این مثنوی به بحر هزج مسدس مقصور سروده شده و واقعه آن در کاشان اتفاق افتاده است و بطور خلاصه چنین است که چند نفر شبی در کاشان به شاهد بازی ومیخوارگی مشغول شدند، در این میان زنی مکاره بر این راز آگاه شد و با چند نفر که خود را به «نیم سوز» مسلح کرده بودند بر آنها تاخت و مجبور به فرارشان کرد اما سر دسته شاهد بازان و میخواران به دست «نیم سوز بدستان» افتاد و کتک مفصلی خورد، بقیه این حکایت شیرین را باید در کتاب خواند.

منظومه خلاصه الافتضاح منظوم داستانی است که در ضمن یکی از مکتوبات یغما که از قول میرزا آقاخان محلاتی به برادرش نوشته شده آمده است.(رک به مجموعه آثار یغما، جلد دوم مکتوب شماره ۲)

نشاط افزای صبح با ده خواران

همه همدست و هم پیمانه هم راز

ز برج ماه روئی اختری را

ستوده نام شیرینش در ایام

خجل طوطی ز شکرخا زبانش

دهانش گاه گفتن چشمه نوش

به شیرین مشربی شیرین اول

قلم بر دفتر شیرین کشیدی

بدن اندام قد رفتار شیرین

سپاس اختر آوردیم و گردون

که بردی عکس از آن مهر جهان تاب

که بی می نیست خوش عهد بهاران

وسط احوال نی پست و نه عالی

که مستان را گریز از آن نشاید

به سعی پیشکاران گشت موجود

روان در حلقه ساغر نشستیم

مقرر پای کوبان جام را ندیم

شد از صهبا تهی میخانه ای چند

نشد الحق سر موئی فراموش

به مغرب باز برد این بسدین جام

زمانی بوسه گه ساغر گرفتیم

من و یاری به دستور شب پیش

که ایمن باد ز آسیب زمانه

سوی آرامگه کردیم تحویل

که هنگامی که این هندوی زراق

جهان فرخ شود چون کاخ جمشید

زنیم از چشمه هش بر جبین آب

حریف چنگ و جام و عود گردیم

فرو شوئیم زنگ انده از دل

ز سر گیریم دور زندگانی

زمانه خصم و مهر و مه به کین است

به جای باده خون دل به جام است

زمان چون چشم شاهد فتنه انگیز

طلوع صبح گاهان مست و مدهوش

نهادم پا به راه از سطح خانه

که کس چون او ندارد مهربان یاد

نمرده هر که را او جام داده

رسد ز ایوان چرخش نغمه نوش

نگوید هر که عاقل می حرام است

کند زاهد به جامی خرقه مرهون

حرم میخانه گردد جام قندیل

دمی سرد ولبی خشک و دلی ریش

شکسته دل تر از حکام معزول

به رویت شاد جان دل فگاران

به روی ما در اقبال باز است

طرب همدست و عشرت پیشکار است

جهان را داده یاد از عهد داود

دل آویز و روان بخش و طرب ساز

به حال عیش باز آی این چه حال است

سیه شد چهره گردون ز دودش

سیه اختر از ما در جهان کیست

پریشان گشت آن عیش شبانه

تو خود گفتی که آتش در نی افتاد

به کف هر یک گرفته نیم سوزی

کشد آن ترک عالم گیر خنجر

به خشت و مشت و چوب و آجر و سنگ

غلو کردند بر بام و در و کوی

به ضرب سنگ اول در شکستند

به یاران باب فضاحی گشادند

همه چون چشم ساقی مست و مدهوش

یکی چون چنگ سر در بر فتاده

به چنگ اندر یکی نای آن دگر دف

که بودش زان میان از ما کناره

نهاد از محفل ما پای بیرون

بساط آرای این شور و فغان کیست

فغان برداشت کی برگشته حالان

غنوده خواجه«شیرین» رفته در خواب

شود بس فتنه خوابیده بیدار

که زیتون باز نشناسد ز مازو

که مسکین را نه پک ماند و نه پوزی

به سنگ دمشت وحشت و آجر و چوب

سرا پا عضو عضو او شکستند

تنش چون کهنه تابوتی شکسته

و یا در زیر پاها مرده باشد

و گر مرده«لمر قدتیزه» باد

نمی آمد صدای فس فس وی

چو برق لامع از دالان گذشتند

به بخت فرخ و اقبال فیروز

اساس رقص و سازدنگ می ریخت

سوی آن مست مسکینش ره افتاد

به سرزد کش بر آمد بر فلک دود

دوید از کاسه سر در قدح خون

بشد کز پای خیزد بر سر افتاد

به فرقش برق آتش گشت ریزان

که نشناسند باز از نیم سوزش

که چون زنگی سرا پا گشت نیلی

به ناکامی فزرتش گشت قمصور

خدا رحمت کند آن نوجوان را

شود مینای می جام شهادت

مبادت غم از آن غمگین چه پرسی

قدح آب شهادت مرگ ساقی

ز سر ماجرا قاسم خبر شد

به توی زیره ای درشد گریزان

به پایش خورد چون بختش سیه بود

قضا گفتش که خیلی کرد توفیر

فتاد از گوشه ای چشم قدم خیر

زکین بر نیم سوز آنگاه تف کرد

عدو غالب حریف و بخت تیره

یکی هفتاد شد تشویش قاسم

کشیدش تن بسان لاله در خون

به قصد کشتن او را بر جبین زد

به قاسم زیره سرداب لحد شد

غبار تن به پای کین لگدکوب

کشید آن نیم سوز آتشین را

الهی روز بد هرگز نبینی

نهاد از کاردانی پا به حلقش

ببالا برد نامرد ستم توز

که گفت از کوی ضیغن مادر او

رخت چون کهربا گردید قاسم

به قول بچه ها گوزت گره شد

شده سکوی زیره حجله گاهت

نباشد جنده بازی بچه بازی

کجا بوزینه نجاری تواند

چه کارت با سرود و جام صافی است

حریف کاردان مولای خود را

به چرخ افتاده جام ماه ومهر است

ندیده همچو او رند قدح خوار

چو دزدان می گریزد پا برهنه

تو گوز دسته نقاشی که باشی

خمار غم قوی شد ساقیم کو

نرقصیدم به بزم شادی وی

کجا یارب سر او را شکستند

که تیپا می زند بر توی کونش

ندانم قصه آن لاتجم چیست

حریف حجره خدمتکار بستان

شعورش بود و یارای سخن بود

جواب مام مذبوحانه می داد

نصیب سگ نگردد حال باقی

کشیده گرد من از چارسو صف

یکی آجر زند بر غوزه من

گذارد آن یکم آجر به زانو

سمن سیما در پستو گرفته

کند آن کاکلم گاهی، گهی ریش

به باقی کاکل و ریشی نمانده

ندانم تا بکی خون بایدم خورد

به بزم اندر شبی جامی کشیدم

گه ناپخته از حلقم بر آمد

خداوندا چه گه بود این که خوردم

فرو ریزد مخم از راه بینی

برو مادر که کار من تمام است

نبینی تا به زیر نیم سوزم

سرود حجله گاهم عر و عور است

زصهبای شهادت چون کشم جام

به آب باده پاکم شست و شو کن

حنوطم ساز ده از ساس انگور

سمنبر شاه ملک قولچماقی

که بگذشت از ثریا بانگ گوزش

از آن ره روح پاک او برون جست

سیه شد ز آسمان نیلگون روز

بخور تو گر نریدی اهل دردی

که خود جان داد از گوز چماقی

چه جای گوز، بر خود ریده بودی

حریفان را همه بابا و ماما

خود از بدمستی ایام غافل

گهی مانند بخت خویش درخواب

که نشنیدی چمانی شرشر وی

بهم بر چشم صاحب مرده او

به خود باز آمد آن کج گشته پالان

زمان رامش و گاه سرود است

بلی مستان ندانندی سر از پای

چراغ این یا شعاع نیم سوز است

همی لرزاند خود را هم چو سیماب

خراس آساگهش در چرخ قنبل

چماقی چون دم عقرب گره دار

روان بر گاو سر خصمانه تف کرد

یکی دیگر یکی دیگر پیاپی

فرو می جست و بر می جست ناچار

کجا بزم طرب جای نبرد است

بلا نزدیک و شب تاریک و جا تنگ

برهنه پا هزیمت را به در زد

به سر غلطید و بیرون شد تلنگش

نرید از ضرب صدمه باز خوب است

به کوبش نیم سوزان بر کشیدند

که می شد بر ثریا شرق شرقش

ز قاسم هم ز باقی فاضل آمد

به خود در زیر لب بامویه می گفت: