گنجور

بخش ۲۴ - در بیان آنکه ترقی در طور مراتب نفس به طریق تنزل است

نفس تا اماره باشد آتش است
دایماً با سوختن او را خوش است
چونکه شد لوامه بر طبع هواست
مختلف احوال با خوف و رجاست
چونکه گردد ملهمه غالب بر او
وصف ماهیه بود ای رازجو
مطمئنه چون شود یابد قرار
گردد او چون خاک دایم با وقار
خلق آن باشد تواضع با خضوع
وصف او تمکین و عجز است و خشوع
از صفات بد چو نفست پاک شد
روح تو از خاک بر افلاک شد
می خرامد چون ملایک بر فلک
همدم و همر از باش د با ملک
خلق نیکو بهتر از هر طاعت است
بر خلاف نفس جان را راحت است
خلق نیک آمد صراط المستقیم
شد مثال خلق بد نار جحیم
جنت آن روح خلق نیک دان
جنت عارف یقین خود هست آن
چون به خلق نیک شد او متصف
بر کمالش گشت عالم معترف
خلق نیکو شد به معنی راه راست
هر که دارد خلق بد دور از خداست
قول و فعلت نیک می باید و لیک
زانهمه نیکی به است افعال نیک
خلق اصل و قول و فعلش فرع دان
فرع را چون اصل گفتن کی توان
مصدر افعال و اقوال است خلق
منبع مجموع اخلاق است خلق
خلق نیکو وصف هر انسان بود
آدمی با خلق بد حیوان شود
هر کرا اخلاق نیکو داد حق
می برد از خلق عالم او سبق
من ندیدم به ز خلق نیک هیچ
خوی بد مر آدمی را کرد گیج
دوستی با مرد نیکو خلق کن
وانکه خویش بد بود مشنو سخن
خلق نیکو شد بهشت و حور عین
خوی بد را دوزخ سوزان ببین
روضۀ رضوان همه خلق نکو ست
خلق نیکت را جزا دیدار اوست
هر که دارد در جهان خلق نکو
مخزن اسرار حق دان جان او
جملۀ اخلاق و اوصاف ای پسر
هر زمان گردد ممثل در صور
گاه نارت می نماید گاه نور
گاه دوزخ گاه جناتست و حور
گه نبات و گاه حیوان می شود
گه معادن گاه انسان می شود
ذکر تسبیحت بهر دم بیدرنگ
می نماید میوه های رنگ رنگ
سیب و زردآلو و انگور و نبات
شد نماز و ذکر و تسبیح و صلوة
لاله و گلها و ریحان و سمن
جمله طاعات است و اخلاق حسن
هر یکی را معنی خاصی دگر
زان معانی جو ز دانایان خبر
حور غلمان هر یکی اوصاف تست
مهر و مه روحست و قلب صاف تست
قصر مروارید و درهای ثمین
شد دل پر نور او ای مرد دین
جوی خمر و جوی شیر و جوی آب
جمله اوصاف تو آمد در حساب
مستی و شوق است جوهای شراب
شد مثال ذکر و فکرت جوی آب
ذوق طاعتها و لذات عمل
می نماید صورت جوی عسل
صورت علم لذنی جوی شیر
طفل را گر شیر نبود مرده گیر
سیم و زر صدق س ت و اخلاص ای پسر
لعل و مروارید حکمت می نگر
علم توحید است در معنوی
شد زمرد عفت ار دانا شوی
لاجورد آمد ورع ای متقی
گشت فیروزه عبادات سنی
کهربا باشد عبادت در مثال
هست یاقوت حقیقی اعتدال
حدس و امعان نظر الماس دان
گشت مینا دقت فهم ای جوان
شد زجاجه رقت قلب ای عزیز
جرم زهر و توبه پازهر است نیز
گشت چینی معرفتهای یقین
خود محبت سنگ مقناطیس بین
شد عبادتها و طاعات ای پسر
آن طعام و شربت همچون شکر
چون شود اوصاف و اخلاقت نکو
هشت جنت خود تویی ای نیکخو
گر گرفتار صفات بد شدی
هم تو دوزخ هم عذاب سرمدی
آتش سوزان و زقوم و عذاب
هم تو داری فهم کن نیکو بیاب

اطلاعات

وزن: فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مسدس محذوف یا وزن مثنوی)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: کتابخانهٔ تصوف

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

نفس تا اماره باشد آتش است
دایماً با سوختن او را خوش است
هوش مصنوعی: زمانی که نفس انسان تحت تاثیر مشتهیات و تمایلات خود باشد، مانند آتش است که همواره در حال سوختن و سوزاندن است و این وضعیت برای او خوشایند است.
چونکه شد لوامه بر طبع هواست
مختلف احوال با خوف و رجاست
هوش مصنوعی: زمانی که خواسته‌ها و خواطر بر طبیعت آدمی تسلط می‌یابد، حالات مختلفی در او پدید می‌آید که همراه با ترس و امید است.
چونکه گردد ملهمه غالب بر او
وصف ماهیه بود ای رازجو
هوش مصنوعی: وقتی که الهام در روح انسان غالب می‌شود، آن شخص به وصف‌های زیبای ماه و ویژگی‌های آن دست پیدا می‌کند، ای جوینده رازها.
مطمئنه چون شود یابد قرار
گردد او چون خاک دایم با وقار
هوش مصنوعی: زمانی که کسی به اطمینان و آرامش دست یابد، مانند خاک که همیشه با وقار و آرامش است، پایدار و با ثبات می‌شود.
خلق آن باشد تواضع با خضوع
وصف او تمکین و عجز است و خشوع
هوش مصنوعی: آفرینش انسان به گونه‌ای است که با فروتنی و احترام همراه است، و ویژگی‌های خداوند شامل تسلط و ناتوانی در برابر او است.
از صفات بد چو نفست پاک شد
روح تو از خاک بر افلاک شد
هوش مصنوعی: وقتی صفات ناپسند از وجودت زدوده شود، روح تو از دنیای مادی جدا می‌شود و به عرصه‌های بالاتر و آسمانی می‌رسد.
می خرامد چون ملایک بر فلک
همدم و همر از باش د با ملک
هوش مصنوعی: او مانند فرشتگان بر آسمان راه می‌رود و هم‌پیمان و همراه با ملک است.
خلق نیکو بهتر از هر طاعت است
بر خلاف نفس جان را راحت است
هوش مصنوعی: خلق نیکو از هر نوع عبادت و طاعت بهتر است، زیرا آرامش جان در مخالفت با نفس و خواسته‌های آن است.
خلق نیک آمد صراط المستقیم
شد مثال خلق بد نار جحیم
هوش مصنوعی: انسان‌های نیکوکار به راه راست و صحیح هدایت می‌شوند، اما انسان‌های بدکار به جهنم و عذاب دچار می‌شوند.
جنت آن روح خلق نیک دان
جنت عارف یقین خود هست آن
هوش مصنوعی: بهشت واقعی به روح اشخاص نیکو مربوط می‌شود، زیرا بهشت هر عارف و دانایی در درون خود اوست.
چون به خلق نیک شد او متصف
بر کمالش گشت عالم معترف
هوش مصنوعی: وقتی او با اخلاق نیکو معروف شد، جهانیان به کمال و خوبی او اعتراف کردند.
خلق نیکو شد به معنی راه راست
هر که دارد خلق بد دور از خداست
هوش مصنوعی: آدمی کهخلق و خوی خوبی دارد، در حقیقت به مسیر درست زندگی می‌کند. اما کسی که دارای رفتار ناپسند است، از خدا دور است.
قول و فعلت نیک می باید و لیک
زانهمه نیکی به است افعال نیک
هوش مصنوعی: کلام و عمل تو باید نیکو باشد، اما از همهٔ خوبی‌هایی که گفته شد، کارهای خوب اهمیت بیشتری دارند.
خلق اصل و قول و فعلش فرع دان
فرع را چون اصل گفتن کی توان
هوش مصنوعی: مردم را باید به انگیزه‌ها و اصولشان توجه کرد و نه تنها به گفته‌ها و رفتارهایشان. اگر فرع را به جای اصل قرار دهی و او را فقط بر اساس ظاهر قضاوت کنی، هرگز نمی‌توانی حقیقت را دریابی.
مصدر افعال و اقوال است خلق
منبع مجموع اخلاق است خلق
هوش مصنوعی: رفتار و ویژگی‌های انسان‌ها منبعی برای شکل‌گیری تمام اخلاق و فضایل انسانی است، زیرا افعال و گفتار آنها از این رفتارها ناشی می‌شود.
خلق نیکو وصف هر انسان بود
آدمی با خلق بد حیوان شود
هوش مصنوعی: خلق و خوی نیکو یکی از ویژگی‌های هر انسان است، زیرا کسی که خلق و خوی بد داشته باشد، بیشتر به حیوان شبیه می‌شود.
هر کرا اخلاق نیکو داد حق
می برد از خلق عالم او سبق
هوش مصنوعی: هر کس که دارای اخلاق نیکو باشد، خداوند به او برتری و مقام می‌دهد و این موجب می‌شود که در میان مردم از دیگران پیشتاز شود.
من ندیدم به ز خلق نیک هیچ
خوی بد مر آدمی را کرد گیج
هوش مصنوعی: من هیچ وقت ندیدم که خلق خوب کسی بدی‌ای به او بدهد و او را گیج و سردرگم کند.
دوستی با مرد نیکو خلق کن
وانکه خویش بد بود مشنو سخن
هوش مصنوعی: با انسان‌های خوش‌اخلاق دوست شو و از شنیدن سخنان افرادی که ذات خوبی ندارند، پرهیز کن.
خلق نیکو شد بهشت و حور عین
خوی بد را دوزخ سوزان ببین
هوش مصنوعی: آدم‌های خوب و نیکو خلق کرده‌اند که بهشتی هستند و زنان زیبا در بهشت به چشم می‌خورند، اما کسانی که ذات و خوی بد دارند، باید دوزخ آتشین را ببینند.
روضۀ رضوان همه خلق نکو ست
خلق نیکت را جزا دیدار اوست
هوش مصنوعی: بهشت محل آرامش و زیبایی‌ست و همه انسان‌های نیکو در آنجا جای دارند. پاداش نیکوکاران، دیدار با او و بهره‌مندی از لطف اوست.
هر که دارد در جهان خلق نکو
مخزن اسرار حق دان جان او
هوش مصنوعی: هر کسی که در دنیا آدم‌های نیکو را در کنار خودش دارد، می‌تواند به عنوان کسی که رازهای حق را می‌داند شناخته شود. جان او ارزشمند و پرمعناست.
جملۀ اخلاق و اوصاف ای پسر
هر زمان گردد ممثل در صور
هوش مصنوعی: فرزند، هر لحظه ویژگی‌ها و صفات اخلاقی انسان در ظاهر او نمایان می‌شود.
گاه نارت می نماید گاه نور
گاه دوزخ گاه جناتست و حور
هوش مصنوعی: گاهی نور او نمایان می‌شود و گاهی مظاهر آتش جهنم، گاهی نیز بهشتی و زیبا همچون حوریان.
گه نبات و گاه حیوان می شود
گه معادن گاه انسان می شود
هوش مصنوعی: گاهی انسان به شکل گیاه در می‌آید و گاهی به شکل حیوان، و در مواقعی نیز به مظهر معادن و منابع زمینی تبدیل می‌شود.
ذکر تسبیحت بهر دم بیدرنگ
می نماید میوه های رنگ رنگ
هوش مصنوعی: به یاد آوردن و ذکر خدا در هر لحظه، مانند این است که میوه‌هایی با رنگ‌های مختلف را به ما نشان می‌دهد. این عمل باعث می‌شود همواره از نعمت‌های گوناگون زندگی بهره‌مند شویم.
سیب و زردآلو و انگور و نبات
شد نماز و ذکر و تسبیح و صلوة
هوش مصنوعی: سیب و زردآلو و انگور و نبات به نوعی به عبادت و دعا و نیایش تشبیه شده‌اند. این عناصر طبیعی در زندگی انسان‌ها به عنوان نمادهایی برای آرامش روحی و نزدیکی به خداوند مطرح می‌شوند. در واقع، این اشیا به تعبیر معنوی و روحانی از عبادت و اذکار اشاره دارند که می‌توانند سبب تقرب به خدا شوند.
لاله و گلها و ریحان و سمن
جمله طاعات است و اخلاق حسن
هوش مصنوعی: گل‌ها، لاله‌ها، ریحان و سمن، همه نماد اعمال خوب و رفتارهای پسندیده هستند.
هر یکی را معنی خاصی دگر
زان معانی جو ز دانایان خبر
هوش مصنوعی: هر کسی معنای ویژه‌ای دارد، پس برای فهمیدن این معانی به دانشمندان و آگاهان مراجعه کن.
حور غلمان هر یکی اوصاف تست
مهر و مه روحست و قلب صاف تست
هوش مصنوعی: این بیت به توصیف زیبایی و ویژگی‌های خاص افرادی می‌پردازد که به نوعی نماد عشق و محبت هستند. زیبایی آن‌ها مانند ماه و مهر، روح آن‌ها براق و خالص است و قلبشان نیز پاک و بی‌آلایش می‌باشد.
قصر مروارید و درهای ثمین
شد دل پر نور او ای مرد دین
هوش مصنوعی: دل او مانند قصر مرواریدی روشن و درهای گرانبها، پر از نور و زیبایی است، ای مردی که به دین پایبند هستی.
جوی خمر و جوی شیر و جوی آب
جمله اوصاف تو آمد در حساب
هوش مصنوعی: در تمام ویژگی‌های تو، می‌توان جوی‌های شراب، شیر و آب را مشاهده کرد.
مستی و شوق است جوهای شراب
شد مثال ذکر و فکرت جوی آب
هوش مصنوعی: این شعر به احساس شوق و عشق اشاره دارد که مانند جریان‌های شراب، روح و روان را سرشار می‌کند. هم‌چنین به یادآوری و تفکر اشاره می‌کند که همچون جوی آب، زندگی را سیراب می‌سازد. در حقیقت، شاعر به ارتباط عمیق بین عشق و آگاهی اشاره می‌کند که همواره در حال حرکت و جریان است.
ذوق طاعتها و لذات عمل
می نماید صورت جوی عسل
هوش مصنوعی: نشاط و لذت های عبادت مانند چهره‌ای از جوی شیرین عسل است که خود را به نمایش می‌گذارد.
صورت علم لذنی جوی شیر
طفل را گر شیر نبود مرده گیر
هوش مصنوعی: اگر علم و دانش خوشایندی وجود نداشته باشد، مانند این است که هیچ گونه ماده‌ای برای تغذیه کودک وجود ندارد. در این صورت، مانند این است که اگر شیر در دسترس نباشد، کودک از گرسنگی خواهد مرد.
سیم و زر صدق س ت و اخلاص ای پسر
لعل و مروارید حکمت می نگر
هوش مصنوعی: ای پسر، طلا و نقره را کنار بگذار و به صداقت و خلوص فکر کن؛ به زیبایی‌های حکمت مانند لعل و مروارید بنگر.
علم توحید است در معنوی
شد زمرد عفت ار دانا شوی
هوش مصنوعی: اگر درکی عمیق از توحید و یکتاپرستی پیدا کنی، مانند زمردی با عفت و پاکی خواهی شد.
لاجورد آمد ورع ای متقی
گشت فیروزه عبادات سنی
هوش مصنوعی: لاجورد به عنوان نماد زیبایی و ارزش، به همراه فیروزه که نشانگر عبادت‌های خالصانه و نیک است، به ما می‌گوید که خود را در مسیر تقوا و پرهیزگاری حفظ کنیم. این تصویر به ما احساس بلندی و ارزشمند بودن در عمل و عبادت می‌دهد.
کهربا باشد عبادت در مثال
هست یاقوت حقیقی اعتدال
هوش مصنوعی: عبادت به مانند کهربا است و در مثال، یاقوت واقعی، نشانه‌ی اعتدال است.
حدس و امعان نظر الماس دان
گشت مینا دقت فهم ای جوان
هوش مصنوعی: جوان! با دقت و هوشمندی به زیبایی‌ها و ارزش‌ها توجه کن؛ مانند الماس که در مینا و زیبایی تجلی می‌کند.
شد زجاجه رقت قلب ای عزیز
جرم زهر و توبه پازهر است نیز
هوش مصنوعی: ای عزیز، قلب حساس و لطیف تو مانند شیشه‌ای شده است که با وجود زهر و مشکل، توبه و بازگشت به حالت قبلی از آن زهر نیز ممکن است.
گشت چینی معرفتهای یقین
خود محبت سنگ مقناطیس بین
هوش مصنوعی: شخصی که دارای معرفت و آگاهی عمیق است، می‌تواند محبت و عشق را به دیگران جذب کند همان‌طور که آهنربا، فلزات را به خود جلب می‌کند.
شد عبادتها و طاعات ای پسر
آن طعام و شربت همچون شکر
هوش مصنوعی: ای پسر، عبادت‌ها و کارهای نیک همچون غذایی شیرین و خوشمزد است.
چون شود اوصاف و اخلاقت نکو
هشت جنت خود تویی ای نیکخو
هوش مصنوعی: زمانی که صفات و اخلاق تو نیکو شود، بهشت تو همان خود تویی ای نیکوکار.
گر گرفتار صفات بد شدی
هم تو دوزخ هم عذاب سرمدی
هوش مصنوعی: اگر درگیر ویژگی‌های منفی شدی، پس هم‌زمان به دوزخ می‌روی و هم عذاب ابدی را متحمل می‌شوی.
آتش سوزان و زقوم و عذاب
هم تو داری فهم کن نیکو بیاب
هوش مصنوعی: به یاد داشته باش که تو نیز با عذاب و سختی‌هایی روبرو هستی، پس بهتر است خوب دوراندیشی کنی و به عواقب کارهایت بیندیشی.

حاشیه ها

1403/11/15 10:02
اشکان مشاهیری

خلق نیکو وصف انسانی بود

آدمی با خلق بد حیوان شود

سلام در اصل این درست است 

1403/11/15 10:02
اشکان مشاهیری

منبع کتاب شرح گلشن راز

تالیف شیخ محمد لاهیجی  عارف قرن ۹ 

ص ۳۵۱