گنجور

بخش ۱

ترا نامرادی مراد است و بس
چو تو نیستی اتحاد است و بس
ملک را شناسندگان جهان
به اطراف در، آشکار و نهان
بدانند از همنشینان او
دلایل برند از قرینان او
ز احوال ایشان بر احوال شاه
بگیرند در دم دلیل و گواه
نکو روی باید ندیم از نخست
به اندام و اعضا لطیف و درست
نکو اعتقاد و مبارک قدم
ملیح اللسان و رفیع الهمم
سخن‌گوی و خوش طبع و حاضر جواب
نکوخواه و هشیار و بیدار خواب
پسندیده اخلاق و عادات خوب
مهذّب شده از عوار و عیوب
ازینجا کند مرد خصلت شناس
ز آثار و احوال سلطان قیاس
مکن پیشه هرگز لجاج و دروغ
که بنشاند از آبرویت فروغ
دو شاخ‌اند بی اصل در اصل کار
که جز زشت نامی نیارند بار
مکن در لجاج ای پسر بس غلو
که در اسفل افتی به جهل از علو
دروغ آردت در محلی فرود
که از هم فرو ریزدت تار و پود
چو باشد به نزدیک شاهت محل
عنان باز پس کش، مران در وَحَل
ز خود باخبر باش در نَهی و امر
بپرهیز از طعنه زید و عمرو
زهر گونه اقوال و اعمال تو
که هستند ناظر به احوال تو
چو کردند بیش و کَمَت را نگاه
کنندت بد و نیک نسبت به شاه
در اخلاق هر گونه زشت و نکوست
نگویند از تُست گویند ازوست
چنان کن که نام تو ای بهره مند
شود در نکونامی شه بلند
چو فرمایدت شاه پیغامبری
ز لفظش به یک حرف درنگذری
نه نقصان روا دار و نه برفزای
میفکن زبان در دهان چون درای
دقیق است و نازک پیام ملوک
نکردست هر کس در آن ره سلوک
رموز و اشارات ایشان جداست
برون زین لغتها که در لفظ ماست
سخنها که گوید به تو پادشاه
ز هر جنس و هر نوع و هر رسم و راه
همه نقش کن بر دل خود درست
پس آنگاه بر، کار بندش نخست
چو فرموده اول گرفتی به یاد
به اخر توانی به موضع نهاد
هر آن کو فراموشکار است و خام
به تقصیر و غفلت شود زشت نام
رسالت اگر رد کند ار قبول
نباید که دهشت نماید رسول
گشاده دل و خویشتندار باش
نه از کبر و نخوت گرانبار باش
طمع بگسل و تن مده در فریب
به ترتیب نه عجز کن نه عتیب
دو حال است افزودن و کاستن
که اصل اند در فتنه برخاستن
یکی تا عقوبت نباید کشید
دگر بی‌ملامت بباید شنید
گرت حسب حالی در افتد صواب
مکن بددلی در سؤال و جواب
دل دشمن از هیبت شهریار
چنان کن که برهم زند روزگار
توهم کم مباش ار فزونی کند
که اقبال شه رهنمونی کند
مقامات او در مسامع فشان
به عدل و به انصاف او ده نشان
به بیم و گزند اندرین ره مپای
ازیرا تویی جملة الملک رای
ز جمهور خلقت چو بگزید شاه
دل و دست دشمن بکوب و بکاه
جهان را نه سر راست بینی نه پای
بنای محبت بماند به جای
نزاری کسی راست این دسترس
که همت ز کَونَین ببرید و بس
به عزم درست و به رای متین
شود ظاهر و باطنش همچو نین
کند روی یک روی در رویِ دوست
شود پاک چون خاک در کوی دوست
تو باری تبرّا کن از کاینات
تبرّات برهانَد از ترّهات
به همّت بر افلاک و انجم خرام
که معکوس سر زیر باشد مدام

اطلاعات

وزن: فعولن فعولن فعولن فعل (متقارب مثمن محذوف یا وزن شاهنامه)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: مصطفی علیزاده و دوستان

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

ترا نامرادی مراد است و بس
چو تو نیستی اتحاد است و بس
هوش مصنوعی: تو فقط یک نامرادی هستی و بس، و در نبود تو، چیزی جز جدایی و عدم اتحاد وجود ندارد.
ملک را شناسندگان جهان
به اطراف در، آشکار و نهان
هوش مصنوعی: افراد آگاه و دانا در مورد سلطنت، حقایقی را درباره‌ی آن به صورت علنی و مخفی می‌دانند.
بدانند از همنشینان او
دلایل برند از قرینان او
هوش مصنوعی: دیگران از همراهان او نشانه‌ها و دلایل او را می‌شناسند.
ز احوال ایشان بر احوال شاه
بگیرند در دم دلیل و گواه
هوش مصنوعی: از وضعیت آن‌ها می‌توان حال و روز شاه را در آن لحظه فهمید و به دلیل و گواهی بر این موضوع دست یافت.
نکو روی باید ندیم از نخست
به اندام و اعضا لطیف و درست
هوش مصنوعی: برای زیبا بودن، باید از همان ابتدا به ظرافت و درستی اعضا و اندام توجه کرد.
نکو اعتقاد و مبارک قدم
ملیح اللسان و رفیع الهمم
هوش مصنوعی: اعتقادی خوب و راهی نیک، زبانی شیرین و اهدافی بلند.
سخن‌گوی و خوش طبع و حاضر جواب
نکوخواه و هشیار و بیدار خواب
هوش مصنوعی: فردی که توانایی صحبت کردن خوب، خوش‌زبان و آماده پاسخگویی دارد، همچنین خیرخواه، باهوش و در حالت هوشیاری زندگی می‌کند.
پسندیده اخلاق و عادات خوب
مهذّب شده از عوار و عیوب
هوش مصنوعی: اخلاق و عادات خوب که از نواقص و نقص‌ها پاک شده‌اند، مورد پسند و توجه هستند.
ازینجا کند مرد خصلت شناس
ز آثار و احوال سلطان قیاس
هوش مصنوعی: از اینجا مرد با دانشی را می‌توان شناخت که از آثار و حال و احوال سلطان قیاس می‌کند.
مکن پیشه هرگز لجاج و دروغ
که بنشاند از آبرویت فروغ
هوش مصنوعی: هرگز به لجاجت و دروغگویی دست نزن، زیرا این کارها باعث می‌شود که اعتبار و آبرویت آسیب ببیند.
دو شاخ‌اند بی اصل در اصل کار
که جز زشت نامی نیارند بار
هوش مصنوعی: این بیت به این معنی است که افرادی که بدون پایه و اساس درست و درستی حرکت می‌کنند، در نهایت به نتیجه‌ای ناپسند و بدخواهانه دست می‌یابند و نمی‌توانند در کارهایشان تأثیر مثبتی بگذارند.
مکن در لجاج ای پسر بس غلو
که در اسفل افتی به جهل از علو
هوش مصنوعی: پسر، در stubbornness و ر stubbornness زیاد نکن، که ممکن است به خاطر آن به جهل و نادانی بیفتی در حالی که از جایگاه بلندتری قرار داری.
دروغ آردت در محلی فرود
که از هم فرو ریزدت تار و پود
هوش مصنوعی: اگر دروغی تو را به جایی کشاند، بدان که آنجا موجب نابودی و تزلزل تو خواهد شد.
چو باشد به نزدیک شاهت محل
عنان باز پس کش، مران در وَحَل
هوش مصنوعی: اگر در نزدیکی پادشاهی قرار داشتی، کمی از قدرت و اختیار خود را پس بکش و به آرامی و با احتیاط عمل کن.
ز خود باخبر باش در نَهی و امر
بپرهیز از طعنه زید و عمرو
هوش مصنوعی: به خودت توجه کن و در کارهایت جنبه‌های مثبت و منفی را مد نظر داشته باش. از صحبت‌های کنایه‌آمیز و قضاوت‌های دیگران دوری کن.
زهر گونه اقوال و اعمال تو
که هستند ناظر به احوال تو
هوش مصنوعی: هر چیزی که در گفتار و رفتار تو وجود دارد، بازتابی از حال و وضعیت درونی توست.
چو کردند بیش و کَمَت را نگاه
کنندت بد و نیک نسبت به شاه
هوش مصنوعی: وقتی که به رفتار و کردار تو نسبت به شاه نگاه می‌کنند، خوب و بد آن را سنجیده و بررسی می‌کنند.
در اخلاق هر گونه زشت و نکوست
نگویند از تُست گویند ازوست
هوش مصنوعی: در مورد اخلاق و رفتار انسان، هر نوع خوبی یا بدی که وجود دارد، نباید به خود او نسبت داده شود، بلکه باید گفت که این رفتارها از او نشأت می‌گیرد.
چنان کن که نام تو ای بهره مند
شود در نکونامی شه بلند
هوش مصنوعی: آنگونه عمل کن که نام تو در بلندای نیکنامی باقی بماند و همیشه مورد احترام و توجه باشد.
چو فرمایدت شاه پیغامبری
ز لفظش به یک حرف درنگذری
هوش مصنوعی: زمانی که پادشاه پیامی را ارسال می‌کند، نباید از کلمات او به سادگی بگذری و باید به یک کلمه‌اش نیز توجه کنی.
نه نقصان روا دار و نه برفزای
میفکن زبان در دهان چون درای
هوش مصنوعی: نه به کمبودها راضی باش و نه چیز دیگری را زیاد کن، همچنین زبانت را در دهان نگه‌دار و در آنها نیفکن.
دقیق است و نازک پیام ملوک
نکردست هر کس در آن ره سلوک
هوش مصنوعی: پیام‌های پادشاهان و بزرگان بسیار دقیق و ظریف هستند و هیچ‌کس نمی‌تواند به آسانی به عمق این مسائل دست یابد، مگر آنکه در مسیر تلاش و سعی قدم بردارد.
رموز و اشارات ایشان جداست
برون زین لغتها که در لفظ ماست
هوش مصنوعی: رموز و نشانه‌های آن‌ها فراتر از کلمات و زبانی است که ما با آن صحبت می‌کنیم.
سخنها که گوید به تو پادشاه
ز هر جنس و هر نوع و هر رسم و راه
هوش مصنوعی: هر چیزی که پادشاه به تو می‌گوید، از هر گونه، نوع و طریقی باشد.
همه نقش کن بر دل خود درست
پس آنگاه بر، کار بندش نخست
هوش مصنوعی: ابتدا درون خود را به درستی شکل بده و سپس به کارهای بیرونی‌ات بپرداز.
چو فرموده اول گرفتی به یاد
به اخر توانی به موضع نهاد
هوش مصنوعی: وقتی که در ابتدا دستور داده شد، تو آن را به خاطر سپردی؛ در پایان هم می‌توانی به همان جا که اشاره شده است، برگردی.
هر آن کو فراموشکار است و خام
به تقصیر و غفلت شود زشت نام
هوش مصنوعی: هر کسی که فراموشکار و بی‌تجربه باشد، به خاطر اشتباهات و غفلت‌هایش، در نظر دیگران نام خوبی نخواهد داشت.
رسالت اگر رد کند ار قبول
نباید که دهشت نماید رسول
هوش مصنوعی: اگر پیامبری رسالت خود را رد کند، نباید از آن وحشت کند.
گشاده دل و خویشتندار باش
نه از کبر و نخوت گرانبار باش
هوش مصنوعی: دل را باز و گشاده نگاه‌دار و بر خود مسلط باش؛ نه اینکه به کبر و خودخواهی آویزی.
طمع بگسل و تن مده در فریب
به ترتیب نه عجز کن نه عتیب
هوش مصنوعی: طعنه نزن و خودت را در دام فریب نذار. نه خیلی ضعیف باش و نه خودت را به ضعف و ناتوانی نشان بده.
دو حال است افزودن و کاستن
که اصل اند در فتنه برخاستن
هوش مصنوعی: دو حالت وجود دارد: یکی اضافه کردن و دیگری کم کردن. این دو حالت پایه و اصولی هستند که به بروز مشکلات و ناآرامی‌ها منجر می‌شوند.
یکی تا عقوبت نباید کشید
دگر بی‌ملامت بباید شنید
هوش مصنوعی: هر کس تا زمانی که عذاب و عواقب کارهایش را تجربه نکرده، نبایستی دیگران را سرزنش کند.
گرت حسب حالی در افتد صواب
مکن بددلی در سؤال و جواب
هوش مصنوعی: اگر در شرایطی قرار گرفتی که نیاز به تصمیم‌گیری صحیح داری، در سوال و جواب‌ها بدگمانی و منفی‌نگری را هرگز در نظر نداشته باش.
دل دشمن از هیبت شهریار
چنان کن که برهم زند روزگار
هوش مصنوعی: دل دشمن را با قدرت و شکوه پادشاهی به درجه‌ای برسان که حتی سرنوشت و زمان را به چالش بکشد.
توهم کم مباش ار فزونی کند
که اقبال شه رهنمونی کند
هوش مصنوعی: همیشه در نظر داشته باش که اگر به دیگران کمک کنی و برای آن‌ها مفید باشی، ممکن است خودت هم با موفقیت و شانس بیشتری روبه‌رو شوی.
مقامات او در مسامع فشان
به عدل و به انصاف او ده نشان
هوش مصنوعی: مقام‌های او در دل‌ها با عدالت و انصاف خود را نشان می‌دهد.
به بیم و گزند اندرین ره مپای
ازیرا تویی جملة الملک رای
هوش مصنوعی: نترس و از خطرها دوری کن در این مسیر، زیرا تو خود سلطان و پادشاه همه هستی.
ز جمهور خلقت چو بگزید شاه
دل و دست دشمن بکوب و بکاه
هوش مصنوعی: وقتی خالق به برگزیدن فردی از میان مخلوقات تصمیم می‌گیرد، باید تمام دشمنان را از سر راه بردارد و از بین ببرد.
جهان را نه سر راست بینی نه پای
بنای محبت بماند به جای
هوش مصنوعی: دنیا را نه به طور مستقیم و ساده ببین و نه به شکل پایه‌ی عشق که باید در دل باقی بماند.
نزاری کسی راست این دسترس
که همت ز کَونَین ببرید و بس
هوش مصنوعی: کسی را نمی‌توان یافت که بتواند به این حد از دسترسی برسد که اراده‌اش بر همه چیز حاکم باشد و از دو جهان (جهان هستی و نیستی) فراتر رود و فقط همین کافی است.
به عزم درست و به رای متین
شود ظاهر و باطنش همچو نین
هوش مصنوعی: با اراده‌ای قوی و تدبیری منطقی، ظاهر و باطن او به هم شبیه و هماهنگ خواهد شد.
کند روی یک روی در رویِ دوست
شود پاک چون خاک در کوی دوست
هوش مصنوعی: وقتی انسان با کسی که دوستش دارد، رو به رو می‌شود، تمام ناخالصی‌ها و نگرانی‌هایش را کنار می‌گذارد و می‌تواند به سادگی و پاکی مانند خاکی در کوی آن دوست باشد.
تو باری تبرّا کن از کاینات
تبرّات برهانَد از ترّهات
هوش مصنوعی: به خودت بیندیش و از خلفی‌ها و اشتباهات دنیا دوری کن، چرا که تنها رهایی از این افکار بی‌پایه به تو کمک می‌کند.
به همّت بر افلاک و انجم خرام
که معکوس سر زیر باشد مدام
هوش مصنوعی: با تلاش و کوشش، به جایگاه‌های بلند و دور خواهید رسید، چرا که همیشه باید به سمت بالاتر حرکت کرد و سر را به خوبی بالا نگه داشت.