گنجور

بخش ۱۴ - اندر جمع بین عقل و شرع

عقل چشم و پیمبری نورست
آن ازین این از آن نه بس دورست
اینکه در دست شهوت و خشمند
چشم بی‌نور و نور بی‌چشمند
نور بی‌چشم شاخ بی‌بر دان
چشم بی‌نور جسم بی‌سر دان
این تواضع نمای پر تلبیس
وآن تکبر فزای چون ابلیس
این ز دست امیر چیز دهد
وآن ز کون رئیس تیز دهد
نیست جز شرع و عقل و جان و دماغ
خلق را در دو خطه چشم و چراغ
چون ترا از خرد هوا بدلست
خنده‌ت آید ز هرچه جز جدلست
چون خرد سوی هر دلی پوید
وز دل هرکسی سخن گوید
از پی مصلحت درین بنیاد
کاوّلش آتش است و آخر باد
قهرمانِ امین یزدانیست
بهرمانِ نگین انسانیست
عقل جز داد و جز کرم نکند
که اولوالامر خود ستم نکند
عقل چون برگشاد زاغ هوس
درکشد چون تذرو سر در خس
راکبی کز خرد عنان دارد
اسب انجام زیر ران دارد
چهره‌ای را که روز بد نبود
هیچ مشاطه چون خرد نبود
از خرد بدگهر نگیرد فرّ
کی شود سنگ بدگهر گوهر
مده ای پور روز نیک به بد
با خردرو زآن نه با دل خود
با خرد باش و از هوا بگریز
که هوا علّتیست رنگ آمیز
کَون بی‌تجربت فساد بود
تجربت عقل مستفاد بود
خرد از بهر عاطفت باشد
ختم عمرش بر این صفت باشد
خرد از بهر برّ و احسانست
زانکه خود خلقتش ازین سانست
حرف بد بر زبان بون باشد
هرکه با دین بود نه دون باشد
ملک عقل از عقود کانی به
پادشاهی ز پاسبانی به
عقل را هیچ مدح نتوان گفت
جز بدو دُرّ مدح نتوان سفت
شو رها کن جهان فانی را
تا بدانی جمال باقی را
آن کسی کو به ملک عقل رسید
دو جهان را چنانکه هست بدید
از برای حصول نعمت دل
در دل آویز خاک بر سرِ گل
ای خداوند خالق سبحان
من رهی را به ملک عقل رسان
سخن عقل چون تمام آمد
علم را در جهان نظام آمد

اطلاعات

وزن: فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: محمودرضا رجایی

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

عقل چشم و پیمبری نورست
آن ازین این از آن نه بس دورست
هوش مصنوعی: عقل و دانش همچون چشمی هستند که راه را روشن می‌کنند، و هدایت و رهبری نیز از همین نور ناشی می‌شود. هر یک از این دو کیفیت به نوعی به دیگری وابسته است و از هم فاصله‌ای ندارند.
اینکه در دست شهوت و خشمند
چشم بی‌نور و نور بی‌چشمند
هوش مصنوعی: این که آدمی در دام شهوت و خشم گرفتار شود، مانند این است که چشمش فاقد نور است و نور هم بدون چشم نمی‌تواند دیده شود. در حقیقت، در چنین حالتی هر دو چیز، یعنی بینایی و نور، از کار می‌افتند و انسان به بیراهه می‌رود.
نور بی‌چشم شاخ بی‌بر دان
چشم بی‌نور جسم بی‌سر دان
هوش مصنوعی: نور بدون چشم مانند شاخی است که بدون برگ است، و چشم بدون نور مشابه جسمی است که سر ندارد.
این تواضع نمای پر تلبیس
وآن تکبر فزای چون ابلیس
هوش مصنوعی: این فروتنی ظاهری، نقابی است برای فریب، و آن غرور و خودبزرگ‌بینی، به اندازه ابلیس است.
این ز دست امیر چیز دهد
وآن ز کون رئیس تیز دهد
هوش مصنوعی: این جمله به این معناست که برخی افراد از جایگاه و موقعیت خود استفاده می‌کنند تا چیزهایی به دست بیاورند، در حالی که دیگران با تلاش و مهارت خود می‌توانند به نتایج خوبی برسند. به عبارت دیگر، برخی افراد به خاطر مقام و موقعیتشان به راحتی چیزهایی به دست می‌آورند، در حالی که دیگران باید با اراده و استعداد خود تلاش کنند.
نیست جز شرع و عقل و جان و دماغ
خلق را در دو خطه چشم و چراغ
هوش مصنوعی: هیچ چیزی جز دین، عقل، جان و درک مردم وجود ندارد و این‌ها در دو چشم و چراغ مستترند.
چون ترا از خرد هوا بدلست
خنده‌ت آید ز هرچه جز جدلست
هوش مصنوعی: زمانی که دل تو از فکر و حواشی خالی شده است، هر چیزی که جز جدال باشد، می‌تواند تو را به خنده بیاندازد.
چون خرد سوی هر دلی پوید
وز دل هرکسی سخن گوید
هوش مصنوعی: زمانی که خرد به هر دلی می‌رسد، از دل آن شخص سخن می‌گوید.
از پی مصلحت درین بنیاد
کاوّلش آتش است و آخر باد
هوش مصنوعی: برای رسیدن به مقاصد خوب در این دنیا، در ابتدا شور و اشتیاق زیادی وجود دارد و در پایان، نتیجه‌اش به آرامش و سکوت منتهی می‌شود.
قهرمانِ امین یزدانیست
بهرمانِ نگین انسانیست
هوش مصنوعی: امید و کامیابی در دستان انسانی است که به عنوان قهرمان و نگین، مورد احترام و اعتبار قرار دارد.
عقل جز داد و جز کرم نکند
که اولوالامر خود ستم نکند
هوش مصنوعی: عقل فقط به عدل و بخشش می‌پردازد، پس کسانی که در مقام قدرت هستند نمی‌توانند ظلم کنند.
عقل چون برگشاد زاغ هوس
درکشد چون تذرو سر در خس
هوش مصنوعی: زمانی که عقل انسان به شهوات و خواسته‌های نفسانی آزاد شود، مانند زاغی می‌شود که به دنبال هوس و آرزوها پرواز می‌کند و در این مسیر، دچار مشکلات و خطرات می‌شود.
راکبی کز خرد عنان دارد
اسب انجام زیر ران دارد
هوش مصنوعی: رفیق یا یار خود را که کنترل بیشتری بر زندگی‌اش دارد، شایسته می‌داند. او با درایت و هوشمندی، مسیر زندگی خود را هدایت می‌کند و از روی آگاهی و علم، به جلو می‌رود.
چهره‌ای را که روز بد نبود
هیچ مشاطه چون خرد نبود
هوش مصنوعی: چهره‌ای که در روزهای ناگوار زیبا نبود، وقتی که خرد و دانایی در آن وجود نداشت، هیچ آرایشگری نمی‌تواند به زیبایی درآورد.
از خرد بدگهر نگیرد فرّ
کی شود سنگ بدگهر گوهر
هوش مصنوعی: انسانی که ذات و نهاد خوبی ندارد، هرچقدر هم که موقعیت و مقام بالا داشته باشد، به زودی شایستگی خود را از دست می‌دهد. مانند این است که یک سنگ بی‌ارزش هرگز نمی‌تواند به جواهر ارزشمندی تبدیل شود.
مده ای پور روز نیک به بد
با خردرو زآن نه با دل خود
هوش مصنوعی: به کسی که با فکر و عقل خود رفتار می‌کند، نباید روز خوب و شادی را به روز بد و ناخوشایند تبدیل کند.
با خرد باش و از هوا بگریز
که هوا علّتیست رنگ آمیز
هوش مصنوعی: با اندیشه‌ای صحیح و عقلانی زندگی کن و از خواهش‌ها و تمایلات نفسانی دوری کن، زیرا این تمایلات می‌توانند باعث شوند که واقعیت‌ها را به شکل‌های مختلف و نادرستی ببینیم.
کَون بی‌تجربت فساد بود
تجربت عقل مستفاد بود
هوش مصنوعی: دنیای بی‌تجربه فساد و نابسامانی به همراه دارد، اما تجربیات ما به دست آوردن عقل و دانایی را به دنبال دارد.
خرد از بهر عاطفت باشد
ختم عمرش بر این صفت باشد
هوش مصنوعی: عقل و خرد باید برای محبت و احساسات باشد و در نهایت، زندگی انسان باید بر اساس همین محبت سرانجام یابد.
خرد از بهر برّ و احسانست
زانکه خود خلقتش ازین سانست
هوش مصنوعی: خرد برای خیر و نیکوکاری است، زیرا که سرشت او به همین شکل آفریده شده است.
حرف بد بر زبان بون باشد
هرکه با دین بود نه دون باشد
هوش مصنوعی: هر کسی که به اصول و اعتقادات دینی پایبند باشد، نباید بیهوده یا به زبان بد صحبت کند. صحبت‌های ناپسند نشانه‌ای از شخصیت پایین و نادانی است.
ملک عقل از عقود کانی به
پادشاهی ز پاسبانی به
هوش مصنوعی: عقل همچون پادشاهی است که از قراردادها و تعهدات خود محافظت می‌کند و در این نقش، همواره مراقب و هوشیار است.
عقل را هیچ مدح نتوان گفت
جز بدو دُرّ مدح نتوان سفت
هوش مصنوعی: عقل را نمی‌توان به هیچ وجه ستایش کرد، جز اینکه خود او را ستایش کرد و به او ارج نهاد.
شو رها کن جهان فانی را
تا بدانی جمال باقی را
هوش مصنوعی: دنیا و زندگی مادی را رها کن تا بتوانی زیبایی و حقیقت دائمی را درک کنی.
آن کسی کو به ملک عقل رسید
دو جهان را چنانکه هست بدید
هوش مصنوعی: کسی که به درک و فهم عمیق دست یافته باشد، می‌تواند واقعیت‌های جهان را همان‌طور که هستند، ببیند و درک کند.
از برای حصول نعمت دل
در دل آویز خاک بر سرِ گل
هوش مصنوعی: برای رسیدن به نعمت، دل خود را به محبت آویزان کن و خاک را بر سر گل بپاش.
ای خداوند خالق سبحان
من رهی را به ملک عقل رسان
هوش مصنوعی: ای خداوند بزرگ و بی‌نظیر، مرا به راهی هدایت کن که به سرزمین عقل و خرد برسم.
سخن عقل چون تمام آمد
علم را در جهان نظام آمد
هوش مصنوعی: وقتی سخن عقل به کمال رسید، علم در دنیا به نظم و ترتیب درآمد.