گوهر های معانی و اندیشه های بدون مرز شیخ اجل بسیار شنیدنی و پند آموز است و بزرگانی چون حافظ بر شانه های اندیشه های ایشان توانسته اند بر نگین ادبیات ایران زمین بدرخشند.

دشمنِ نفس: مقصود نفس امَاره است. اشاره است به این حدیث «أَعْدَی عَدُوِّکَ نَفْسَکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْکَ» : سخت‌ترین دشمن تو نفس تو است که در میان دو پهلوی تو است. (کنوز الحقائق)
عنان باز پیچانِ نفس ... : آنان که نفس را از کارهای حرام باز داشتند (زمام او را برگرداندند)
سام: سام پسر نریمان، پدر زال و پدر بزرگ رستم از تبار گرشاسپ، پهلوان اسطوره‌ای ایران است.
جهان پهلوان سام بر پای خاست
چنین گفت کای خسرو داد و راست
ز شاهان مرا دیده بر دیدنست
ز تو داد وز ما پسندیدنست
پدر بر پدر شاه ایران تویی
گزین سواران و شیران تویی
ترا پاک یزدان نگه‌دار باد
دلت شادمان، بخت بیدار باد
منظور از این بین دشواری تسلط بر نفس است.
دستور : وزیر
رضا: عنوان باب پنجم بوستان است. یعنی رضایت و خرسندی. در تصوف نیز مقام رضا، خشنودی دل است به‌طوری که مداوم بر آنچه خداوند برای بنده خواهد و پسندد.
ورع: پرهیزگاری، پارسایی.
حر: آزاده
سیاست نکرد: سیاست کردن یعنی کیفر دادن، گوشمال دادن.

دشمنِ نفس: مقصود نفس اماره است. اشاره است به این حدیث «أَعْدَی عَدُوِّکَ نَفْسَکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْکَ» : سخت‌ترین دشمن تو نفس تو است که در میان دو پهلوی تو است. (کنوز الحقائق)
عنان باز پیچانِ نفس ... : آنان که نفس را از کارهای حرام باز داشتند (زمام او را برگرداندند)
سام: سام پسر نریمان، پدر زال و پدر بزرگ رستم از تبار گرشاسپ، پهلوان اسطوره‌ای ایران است.
جهان پهلوان سام بر پای خاست
چنین گفت کای خسرو داد و راست
ز شاهان مرا دیده بر دیدنست
ز تو داد وز ما پسندیدنست
پدر بر پدر شاه ایران تویی
گزین سواران و شیران تویی
ترا پاک یزدان نگه‌دار باد
دلت شادمان، بخت بیدار باد
منظور از این بین دشواری تسلط بر نفس است.
دستور : وزیر
رضا: عنوان باب پنجم بوستان است. یعنی رضایت و خرسندی. در تصوف نیز مقام رضا، خشنودی دل است به‌طوری که مداوم بر آنچه خداوند برای بنده خواهد و پسندد.
ورع: پرهیزگاری، پارسایی.
حر: آزاده
سیاست نکرد: سیاست کردن یعنی کیفر دادن، گوشمال دادن.

شاید دشمن نفس در این باب همان زبان و سخن گفتن باشد.
به نظر می رسد این تعبیر از دشمن نفس ، از برساخته های سعدی باشد زیرا با توجه به سیاق عبارات بعدی و تاکید ابیات در ادامه این باب، در واقع سعدی در این باب به شدت وامدار غزالی در کیمیای سعادت و احیاء علوم الدین است

شاعر شیخ اجل داره به تربیت نفس به جای تربیت مردم  اشاره میکنه  و امیالی که باعث  نیک نامی و بد نامی میشه رو نام میبره و میخواد که تعقل کنیم و عقل بر وجودمون ریاست کنه