغان می‌کرد از درد چکاده
ز بالا آن همه شاگرد می‌دید
به‌آخر صبر او زان کار برسید
زبان بگشاد کای استاد عالم
به آهن می‌کنی این بند محکم
ولیکن گر رسد بر پشت داغش
همه چنگل برآرد از دماغش
چو آگه شد ز سرّ کار استاد
ز غصّه جان بدان عالم فرستاد
چو مرد آن مرد کودک را بخواندند
به اعزازش بجای او نشاندند
به داغ آن جانور را دور انداخت
ز اخلاطی که باید مرهمی ساخت
چو بهتر گشت شاه از دردمندی
نهادش نام سر پاتک به‌هندی
بسی زر دادش و خلعت فرستاد
بدو بخشید جای و رخت استاد
بیامد کودک و بگشاد صندوق
در آنجا دید وصف روی معشوق
کتابی کان بود در علم تنجیم
همه برخواند و شد استاد اقلیم
به‌آخر ز آرزوی آن دل‌افروز
نبودش صبر یک ساعت شب و روز
کشید آخر خطی و در میانش
نشست و شد ز هر سو خط روانش
عزیمت خواند تا بعد از چهل روز
پدید آمد پری‌زاد دل‌افروز
بتی کز وصف او گوینده لال‌ست
چه گویم زانکه وصف او محال‌ست
چو سر پاتک ز سر تا پای او دید
درون سینهٔ خود جای او دید
تعجب کرد ازان و گفت آنگاه
چگونه جا گرفتی جانم ای ماه
جوابش داد آن ماه دل افروز
که با تو بوده‌ام من ز اولین روز
منم نفس تو تو جوینده خود را
چرا بینا نگردانی خرد را
اگر بینی همه عالم تو باشی
ز بیرون و درون همدم تو باشی
حکیمش گفت هست از نفس معلوم
که مار‌ست و سگ‌ست و خوک آن شوم
تو زیبای زمین و آسمانی
بدین خوبی به نفس کس نمانی
پری گفتش اگر اماره باشم
بتر از خوک و سگ صد باره باشم
ولی وقتی که گردم مطمئنه
مبادا هیچکس را این مظنّه
ولی چون مطمئنه گشتم آنگاه
خطاب اِرجعِیم آید ز درگاه
کنون نفس توام من ای یگانه
اگر گردم پی شیطان روانه
مرا اماره خوانند اهل ایمان
مگر شیطان من گردد مسلمان
اگر شیطان مسلمان گردد اینجا
همه کاری به سامان گردد اینجا
چو چندان رنج برد آن مرد طالب
که تا شد جان او بر نفس غالب
کسی کاو سرّ جان خواهد ز دلخواه
بسا رنجا که او بیند درین راه
کنون تو ای پسر چیزی که جستی
همه در تست و تو در کار سستی
اگر در کار حق مردانه باشی
تو باشی جمله و هم خانه باشی
تویی بی‌خویشتن گم گشته ناگاه
که تو جویندهٔ خویشی درین راه
تویی معشوق خود با خویشتن آی
مشو بیرون ز صحرا با وطن آی
ازان حب الوطن ایمان پاک‌ست
که معشوق اندرون جان پاک‌ست

اطلاعات

وزن: مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مسدس محذوف یا وزن دوبیتی)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: کتابخانه تصوف

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

پسر گفتا که آنجا بر‌نهانم
که من خود حیلت این کار دانم
آنجا بر نهانم‌: مرا آنجا بنه.

حاشیه ها

1399/01/12 09:04

حکایت سرپاتک"هندی( پری درون)
در هندوستان نوجوانی تیزهوش بود که از میان دانشها، شیفته نجوم بود چون راز رسیدن به دختر شاه پریان را برایش آشکار می کرد. حکیمی در شهر بود که در نجوم و طبابت معروف بود ولی تنها زندکی می کرد و کسی را در خلوت خود راه نمی داد تا به دانشش دست نیابند.پسر از پدرخولست پیش حکیم رود و بگوید کودکی کر و لال دارم و از توان پرداخت هزینه اش عاجزم، او را از من بپذیر تا کمک حالت باشد.حکیم برای راستی آزمایی، داروی بیهوشی به آن پسر خورانید او فهمید که برای امتحان است و برای آنکه اثر دارو کارگر نشود به دور اتاق می دوید همینکه استاد برگشت، خود را به خواب زد حکیم درفشی برداشت و به پای او فرو برد و او همچون افراد کر و لال ناله ای سر داد پس از آن حکیم یفین کرد که او کر و لال است. ده سال به این ترتیب سپری گشت و در مواقعی که حکیم بیرون میرفت مخفیانه مآخذ او را می آموخت تا به هنه علوم مهارت یافت و به درجه استادی رسید. صندوقی مهر و موم شده در زیر پرده نهان بود پسر میدانست آرزویش در آن است ولی نمی توانست به آن نزدیک شود.از قضا روزی شاهزاده بیمار شد که در زیر پوست سرش جانوری میجنبد. حکیم و پسر به قصر پادشاه رفتند پسر بر بلندایی ایستاد و نظاره می کرد.حکیم موهای سر شاهزاده را تراشید و پوست سرش را شکافت و جنبنده ای مانند خرچنگ در آن یافت و تلاش می کرد بوسیله فلزی آن را در آورد ولی آن موجود بیشتر فرو میرفت و درد شاهزاده افزون تر می شد شاگرد از آن بالا میدید، صبرش تمام شد و زبان به سخن گشود که «ای استاد با این آهن زخم بدتر می شود " باید بر پشت زخمش داغ بگذاری تا آن موجوداز سرش بیرون بیاید» حکیم از شدت ناراحتی در دم جان سپرد. و آن کودک را به جایش نشاندند او آن جانور را خارج ساخت و مرهمی بر زخم گذاشت شاهزاده پس از بهبودی از او تشکر کرد و جامه حکیم را به او بخشید و نامش را "سر پاتک" نهاد‌.
پسر بالاخره آن صندوق را گشود و از علم نجوم بهره مند شد در آن صندوق وصف آن پریرو را یافت. دعا و وردی را برخواندو بعد از "چهل روز" آن پری ظاهر گشت وقتی که "سرپاتک" او را مشاهده کرد شیفته و دلباخته او گردید و پری در سینه اش چون ماه جای گرفت.با تعجب از پری پرسید چگونه در سینه ام آمدی؟جواب داد که از روز نخست با تو قرین بوده ام من خود توام.از تو چیزی نیست و همه چیز را باید در خودت بیابی.اطراف مرا خویهای ناپسند نفسانی ات احاطه کرده اند باید مرا از دست آنها برهانی تا همیشه مرا ببینی.
نکته: پری درونی همان گوهر انسانی ماست و بدیهای احاطه شده همان لزوم پاکیزه نگه داشتن درون برای رسیدن به تکامل انسانی است- گوهر مشترک ادیان-
( سفا بر امروز که دین به راهی و اخلاق به راهی دیگر می رود، مذهب هم که نمی دانیم در این میان ما را به چه دعوت می کند؟!)
آرامش و پرواز روح