گنجور

بخش ۲۳ - اشارت به اخلاق ذمیمه و حسنه و تهذیب اخلاق سیئه بحسنه و آثار و اسرار آن و در بیان آنکه بهشت و دوزخ نتایج اعمال و اخلاق حسنه و سیئه است و این هر دو در دار دنیا با انسان است.

نیست مردم هر کرا خلق بدست
در حقیقت چون سباعست و ددست
صاحب خلق بد آمد همچو دیو
دایماً با خلق در مکرست و ریو
خلق بد ز افعال بد هم بدترست
زانکه اصل هر بدی خلق بدست
خلق بد مردود دلا سازدت
از خدا و خلق دور اندازدت
خلق بد بیعقل و بیفن می کند
دوستان را جمله دشمن می کند
سایۀ دوزخ چه باشد خلق بد
خوی بد آمد به راه دوست سد
گر ز خوی بد کنی خود را بری
ره به خلق نیک انسانی بری
چون شوی پاک از همه اخلاق بد
اسلم الشیطان ترا گردد سند
هفت دوزخ خلق بد را شد مثال
هشت جنت خلق نیکو را مآل
آتش دوزخ چه باشد ظلم و کین
دیدۀ معنی گشا یک یک ببین
حرص و شهوت مار و مورست و سگست
رهروان را کی درین معنی شک است
کبر و عجبت را پلنگ و شیر دان
ننگ و ناموس اژدهای بی امان
شد مثال مال دنیاوی حدث
زانکه دنیا جیفه ای باشد عبث
روبه و خرگوش مکرست و حیل
خودمثال بخل موشست و جعل
دان که میمون صورت تقلید بود
نیست از تقلید کس را هیچ سود
خرس در معنی یقین الحاد بود
صورت بی غیرتی خوکی نمود
یوز در معنی است خشم و بد دلی
گربه حقد و کینه و بیحاصلی
اختفا را خارپشت آمد مثال
صورت تشنیع و غیبت شد شغال
شد طمع گرگی از او می جو امان
دان که کفتار است دزدی نهان
زینهار ای جان من از وی گریز
آن زبانی چیست نفس پر ستیز
روح را از وی عذاب سرمد ست
گر ز آتش صورت فعل بدست
مانع لذات روح قدسی است
مالک دوزخ هوای نفسی است
گشت ز قوم و حمیم اندر جزا
ذکر و طاعتهای با روی و ریا
فاش گردد حسن و قبح حال تو
جنت و دوزخ بود اعمال تو
شد می ا ن هر دو منکر با نکیر
چونکه روح و عقل شد ز ایشان اسیر
یا تو از اهل رشادی یا ضلال
می کنند از چند چیز از تو سئوال
تا که باطل را جدا سازد ز حق
می کنند آن جمله را معروض حق
می رسد از حق جزای هر عمل
صدق صادق را، دغایان را دغل
صورت عدلست میزان و صراط
بر صراط حق گذر با احتیاط
انحراف از هر دو جان به دوزخست
اعتدال اندر وسط چون برزخست
راه اوسط شو که شد خیر الامور
تا رهی از دوزخ پر شر و شور
تا ن س ازی بر صراط حق عبور
کی رسی در جنت و حور و قصور

اطلاعات

وزن: فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مسدس محذوف یا وزن مثنوی)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: کتابخانهٔ تصوف

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

نیست مردم هر کرا خلق بدست
در حقیقت چون سباعست و ددست
هوش مصنوعی: انسان‌هایی که صرفاً به خاطر دیگران و برای جلب توجه آن‌ها عمل می‌کنند، در واقع مانند جانوران وحشی و خطرناک هستند.
صاحب خلق بد آمد همچو دیو
دایماً با خلق در مکرست و ریو
هوش مصنوعی: کسی که خلق و خوی بدی دارد، مانند یک دیو است و همیشه در کار فریب و نیرنگ با مردم به سر می‌برد.
خلق بد ز افعال بد هم بدترست
زانکه اصل هر بدی خلق بدست
هوش مصنوعی: خلق بد به خاطر کارهای بدی که انجام می‌دهند، بدتر است زیرا ریشه و منبع هر بدی از خود مردم ناشی می‌شود.
خلق بد مردود دلا سازدت
از خدا و خلق دور اندازدت
هوش مصنوعی: افراد بد و ناپسند تو را از خدا دور می کنند و تو را از دیگران و اجتماع جدا می سازند.
خلق بد بیعقل و بیفن می کند
دوستان را جمله دشمن می کند
هوش مصنوعی: آدم‌های بد و بی‌فکر، دوستان را به دشمنی می‌کشانند و آرامش را از بین می‌برند.
سایۀ دوزخ چه باشد خلق بد
خوی بد آمد به راه دوست سد
هوش مصنوعی: سایه‌ی جهنم چه اهمیتی دارد، زمانی که انسان‌های بد و با خوی زشت در مسیر دوست به موانع و مشکلاتی تبدیل می‌شوند.
گر ز خوی بد کنی خود را بری
ره به خلق نیک انسانی بری
هوش مصنوعی: اگر از ویژگی‌های ناپسند خود فاصله بگیری، می‌توانی به انسانی نیکو برای دیگران تبدیل شوی.
چون شوی پاک از همه اخلاق بد
اسلم الشیطان ترا گردد سند
هوش مصنوعی: وقتی که از تمامی صفات زشت و ناپسند پاک و خالص شوی، در آن صورت شیطان بر تو تسلط نخواهد داشت و تو از او در امان خواهی بود.
هفت دوزخ خلق بد را شد مثال
هشت جنت خلق نیکو را مآل
هوش مصنوعی: چهره‌های بد و نیک انسان‌ها در این دنیا به دو سرنوشت متفاوت دچار می‌شوند؛ بدها به هفت دوزخ و درد می‌رسند، در حالی که نیکوکاران به هشت بهشت و خوشبختی هدایت می‌شوند.
آتش دوزخ چه باشد ظلم و کین
دیدۀ معنی گشا یک یک ببین
هوش مصنوعی: آتش دوزخ نشانه‌ای از ظلم و کینه است. کسی که به عمق معنای این کلمات نگاه کند، می‌تواند حقیقت را به وضوح ببیند.
حرص و شهوت مار و مورست و سگست
رهروان را کی درین معنی شک است
هوش مصنوعی: حرص و شهوت مانند مار و مور و سگ هستند که کسانی را که در مسیر زندگی قدم برمی‌دارند، دچار تردید می‌کنند.
کبر و عجبت را پلنگ و شیر دان
ننگ و ناموس اژدهای بی امان
هوش مصنوعی: فخر و خودپسندی را به پلنگ و شیر نسبت بده و آنها را شرمسار کن، چرا که ننگ و غیرت اژدهای دائمی به حساب می‌آید.
شد مثال مال دنیاوی حدث
زانکه دنیا جیفه ای باشد عبث
هوش مصنوعی: دنیا مانند چیزهای مادی و زودگذر است که هیچ ارزشی ندارد و مانند زباله‌ای بی‌فایده محسوب می‌شود.
روبه و خرگوش مکرست و حیل
خودمثال بخل موشست و جعل
هوش مصنوعی: روباه و خرگوش در فریب و نیرنگ خود مانند موشی هستند که با بخل و تزویر عمل می‌کند.
دان که میمون صورت تقلید بود
نیست از تقلید کس را هیچ سود
هوش مصنوعی: بدان که میمون فقط ظاهر را تقلید می‌کند و از این تقلید هیچ کس را سودی نمی‌رسد.
خرس در معنی یقین الحاد بود
صورت بی غیرتی خوکی نمود
هوش مصنوعی: خرس در واقع نشان‌دهنده یک نوع یقین و اعتقاد است، اما وقتی به صورت بی‌غیرتی و بی‌توجهی خودش را نشان می‌دهد، شبیه خوکی می‌شود. در اینجا، تأکید بر تمایز بین اعتقاد واقعی و ظاهری است که ممکن است در برخی افراد وجود داشته باشد. این نقص در غیور بودن و توجه به اصول، تصویر زشتی به خود می‌گیرد.
یوز در معنی است خشم و بد دلی
گربه حقد و کینه و بیحاصلی
هوش مصنوعی: یوز نشان‌دهنده خشم و کینه است، و به حالت بددلانه‌ای که به گربه‌ها اختصاص دارد اشاره می‌کند که در آن حسادت و بی‌نتیجه بودن احساسات برادر شده است.
اختفا را خارپشت آمد مثال
صورت تشنیع و غیبت شد شغال
هوش مصنوعی: پنهان‌کاری را مانند خارپشت دانسته‌اند، در حالی که شکل انتقاد و غیبت را شغال نمایان می‌سازد.
شد طمع گرگی از او می جو امان
دان که کفتار است دزدی نهان
هوش مصنوعی: به خاطر طمعی که از او می‌جوید، به یاد داشته باش که او در واقع یک کفتار است و دزدی پنهانی می‌کند.
زینهار ای جان من از وی گریز
آن زبانی چیست نفس پر ستیز
هوش مصنوعی: ای جان من، مواظب باش، از آن فرد دوری کن. او زبانی دارد که همیشه در حال نزاع و درگیری است.
روح را از وی عذاب سرمد ست
گر ز آتش صورت فعل بدست
هوش مصنوعی: اگر روح را با عذاب دائمی مرتبط کنی، این عذاب از عمل‌های نادرست ناشی می‌شود که همچون آتش به آن آسیب می‌زند.
مانع لذات روح قدسی است
مالک دوزخ هوای نفسی است
هوش مصنوعی: خودخواهی و آرزوهای دنیوی مانع از رسیدن به روح پاک و معنوی است؛ زیرا اینکه انسان در بند خواسته‌های نفسانی خود باشد، او را از روشنایی و لذت‌های اصلی روحانی دور می‌کند.
گشت ز قوم و حمیم اندر جزا
ذکر و طاعتهای با روی و ریا
هوش مصنوعی: در میان افراد و نزدیکان، ذکر و عبادت‌هایی که تنها برای نمایش و ریا صورت می‌گیرد، کم‌ارزش و بی‌فایده است.
فاش گردد حسن و قبح حال تو
جنت و دوزخ بود اعمال تو
هوش مصنوعی: اگر خوبی‌ها و بدی‌های تو آشکار شود، اعمال تو همانند بهشت و جهنم خواهد بود.
شد می ا ن هر دو منکر با نکیر
چونکه روح و عقل شد ز ایشان اسیر
هوش مصنوعی: وقتی هر دو فرشته نکیر و منکر به سراغشان آمدند، روح و عقل آنها به خاطر حال و وضعیتشان در بند و اسیر شدند.
یا تو از اهل رشادی یا ضلال
می کنند از چند چیز از تو سئوال
هوش مصنوعی: یا تو از کسانی هستی که به حقیقت و درستی راه یافته‌اند، یا از آنها که گمراهی می‌کنند. از تو درباره چند موضوع سؤال می‌کنند.
تا که باطل را جدا سازد ز حق
می کنند آن جمله را معروض حق
هوش مصنوعی: برای جدا کردن نادرستی از حقیقت، تمامی آن چیزها را که نشان‌دهنده حقیقت است، مورد توجه قرار می‌دهند.
می رسد از حق جزای هر عمل
صدق صادق را، دغایان را دغل
هوش مصنوعی: هر عمل نیک و راستگویی پاداشی از جانب حق دارد، اما افرادی که نیرنگ و فریب را انتخاب می‌کنند، جزای کارهای خود را خواهند دید.
صورت عدلست میزان و صراط
بر صراط حق گذر با احتیاط
هوش مصنوعی: وجهه‌ای از عدالت به عنوان محور و راهی درست، برای گذر از مسیر حق با دقت و احتیاط در نظر گرفته می‌شود.
انحراف از هر دو جان به دوزخست
اعتدال اندر وسط چون برزخست
هوش مصنوعی: انحراف از هر دو طرف، انسان را به عذاب می‌کشاند. اما میانه‌روی و اعتدال، مانند وضعیتی میان برزخ، نجات‌دهنده است.
راه اوسط شو که شد خیر الامور
تا رهی از دوزخ پر شر و شور
هوش مصنوعی: در مسیر میانه و متعادل حرکت کن، چرا که بهترین کارها در آن است تا از جهنم پرآشوب و پر هرج‌ومرج دور بمانی.
تا ن س ازی بر صراط حق عبور
کی رسی در جنت و حور و قصور
هوش مصنوعی: برای رسیدن به بهشت و نعمت‌های آن، باید از راه راست و درست عبور کنی و از ظلمت به سوی روشنایی قدم برداری.