سعدیقصیدهٔ شمارهٔ ۱۲ - توحید
فضل خدای را که تواند شمار کرد؟
یا کیست آنکه شکر یکی از هزار کرد؟
آن صانع قدیم که بر فرش کائنات
چندین هزار صورت الوان نگار کرد
ترکیب آسمان و طلوع ستارگان
از بهر عبرت نظر هوشیار کرد
بحر آفرید و بر و درختان و آدمی
خورشید و ماه و انجم و لیل و نهار کرد
الوان نعمتی که نشاید سپاس گفت
اسباب راحتی که نشاید شمار کرد
آثار رحمتی که جهان سر به سر گرفت
احمال منتی که فلک زیر بار کرد
از چوب خشک میوه و در نی شکر نهاد
وز قطره دانه‌ای درر شاهوار کرد
مسمار کوهسار به نطع زمین بدوخت
تا فرش خاک بر سر آب استوار کرد
اجزای خاک مرده، به تأثیر آفتاب
بستان میوه و چمن و لاله‌زار کرد
این آب داد بیخ درختان تشنه را
شاخ برهنه پیرهن نوبهار کرد
چندین هزار منظر زیبا بیافرید
تا کیست کو نظر ز سر اعتبار کرد
توحیدگوی او نه بنی آدمند و بس
هر بلبلی که زمزمه بر شاخسار کرد
شکر کدام فضل به جای آورد کسی؟
حیران بماند هر که درین افتکار کرد
گویی کدام؟ روح که در کالبد دمید
یا عقل ارجمند که با روح یار کرد
لالست در دهان بلاغت زبان وصف
از غایت کرم که نهان و آشکار کرد
سر چیست تا به طاعت او بر زمین نهند؟
جان در رهش دریغ نباشد نثار کرد
بخشنده‌ای که سابقهٔ فضل و رحمتش
ما را به حسن عاقبت امیدوار کرد
پرهیزگار باش که دادار آسمان
فردوس جای مردم پرهیزگار کرد
نابرده رنج گنج میسر نمی‌شود
مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد
هر کو عمل نکرد و عنایت امید داشت
دانه نکاشت ابله و دخل انتظار کرد
دنیا که جسر آخرتش خواند مصطفی
جای نشست نیست بباید گذار کرد
دارالقرار خانهٔ جاوید آدمیست
این جای رفتنست و نشاید قرار کرد
چند استخوان که هاون دوران روزگار
خردش چنان بکوفت که خاکش غبار کرد
ظالم بمرد و قاعدهٔ زشت از او بماند
عادل برفت و نام نکو یادگار کرد
عیسی به عزلت از همه عالم کناره جست
محبوبش آرزوی دل اندر کنار کرد
قارون ز دین برآمد و دنیا برو نماند
بازی رکیک بود که موشی شکار کرد
ما اعتماد بر کرم مستعان کنیم
کان تکیه باد بود که بر مستعار کرد
بعد از خدای هرچه پرستند هیچ نیست
بی‌دولت آنکه بر همه هیچ اختیار کرد
وین گوی دولتست که بیرون نمی‌برد
الا کسی که در ازلش بخت یار کرد
بیچاره آدمی چه تواند به سعی و رنج
چون هرچه بودنیست قضا کردگار کرد
او پادشاه و بنده و نیک و بد آفرید
بدبخت و نیک بخت و گرامی و خوار کرد
سعدی به هر نفس که برآورد چون سحر
چون صبح در بسیط زمین انتشار کرد
هر بنده‌ای که خاتم دولت به نام اوست
در گوش دل نصیحت او گوشوار کرد
بالا گرفت و دولت والا امید داشت
هر شاعری که مدح ملوک دیار کرد
شاید که التماس کند خلعت مزید
سعدی که شکر نعمت پروردگار کرد
قصیدهٔ شمارهٔ ۱۱ - در ستایش حضرت رسول (ص): چو مرد رهرو اندر راه حق ثابت قدم گرددقصیدهٔ شمارهٔ ۱۳: هر چیز کزان بتر نباشد
اطلاعات
وزن: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف)
قالب شعری: قصیده
منبع اولیه: ویکی‌درج
* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.
برگردان به زبان ساده
فضل خدای را که تواند شمار کرد؟
یا کیست آنکه شکر یکی از هزار کرد؟
هوش مصنوعی: نعمت‌های پروردگار به قدری زیاد و بی‌پایه است که هیچ کس نمی‌تواند آنها را به طور کامل بشمارد. همچنین، هیچ فردی نمی‌تواند به درستی از یکی از این نعمت‌ها قدردانی کند.
آن صانع قدیم که بر فرش کائنات
چندین هزار صورت الوان نگار کرد
هوش مصنوعی: سازنده قدیمی که در دنیای هستی، هزاران شکل و تصویر رنگارنگ را خلق کرده است.
ترکیب آسمان و طلوع ستارگان
از بهر عبرت نظر هوشیار کرد
هوش مصنوعی: به خاطر تماشای زیبایی‌های آسمان و درخشش ستارگان، انسان‌های باهوش و عاقل به فکر و تأمل می‌افتند و عبرت می‌گیرند.
بحر آفرید و بر و درختان و آدمی
خورشید و ماه و انجم و لیل و نهار کرد
هوش مصنوعی: خداوند دریا را آفرید و همچنین زمین و درختان و انسان را. او خورشید و ماه و ستاره‌ها و روز و شب را نیز خلق کرد.
الوان نعمتی که نشاید سپاس گفت
اسباب راحتی که نشاید شمار کرد
هوش مصنوعی: رنگارنگی از نعمت‌ها وجود دارد که نمی‌توان به درستی از آنها قدردانی کرد و وسایل آسایش و راحتی نیز بسیارند که نمی‌توان به شمارش آنها پرداخت.
آثار رحمتی که جهان سر به سر گرفت
احمال منتی که فلک زیر بار کرد
هوش مصنوعی: عوامل و نشانه‌های رحمت الهی که همه جا وجود دارد، بار سنگینی است که آسمان بر دوش کشیده است.
از چوب خشک میوه و در نی شکر نهاد
وز قطره دانه‌ای درر شاهوار کرد
هوش مصنوعی: از چوب خشک، میوه‌ای به دست آورد و از نی، شکر استخراج کرد. همچنین با یک قطره، دانه‌ای را بزرگ و درخشان کرد.
مسمار کوهسار به نطع زمین بدوخت
تا فرش خاک بر سر آب استوار کرد
هوش مصنوعی: کوهی را به زمین کوبید تا فرش خاکی بر روی آب به ثبات برسد.
اجزای خاک مرده، به تأثیر آفتاب
بستان میوه و چمن و لاله‌زار کرد
هوش مصنوعی: اجزای خاک مرده تحت تأثیر نور آفتاب، باعث رویش میوه، چمن و گل‌های لاله شدند.
این آب داد بیخ درختان تشنه را
شاخ برهنه پیرهن نوبهار کرد
هوش مصنوعی: این باران به درختان تشنه زندگی می‌بخشد و باعث می‌شود که شاخه‌های بی‌برگ دوباره جوانه بزنند و شاداب شوند.
چندین هزار منظر زیبا بیافرید
تا کیست کو نظر ز سر اعتبار کرد
هوش مصنوعی: بسیاری از منظره‌های زیبا را خلق کرده است. اما تا کی باید منتظر بماند تا کسی به خاطر ارزش آنها نگاهی بیفکند؟
توحیدگوی او نه بنی آدمند و بس
هر بلبلی که زمزمه بر شاخسار کرد
هوش مصنوعی: هر کس که به وحدانیت و حقیقت خداوند سخن بگوید، انسان‌هایی که فقط به نسل خود تعلق دارند، نیستند. هر پرنده‌ای که درختان را صدا می‌زند و آواز می‌خواند، نیز در این حقیقت مشارکت دارد.
شکر کدام فضل به جای آورد کسی؟
حیران بماند هر که درین افتکار کرد
هوش مصنوعی: کسی نمی‌تواند به درستی شکرگذار نعمت‌ها و فضایل شود، چرا که هر که به این فکر فرو رود، گیج و سردرگم می‌ماند.
گویی کدام؟ روح که در کالبد دمید
یا عقل ارجمند که با روح یار کرد
هوش مصنوعی: به نظر می‌رسد که سؤال اصلی این است که کدام یک ابتدا به وجود آمد: روحی که در بدن دمیده شده یا عقلی که به روح کمک کرده است. تقابل این دو مفهوم نشان می‌دهد که وجود هر کدام به دیگری وابسته است و این پرسش، ما را به تفکر درباره‌ی ماهیت انسان و آغازه‌های وجودی او می‌کشاند.
لالست در دهان بلاغت زبان وصف
از غایت کرم که نهان و آشکار کرد
هوش مصنوعی: زبان بلاغت از شدت کمال و بزرگواری اینقدر غنی است که می‌تواند هم چیزهای پنهان و هم آشکار را به زیبایی بیان کند.
سر چیست تا به طاعت او بر زمین نهند؟
جان در رهش دریغ نباشد نثار کرد
هوش مصنوعی: سر چیست که برای اطاعت او بر زمین گذاشته شود؟ جان نیز در راه او از بذل و بخشش دریغ نخواهد کرد.
بخشنده‌ای که سابقهٔ فضل و رحمتش
ما را به حسن عاقبت امیدوار کرد
هوش مصنوعی: بخشنده‌ای که سابقه‌ای از لطف و رحمتش وجود دارد، ما را امیدوار به نتیجهٔ نیکو ساخته است.
پرهیزگار باش که دادار آسمان
فردوس جای مردم پرهیزگار کرد
هوش مصنوعی: مراقب باش و از کارهای ناپسند دوری کن، زیرا خداوند آسمانی بهشت را برای افراد پرهیزگار در نظر گرفته است.
نابرده رنج گنج میسر نمی‌شود
مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد
هوش مصنوعی: بدست آوردن ثروت و موفقیت بدون تلاش و زحمت ممکن نیست. کسی که سخت کار می‌کند، پاداش زحماتش را خواهد گرفت، حتی اگر این پاداش به دیگران برسد.
هر کو عمل نکرد و عنایت امید داشت
دانه نکاشت ابله و دخل انتظار کرد
هوش مصنوعی: هر کسی که به کار و تلاش نپردازد و به امید لطف و توجه دیگران باشد، مثل این است که دانه‌ای نکاشته ولی انتظار برداشت دارد. این فرد نادان است و فقط در انتظار نتیجه‌ای است که خود تلاشی برای به دست آوردن آن نکرده است.
دنیا که جسر آخرتش خواند مصطفی
جای نشست نیست بباید گذار کرد
هوش مصنوعی: دنیا به عنوان پلی برای آخرت شناخته می‌شود و جایی برای اقامت و سکونت دائمی نیست؛ پس باید از آن گذر کرد و به سرای باقی رفت.
دارالقرار خانهٔ جاوید آدمیست
این جای رفتنست و نشاید قرار کرد
هوش مصنوعی: خانه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم، مکانی است که انسان‌ها برای همیشه در آن نخواهند ماند. اینجا جایی است برای رفتن و باید در حرکت بود، نه اینکه در یک جا بایستیم و آرامش پیدا کنیم.
چند استخوان که هاون دوران روزگار
خردش چنان بکوفت که خاکش غبار کرد
هوش مصنوعی: چندین استخوان از عمر انسان تحت تاثیر ضربات زمان به قدری خرد شدند که به خاک و غبار تبدیل گشتند.
ظالم بمرد و قاعدهٔ زشت از او بماند
عادل برفت و نام نکو یادگار کرد
هوش مصنوعی: ظالم از دنیا رفت و کارهای زشت او نیز به یادگار ماند. اما عادل از دنیا رفت و نام نیک او در یادها ماندگار شد.
عیسی به عزلت از همه عالم کناره جست
محبوبش آرزوی دل اندر کنار کرد
هوش مصنوعی: عیسی از دنیا و تجمع مردم فاصله گرفت و به تنهایی در جستجوی محبوبش بود و دلش خواسته‌اش را در کنار او تصور می‌کرد.
قارون ز دین برآمد و دنیا برو نماند
بازی رکیک بود که موشی شکار کرد
هوش مصنوعی: قارون از دین جدا شد و دیگر در دنیا چیزی برایش نماند. این تنها یک بازی حقیر بود که موشی شکار کرد.
ما اعتماد بر کرم مستعان کنیم
کان تکیه باد بود که بر مستعار کرد
هوش مصنوعی: ما به رحمت و بزرگواری خداوند اعتماد می‌کنیم، زیرا تکیه‌گاه ما فقط بر اوست و همچون باد بر چیزی متکی نیستیم که باید از آن نگرانی داشت.
بعد از خدای هرچه پرستند هیچ نیست
بی‌دولت آنکه بر همه هیچ اختیار کرد
هوش مصنوعی: پس از خدا، هر چیزی که مورد پرستش قرار گیرد، هیچ ارزش و اهمیتی ندارد. آنکس که بر همه چیز تسلط دارد و هیچ اختیاری را قبول نمی‌کند، در واقع صاحب قدرت و اهمیت واقعی است.
وین گوی دولتست که بیرون نمی‌برد
الا کسی که در ازلش بخت یار کرد
هوش مصنوعی: این جمله به این معناست که تنها افرادی می‌توانند از نعمت‌ها و فرصت‌های زندگی بهره‌مند شوند که در آغاز زندگی شان شانس و سعادت در کنار آنها بوده است. در واقع، برای رسیدن به موفقیت و خوشبختی، داشتن یک پشتوانه‌ی خوش‌شانسی ضروری است.
بیچاره آدمی چه تواند به سعی و رنج
چون هرچه بودنیست قضا کردگار کرد
هوش مصنوعی: انسان بیچاره چه می‌تواند بکند با تلاش و زحمت، زیرا هر آنچه که هست، تقدیر خداوند است.
او پادشاه و بنده و نیک و بد آفرید
بدبخت و نیک بخت و گرامی و خوار کرد
هوش مصنوعی: او به خلقت انسان‌ها، چه پادشاه و چه بندگان، پرداخته و همه نوع شخصیت‌ها را آفریده است؛ برخی را خوشبخت و برخی را بدبخت، و همچنین برخی را محترم و برخی را نادیده گرفته است.
سعدی به هر نفس که برآورد چون سحر
چون صبح در بسیط زمین انتشار کرد
هوش مصنوعی: سعدی با هر نفسی که می‌کشد، همچون سحر یا صبحی در گستره زمین، نور و روشنی را منتشر می‌کند.
هر بنده‌ای که خاتم دولت به نام اوست
در گوش دل نصیحت او گوشوار کرد
هوش مصنوعی: هر انسانی که در موقعیت و مقام خاصی قرار دارد، باید به نصیحت و مشورت‌هایی که به او ارائه می‌شود، به دقت گوش کند و آنها را در دل خود جای دهد.
بالا گرفت و دولت والا امید داشت
هر شاعری که مدح ملوک دیار کرد
هوش مصنوعی: امید به این بود که هر شاعری که شیوایی مدح و ستایش پادشاهان و بزرگان سرزمینش را داشته باشد، بتواند در مسیر موفقیت و زندگی بهتر قدم بردارد.
شاید که التماس کند خلعت مزید
سعدی که شکر نعمت پروردگار کرد
هوش مصنوعی: شاید سعدی به‌خاطر قدردانی از نعمت‌های خداوند، درخواست پاداش بیشتری کند.
خوانش ها
خوانش قصیدهٔ شمارهٔ ۱۲ بر اساس نسخهٔ دکتر غلامحسین یوسفی به خوانش دکتر احمد عزتی پرور
قصیدهٔ شمارهٔ ۱۲ - توحید به خوانش حمیدرضا محمدی
قصیدهٔ شمارهٔ ۱۲ - توحید به خوانش فاطمه زندی
حاشیه ها
1390/09/27 00:11
فضل خدای راکه تواند شمار کرد یا کیست انکه شکر یکی از هزارکرد
1390/09/27 00:11
ان صانع
1393/08/15 14:11
حسین
درباره مصرع "مزد آن گرفت جان برادر که کار کرد" برخی گفته اند "مزدان" که نام شخصی است درست است نه "مزد آن" و معنا اینطور می شود: مزدان جان برادرش-مزدک- را گرفت چون که کار می کرد.
ولی به نظرم نظریه درستی نیست و همان معنای معهود درست است. آن کسی مزد گرفت-ای جان برادر- که کار کرد و تنبلی نکرد.
1394/07/03 18:10
ناشناس
ابر آب داد بیخ درختان مرده را شاخ برهنه پیرهن نو بهار کرد
1394/12/12 11:03
علی
وزن درست این شعر چنین است:
مفعول فاعلات مفاعیل فاعلات
1395/07/16 18:10
ذاکر تهرانی
با سلام .... وزن بیت در توضیحات شعر به اشتباه مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن ذکر شده است اما درست این مذکور مفعول فاعلات مفاعبل فاعلن یا مستفعلن مفاعل مستفعلن فعل می باشد ........با تشکر
1396/02/23 19:04
سید مجتبی
به نظرحقیر وزن شعر همان مفاعل فعلاتی مفاعل فعلن می باشد
1396/02/23 19:04
سید مجتبی
به نظر حقیر وزن شعر همان مفاعل فعلاتن مفاعل فعلن صحیح است
1396/07/27 10:09
محمد رضا
سـلام. خسـته نباشیــد در این مصراع: یا کیـست آن که شکر یکی از هزار کرد. معنیش رو میگید .با اینکه دشواری ندارد صورت بیت ولی ابهام داخلش هست که انسان نمی تواند شکر گذار خدا باشد...
1396/07/27 10:09
محمد رضا
سـلام خسته نباشید در مصراع: یا کیست آن که شکر یکی از هزار کرد .
ایا منظور شاعر این است که ما نمی توانیم حتی یکی از نعمت های خداوند را به صورت عملی شکر کنـیم؟. وگرنه که ما به صورت زبانی
می توانیم. لطفا پاسخ دهید
1396/07/27 22:09
nabavar
محمد رضا جان
درست می فرمائید
شکر به زبان نیست به عمل است
1396/09/25 16:11
الهه
حتی اگر شکر زبانی هم منظور باشه ما کی میتونیم همه این نعمت‌ها رو شکر بگیم؟ وقتی به قول سعدی در هر نفس دو نعمت موجود است و هر نعمت را شکری واجب، چطکر میشه در هربار نفس کشیدن دو بار شکر گفت؟
1397/03/03 19:06
حسین
زیاد سخت نگیرید بقول معروف وحی منزل که نیست کلام حافظ اون بنده خدا همون چیزی که به عقلش رسیده روی کاغذ آورده کلام شعر چکیده افکار شاعر است و هیچکس شاید به اون معنایی که اون لحظه شاعر بهش اندیشیده پی نبرد. هر کسی از ظن خود شد یار من.
پس هرچه در تصور خودت آمد با توجه به شناحتی که از گفتمان شاعر داری، همون میتونه درست باشه.
1397/03/03 19:06
حسین
ببخشید سعدی رو حافظ نوشتم.
1397/10/25 15:12
آرمین عبدالحسینی
دوستان عزیز این شعر بر وزن مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن می باشد که یک وزن سنگین و بد اهنگ است
همچنین علی جان فاعلات نمی تواند در آخر ارکان وزن بیاید و مفاعلن فعلاتن .... هم حتما غلط است
1399/12/20 19:03
اییار
در بیت
مسمار کوهسار به نطع زمین بدوخت
آیا میشه به جای بدوخت بکوفت باشه
زیرا مسمار رو که همون میخ باشه میکوبن و نه میدوزن
با پوزش
1403/07/14 01:10
جلال ارغوانی
وزن شعر مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن است
1403/07/14 01:10
جلال ارغوانی
عزیزان گرامی مفاهیم عالی این قصیده ناب را در یابید نه وزن آن را.