نظامی عروضیبخش ۱۳ - حکایت دوازده - طبابت نظامی عروضی
در سنهٔ سبع و اربعین و خمسمایة که میان سلطان عالم سنجر بن ملکشاه و خداوند من علاء الدنیا و الدین الحسین بن الحسین خلد الله تعالى ملکهما و سلطانهما به در اوبه مصاف افتاد و لشکر غور را چنان چشم زخمی افتاد و من بنده در هرات چون متواری گونه همی گشتم به سبب آن که منسوب بودم به غور دشمنان بر خیره هر جنسی همی گفتند و شماتتی همی کردند.
در این میان شبی به خانهٔ آزادمردی افتادم و چون نان بخوردیم و من به حاجتی بیرون آمدم آن آزادمرد که من به سبب او آنجا افتاده بودم مگر مرا ثنایی می‌گفت که:
«مردمان او را شاعر شناسند اما بیرون از شاعری خود مردی فاضل است، در نجوم و طب و ترسل و دیگر انواع متبحر است.»
چون به مجلس باز آمدم خداوند خانه مرا احترامی دیگرگون کرد چنان که محتاجان کنند.
و چون ساعتی بود به نزدیک من نشست و گفت:
«ای فلان! یک دختر دارم و بیرون از وی کس ندارم و نعمتی هست، و این دختر را علتی هست که در ایام عذر ده پانزده من سرخی از وی برود و او عظیم ضعیف می‌شود، و با طبیبان مشورت کردیم و چند کس علاج کردند هیچ سود نداشت. اگر می‌بندند شکم بر می‌آید و درد همی گیرد و اگر می‌بگشایند سیلان می‌افتد و ضعف پدید می‌آید، و همی ترسم که نباید که یکبارگی قوت ساقط گردد.»
گفتم:
«این بار که این علت پدیدار آید مرا خبر کن.»
و چون روزی ده برآمد مادر بیمار بیامد و مرا ببرد و دختر را پیش من آورد.
دختری دیدم به غایت نیکو، دهشت زده و از زندگانی ناامید شده.
همیدون در پای من افتاد و گفت:
«ای پدر! از بهر خدای مرا فریاد رس که جوانم و جهان نادیده.»
چنان که آب از چشم من بجست گفتم:
«دل فارغ دار که این سهل است.»
پس دست بر نبض او نهادم قوی یافتم و رنگ روی هم بر جای بود و از امور عشره بیشتر موجود بود چون امتلا و قوت و مزاج و سحنه و سن و فصل و هواء بلد و عادت و اعراض ملائمه و صناعت.
فصادی را بخواندم و بفرمودم تا از هر دو دست او رگ باسلیق بگشود و زنان را از پیش او دور کردم و خونی فاسد همی رفت. پس به امساک و تسریح درمسنگی هزار خون بر گرفتم و بیمار بیهوش بیفتاد.
پس بفرمودم تا آتش آوردند و برابر او کباب همی کردم و مرغ همی گردانیدم تا خانه از بخار کباب پر شد و بر دماغ او رفت و با هوش اندر آمد.
بجنبید و بنالید.
پس شربتی بخورد و مفرحی ساختم او را معتدل و یک هفته معالجت کردم.
خون به جای باز آمد و آن علت زائل شد و عذر به قرار خویش باز آمد.
و او را فرزند خواندم و او مرا پدر خود خواند و امروز مرا چون فرزندان دیگر است.
اطلاعات
* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.
برگردان به زبان ساده
خوانش ها
بخش ۱۳ - حکایت دوازده - طبابت نظامی عروضی به خوانش حمیدرضا محمدی
حاشیه ها
در سنهٔ سبع و اربعین و خمسمایة (سال ۵۴٧ هـ ق) که میان سلطان عالم سنجر بن ملکشاه (هشتمین پادشاه سلجوقی زاده ۴۷٩ درگذشته ۵۵۲ هجری) و خداوند من علاء الدنیا و الدین الحسین بن الحسین (علاءالدین حسین، معروف به جهانسوز، پسر ملک عزالدین حسین ملقب به ابوالسلاطین و از خاندان مولانای بلخی، فرمانروای سلسلهٔ غوریان از سال ۵۴۴ تا ۵۵۶ هجری) خلد الله تعالی ملکهما و سلطانهما به در اوبه (اوبه از شهرهای ولایت هرات) مصاف افتاد و لشکر غور را چنان چشم زخمی افتاد و من بنده در هرات چون متواری گونه همی گشتم به سبب آن که منسوب بودم به غور دشمنان بر خیره هر جنسی همی گفتند و شماتتی همی کردند.
در این میان شبی به خانهٔ آزادمردی افتادم و چون نان (غذا) بخوردیم و من به حاجتی بیرون آمدم آن آزادمرد که من به سبب او آنجا افتاده بودم مگر مرا ثنایی می‌گفت که:
«مردمان او را شاعر شناسند اما بیرون از شاعری خود مردی فاضل است، در نجوم و طب و تَرَسُّل (نویسندگی) و دیگر انواع متبحر است.»
چون به مجلس باز آمدم خداوند خانه مرا احترامی دیگرگون کرد چنان که محتاجان کنند.
و چون ساعتی بود به نزدیک من نشست و گفت:
«ای فلان! یک دختر دارم و بیرون از وی کَس ندارم و نعمتی هست، و این دختر را علتی (بیماری) هست که در ایام عذر (حیض) ده پانزده من (کیلو) سرخی (خون) از وی برود و او عظیم ضعیف می‌شود، و با طبیبان مشورت کردیم و چند کس علاج کردند هیچ سود نداشت. اگر می‌بندند شکم بر می‌آید و درد همی گیرد و اگر می‌بگشایند سیلان می‌افتد و ضعف پدید می‌آید، و همی ترسم که نباید که یکبارگی قُوَّت ساقط گردد.(بمیرد)»
گفتم:
«این بار که این علت پدیدار آید مرا خبر کن.»
و چون روزی ده (ده روز) برآمد مادر بیمار بیامد و مرا ببرد و دختر را پیش من آورد.
دختری دیدم به غایت نیکو، دهشت زده و از زندگانی ناامید شده.
همیدون در پای من افتاد و گفت:
«ای پدر! از بهر خدای مرا فریاد رس که جوانم و جهان نادیده.»
چنان که آب از چشم من بجست گفتم:
«دل فارغ دار که این سهل است.»
پس دست بر نبض او نهادم قوی یافتم و رنگ روی هم بر جای بود و از امور عشره (امور ده‌گانه طبابت) بیشتر موجود بود چون امتلا (پُرشدن بدن از اخلاط) و قوت (بررسی توان و ضعف بدن) و مزاج (نسبت دادن بروز بیماری به برهم خوردن تعادل و تناسب خلط‌های چهارگانه) و سحنه (حال و هیأت و رنگ و فربهی و لاغری جسد) و سن و فصل و هواء بلد (آب و هوای محلی) و عادت و اعراض ملائمه (بیماری‌هایی که با آن سازگاری ایجاد شده) و صناعت (تأثیر حرفه و شغل بر سلامت و بیماری)
فَصّادی (فصد کننده، رگن زن) را بخواندم و بفرمودم تا از هر دو دست او رگ باسلیق (شاه رگ) بگشود و زنان را از پیش او دور کردم و خونی فاسد همی رفت. پس به امساک (مانع سدن و گرفتن) و تسریح (رها کردن) درمسنگی (هم وزن درهم) هزار خون بر گرفتم و بیمار بیهوش بیفتاد.
پس بفرمودم تا آتش آوردند و برابر او کباب همی کردم و مرغ همی گردانیدم تا خانه از بخار کباب پر شد و بر دماغ او رفت و با هوش اندر آمد.
بجنبید و بنالید.
پس شربتی بخورد و مفرحی ساختم او را معتدل و یک هفته معالجت کردم.
خون به جای باز آمد و آن علت زائل شد و عذر به قرار خویش باز آمد. (حیض او قاعده‌مند شد)
و او را فرزند خواندم و او مرا پدر خود خواند و امروز مرا چون فرزندان دیگر است.