گنجور

غیرت در اولاد و تربیت او

و اما مقتضای غیرت بر اولاد، آن است که در ابتدای امر، مراقب احوال او باشی و از برای پرستاری و شیر دادن او زنی صاحب عفت و صلاح معین نمائی و غذای او را از حلال مهیا سازی، زیرا که طفلی که گوشت او از شیری که از غذای حرام به هم رسیده متکون شود طبع او خبیث می شود، و طینت او از خباثت سرشته می گردد و چون به سرحد تمیز رسد باید او را از آداب نیکان بیاموزی و آداب خوردن و گفتن و نشستن و برخاستن و غیر اینها به او یاد دهی.

پس او را بیاموزی که نخورد مگر با دست راست و در وقت شروع به چیز خوردن، «بسم الله» بگوید و از نزد خود لقمه برگیرد و به هر طرف دراز نشود و پیش از دیگران دست به طعام نبرد و نیز به طعام و کسانی که طعام می خورند نگاه نکند و با شتاب غذا نخورد و لقمه را نیک بجاید و دست و جامه را به آنچه می خورد آلوده نسازد و پرخوری و شکم پرستی را عادت نکند و باید در نزد طفل مذمت پرخوری را نمود و مدح قناعت و کم خوری را کرد و او را چنان پرورید که در بند غذا نباشد، و به هر چه رسد قانع باشد و او را از خودآرایی و زینت کردن و در بند لباس بودن منع نمائی و این را در نظر او قبیح سازی، و به او وانمائی که زینت و خودآرایی طریقه زنان است و مردان از آن عار دارند و از همنشینی طفلانی که بر ناز و نعمت و لباس و زینت پرورش یافته اند او را محافظت کنی و او را به لباس پست و درشت معتاد سازی و طریقه نشستن و برخاستن و ایستادن، پشت به دیگری نکند و در حضور مردمان آب دهان نیفکند و انگشت به بینی نکند و آب بینی نیفکند، و اگر ضرور شود پنهان، بینی را پاک کند و در برابر مردم خمیازه نکشد و پا بر روی پا نیفکن و دست بر زیر «زنخدان» ننهد و به هر طرف ننگرد و سر برهنه نسازد و اطاعت بزرگتر را کند، و تعظیم ایشان را به جای آورد، و در حضور ایشان بازی نکند و او را منع کنی از پرگوئی و دروغ و قسم خوردن اگر چه راست باشد و فحش و دشنام و لغو و غیبت و بسیار خندیدن و استهزاء کردن و زیاد مزاح کردن و تیز به مردم نگریستن و ابتدا به سخن کردن.

و عادت ده او را به درستگوئی و با فکر سخن گفتن و گوش دادن به کسی که با او تکلم می کند و برخاستن در پیش پای بزرگ تر از خود و به دو زانو نشستن و جای دادن و وقار و سکینه و خودداری در جمیع حرکات به او بیاموز و باید او را از همنشین بد، نهایت محافظت را کنی، که اصل ادب همین است، و بترسانی او را از اینکه از اطفال یا مردان چیزی بگیرد و به او بفهمانی که بزرگی در عطا و بخشش است، و در گرفتن، خواری و ذلت است، و دأب سگان است که در انتظار لقمه ای دم خود را می جنبانند و تملق و چاپلوسی می کنند.

و باید او را به معلمی متدین دانا داد که او را قرآن بیاموزد، و حکایات نیکان را به او بخواند و از سخنان لغو او را منع کند و باید به او تعلیم کنی که چون معلم او را بزند صبر و تحمل کند و متوسل به این و آن نشود و به او بگوئی که این طریقه شجاعان و مردان است، و در آن وقت چون زنان وبندگان فریاد و فغان نکند و سزاوار آن است که چون از مکتب فارغ شود او را اذن دهی که مشغول بازی و تفرج شود تا دل او نمیرد و پژمرده نگردد.

و چون اندکی تمیز او بیشتر شد باید اخلاق نیک به او بیاموزی، و او را از رذائل صفات بازداری، و در نظر او صفات حسنه، را جلوه دهی چون صبر و شکر و توکل و رضا و شجاعت و سخاوت و صدق و صفا و غیر اینها و صاحبان این صفات را در نزد او ستایش کنی و اخلاق رذیله، از حسد و عداوت و بخل و کبر و دزدی و خیانت و امثال اینها را مذمت کنی، و ارباب این اخلاق را نکوهش نمائی و او را به طهارت و نماز بداری.

و در بعضی از روزهای ماه رمضان او را به روزه داشتن امر کنی و اصول عقاید را به او تلقین نمائی و آداب شریعت را به او یاد دهی و چون فعل نیکی از او سرزند یا صفت خوبی از او ظاهر شود او را آفرین گوئی و در برابر مردم تحسین کنی و به او احسان نمائی.

نوآموز را ذکر و تحسین و زه
ز توبیخ و تهدید استاد به

و اگر فعل قبیحی از او سر زد دفعه اول ندیده انگاری و به روی او نیاوری، و چنان وانمود کنی که کسی جرأت نمی کند که چنین کاری بکند، خصوصا اگر خود طفل بخواهد آن را پنهان کند، تا جری نشود.

پس اگر دوباره آن کار از او سر زند در خفیه او را عتاب و خطاب کنی، و چنان نمائی که اگر این، از او ظاهر شود در نزد مردم رسوا می گردد، و بسیار در مقام عتاب برنیائی و باید پدر هیبت خود را نگاه دارد و خود را در نظر فرزند بی وقع نسازد و مادر باید او را از پدر بترساند و او را از اعمال ناشایست منع کند.

و چون تمیز او بیشتر شد او را به عبادت بداری و دنیا را در نظر او خار سازی و او را به پروردگار امیدوار نمائی و آخرت را در نظر او جلوه دهی و عظمت خدا را به او ذکر کنی و چون چنین نمائی این اخلاق در دل طفل راسخ می شود و بعد از بلوغ داخل زمره اخیار و از برای پدر و مادر از باقیات صالحات خواهد بود.

و اگر برخلاف این باشد و در تأدیب او مسامحه کند تا طفل به هرزگی پرورش یابد و بی شرمی و فحش و شکم پرستی و امثال آن را معتاد شود خبیث النفس می گردد و وبال پدر و مادر، بلکه باعث بر رسوائی و عار ایشان می شود و خود در دنیا به سختی و نکبت و زحمت، و در عقبی به عذاب مبتلا می شود.

بسا روزگارا که سختی برد
پسر چون پدر نازکش پرورد
هر آن طفل چون جور آموزگار
نبیند جفا بیند از روزگار

پس بر پدر مهربان لازم است که سعی در تادیب فرزند نماید و بداند که این امانتی است از خدا در نزد او و دل او پاک، و جوهر او صاف است و قابل هر نیک و بدی هست و به هر چه تعلیم دهد نشو و نما می کند و پدر هم در ثواب و وبال او شریک است، پس او را ضایع و مهمل نگذارد و از او غافل نشود و دختر را نیز باید مانند پسر تربیت داد، مگر در چیزهائی که تفاوت میان پسر و دختر است پس باید او را پرده نشینی و حیا و حجاب و عفت و امثال اینها آموخت و بعد از آنکه این آداب را به فرزند آموخت ملاحظه کند که قابلیت و استعداد کدام علم و صنعت را دارد، پس او را به آموختن آن بدارد و نگذارد که مشغول امری شود که استعداد آن را ندارد تا عمر او ضایع نگردد.

اطلاعات

وزن: فعولن فعولن فعولن فعل (متقارب مثمن محذوف یا وزن شاهنامه)
قالب شعری: غزل/قصیده/قطعه
منبع اولیه: چکامه

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

و اما مقتضای غیرت بر اولاد، آن است که در ابتدای امر، مراقب احوال او باشی و از برای پرستاری و شیر دادن او زنی صاحب عفت و صلاح معین نمائی و غذای او را از حلال مهیا سازی، زیرا که طفلی که گوشت او از شیری که از غذای حرام به هم رسیده متکون شود طبع او خبیث می شود، و طینت او از خباثت سرشته می گردد و چون به سرحد تمیز رسد باید او را از آداب نیکان بیاموزی و آداب خوردن و گفتن و نشستن و برخاستن و غیر اینها به او یاد دهی.
هوش مصنوعی: وظیفه والدین این است که در ابتدا مراقب حال فرزندشان باشند و برای پرستاری و شیر دادن او، زنی با عفت و صلاح انتخاب کنند. همچنین باید غذای او از منابع حلال تامین شود؛ زیرا اگر غذایی که کودک می‌خورد از مواد حرام باشد، طبیعت او تحت تاثیر قرار می‌گیرد و ممکن است دچار مشکلات اخلاقی شود. هنگامی که کودک به سن درک و تمایز برسد، باید او را به آداب نیکو، مانند رفتار مناسب در زمان غذا خوردن، صحبت کردن، نشستن و برخاستن، آشنا کنند.
پس او را بیاموزی که نخورد مگر با دست راست و در وقت شروع به چیز خوردن، «بسم الله» بگوید و از نزد خود لقمه برگیرد و به هر طرف دراز نشود و پیش از دیگران دست به طعام نبرد و نیز به طعام و کسانی که طعام می خورند نگاه نکند و با شتاب غذا نخورد و لقمه را نیک بجاید و دست و جامه را به آنچه می خورد آلوده نسازد و پرخوری و شکم پرستی را عادت نکند و باید در نزد طفل مذمت پرخوری را نمود و مدح قناعت و کم خوری را کرد و او را چنان پرورید که در بند غذا نباشد، و به هر چه رسد قانع باشد و او را از خودآرایی و زینت کردن و در بند لباس بودن منع نمائی و این را در نظر او قبیح سازی، و به او وانمائی که زینت و خودآرایی طریقه زنان است و مردان از آن عار دارند و از همنشینی طفلانی که بر ناز و نعمت و لباس و زینت پرورش یافته اند او را محافظت کنی و او را به لباس پست و درشت معتاد سازی و طریقه نشستن و برخاستن و ایستادن، پشت به دیگری نکند و در حضور مردمان آب دهان نیفکند و انگشت به بینی نکند و آب بینی نیفکند، و اگر ضرور شود پنهان، بینی را پاک کند و در برابر مردم خمیازه نکشد و پا بر روی پا نیفکن و دست بر زیر «زنخدان» ننهد و به هر طرف ننگرد و سر برهنه نسازد و اطاعت بزرگتر را کند، و تعظیم ایشان را به جای آورد، و در حضور ایشان بازی نکند و او را منع کنی از پرگوئی و دروغ و قسم خوردن اگر چه راست باشد و فحش و دشنام و لغو و غیبت و بسیار خندیدن و استهزاء کردن و زیاد مزاح کردن و تیز به مردم نگریستن و ابتدا به سخن کردن.
هوش مصنوعی: به او یاد بده که هنگام غذا خوردن فقط با دست راست بخورد و قبل از شروع، «بسم الله» بگوید. خودش لقمه بردارد و به سمت دیگران دراز نشود و قبل از آن‌ها شروع به خوردن نکند. همچنین به غذا و افرادی که غذا می‌خورند نگاه نکند و به آرامی غذا بخورد. لقمه‌ها را خوب بجود و دست و لباسش را با غذا کثیف نکند و عادت به پرخوری و سیری نداشته باشد. باید در نزد او از پرخوری بدگویی کنی و قناعت و کم‌خوری را ستایش نمایی. باید طوری تربیتش کنی که به غذا وابسته نباشد و به هر چه دستش بیاید راضی باشد. همچنین او را از تزیین و آرایش و وابستگی به لباس منع کن و به او بگو که این کارها مخصوص زنان است و مردان از آن خجالت می‌کشند. باید او را از دوستی با کودکانی که در ناز و نعمت بزرگ شده‌اند دور نگه‌داری و عادت به لباس ساده و درشت به او یاد بدهی. آداب نشستن و برخاستن و ایستادن را به او بیاموز. او نباید به کسی پشت کند، در جمع آب دهان نیندازد، و انگشتش را به بینی خود ببرد. اگر ناچار شود، باید در جاهای پنهان بینی‌اش را پاک کند. همچنین نباید در جمع مردم خمیازه بکشد، پا روی پا بیندازد، دستش را زیر چانه‌اش بگذارد، به سمت دیگران نگاه کند، و سرش را برهنه بگذارد. باید از بزرگ‌ترها اطاعت کند، احترام آن‌ها را به جا آورد و در حضورشان بازی نکند. باید از پرحرفی، دروغ، قسم خوردن، حتی اگر حقیقت باشد، بدگویی، خنده‌های بی مورد، تمسخر و مزاح‌های زیاد دوری کند و در گفتگوها اول به حرف نیاید.
و عادت ده او را به درستگوئی و با فکر سخن گفتن و گوش دادن به کسی که با او تکلم می کند و برخاستن در پیش پای بزرگ تر از خود و به دو زانو نشستن و جای دادن و وقار و سکینه و خودداری در جمیع حرکات به او بیاموز و باید او را از همنشین بد، نهایت محافظت را کنی، که اصل ادب همین است، و بترسانی او را از اینکه از اطفال یا مردان چیزی بگیرد و به او بفهمانی که بزرگی در عطا و بخشش است، و در گرفتن، خواری و ذلت است، و دأب سگان است که در انتظار لقمه ای دم خود را می جنبانند و تملق و چاپلوسی می کنند.
هوش مصنوعی: به او عادت بده که راستگو باشد و با دقت و فکر صحبت کند، به کسانی که با او صحبت می‌کنند گوش بدهد و در مقابل بزرگ‌ترها ادب را رعایت کند. به او یاد بده که در کنار آن‌ها با وقار بنشیند و حرکاتش را با متانت و خویشتن‌داری انجام دهد. باید مراقب او باشی تا با افراد نا مناسب دوستی نکند، زیرا اصل ادب در همین است. همچنین باید به او بفهمانی که نباید از بچه‌ها یا بزرگ‌ترها چیزی بگیرد و بزرگی و شرافت در بخشش و عطا وجود دارد، در حالی که درخواست کردن و گرفتن باعث خواری و ذلت می‌شود. این‌گونه رفتارها شبیه رفتار سگان است که به امید لقمه‌ای به تملق و چاپلوسی می‌پردازند.
و باید او را به معلمی متدین دانا داد که او را قرآن بیاموزد، و حکایات نیکان را به او بخواند و از سخنان لغو او را منع کند و باید به او تعلیم کنی که چون معلم او را بزند صبر و تحمل کند و متوسل به این و آن نشود و به او بگوئی که این طریقه شجاعان و مردان است، و در آن وقت چون زنان وبندگان فریاد و فغان نکند و سزاوار آن است که چون از مکتب فارغ شود او را اذن دهی که مشغول بازی و تفرج شود تا دل او نمیرد و پژمرده نگردد.
هوش مصنوعی: باید او را به یک معلم با تقوا و دانا بسپارید تا قرآن را به او آموزش دهد و داستان‌های نیکان را برایش بخواند و او را از صحبت‌های بی‌مورد بازدارد. همچنین باید به او یاد بدهید که اگر معلمش او را زد، صبر و تحمل کند و به این و آن متوسل نشود. باید به او بگویید که این رفتار نشانه شجاعت و مردانگی است. همچنین در زمان‌هایی که زنان و بندگان فریاد و زاری می‌کنند، او نباید این کارها را انجام دهد. پس از اینکه از مکتب فارغ شد، اجازه دهید که مدتی به بازی و تفریح بپردازد تا دلش شاداب بماند و پژمرده نشود.
و چون اندکی تمیز او بیشتر شد باید اخلاق نیک به او بیاموزی، و او را از رذائل صفات بازداری، و در نظر او صفات حسنه، را جلوه دهی چون صبر و شکر و توکل و رضا و شجاعت و سخاوت و صدق و صفا و غیر اینها و صاحبان این صفات را در نزد او ستایش کنی و اخلاق رذیله، از حسد و عداوت و بخل و کبر و دزدی و خیانت و امثال اینها را مذمت کنی، و ارباب این اخلاق را نکوهش نمائی و او را به طهارت و نماز بداری.
هوش مصنوعی: وقتی که درک او کمی بیشتر شد، باید به او یاد بدهی که چگونه اخلاق نیک را در زندگی‌اش به کار ببرد و او را از ویژگی‌های بد دور کنی. باید صفات نیک مانند صبر، شکرگزاری، توکل، رضایت، شجاعت، سخاوت، صداقت و پاکی را برایش جذاب جلوه‌سازی و از کسانی که این صفات را دارند ستایش کنی. همچنین باید صفات رذیلانه مثل حسد، دشمنی، بخل، تکبر، دزدی و خیانت را محکوم کرده و افرادی که این ویژگی‌ها را دارند نکوهش کنی. در نهایت، او را به پاکی، طهارت و اقامه نماز تشویق کنی.
و در بعضی از روزهای ماه رمضان او را به روزه داشتن امر کنی و اصول عقاید را به او تلقین نمائی و آداب شریعت را به او یاد دهی و چون فعل نیکی از او سرزند یا صفت خوبی از او ظاهر شود او را آفرین گوئی و در برابر مردم تحسین کنی و به او احسان نمائی.
هوش مصنوعی: در برخی از روزهای ماه رمضان او را به روزه گرفتن تشویق کن و اصول دین را به او یاد بده و آداب اسلامی را به او آموزش بده. وقتی که او کار خوبی انجام داد یا ویژگی مثبتی از خود نشان داد، او را مورد ستایش قرار بده و در جمع دیگران او را تحسین کن و به او محبت کن.
نوآموز را ذکر و تحسین و زه
ز توبیخ و تهدید استاد به
هوش مصنوعی: شاگرد تازه‌کار را باید با یادآوری و تشویق حمایت کرد، نه با سرزنش و تهدید.
و اگر فعل قبیحی از او سر زد دفعه اول ندیده انگاری و به روی او نیاوری، و چنان وانمود کنی که کسی جرأت نمی کند که چنین کاری بکند، خصوصا اگر خود طفل بخواهد آن را پنهان کند، تا جری نشود.
هوش مصنوعی: اگر بار اول که کودک مرتکب رفتار ناپسندی شد، آن را نادیده بگیری و به روی او نیاوری، طوری رفتار کن که گویی چنین کاری غیرقابل قبول است و کسی جرات انجام آن را ندارد، به ویژه اگر خود کودک تمایل دارد که آن را پنهان کند تا مورد سرزنش قرار نگیرد.
پس اگر دوباره آن کار از او سر زند در خفیه او را عتاب و خطاب کنی، و چنان نمائی که اگر این، از او ظاهر شود در نزد مردم رسوا می گردد، و بسیار در مقام عتاب برنیائی و باید پدر هیبت خود را نگاه دارد و خود را در نظر فرزند بی وقع نسازد و مادر باید او را از پدر بترساند و او را از اعمال ناشایست منع کند.
هوش مصنوعی: اگر بار دیگر آن کار از او سر بزند، باید به شکل غیرعلنی او را مورد سرزنش قرار دهی و طوری رفتار کنی که او بفهمد اگر این موضوع بر همه آشکار شود، آبرویش می‌رود. در این شرایط باید در رفتار خود دقت کرده و شخصیت و اعتبار خود را حفظ کنی تا در چشم فرزندت در نظرش بی‌اهمیت نشوی. همچنین مادر هم باید او را از پدر بترساند و او را از انجام کارهای ناپسند بازدارد.
و چون تمیز او بیشتر شد او را به عبادت بداری و دنیا را در نظر او خار سازی و او را به پروردگار امیدوار نمائی و آخرت را در نظر او جلوه دهی و عظمت خدا را به او ذکر کنی و چون چنین نمائی این اخلاق در دل طفل راسخ می شود و بعد از بلوغ داخل زمره اخیار و از برای پدر و مادر از باقیات صالحات خواهد بود.
هوش مصنوعی: وقتی که پاکی و تقوای او بیشتر شد، باید او را به عبادت و پرستش تشویق کنی و دنیا را در نظرش ناچیز جلوه دهی. همچنین او را به پروردگار امیدوار نمایی و آخرت را برایش زیبا و جذاب نمایش دهی. به او عظمت خدا را یادآوری کن. وقتی این امور به درستی انجام شود، این ویژگی‌ها در دل او نهادینه می‌شود و بعد از بزرگ شدن، به جمع افراد خوب خواهد پیوست و این موضوع می‌تواند برای پدر و مادرش به عنوان باقیات صالحات محسوب شود.
و اگر برخلاف این باشد و در تأدیب او مسامحه کند تا طفل به هرزگی پرورش یابد و بی شرمی و فحش و شکم پرستی و امثال آن را معتاد شود خبیث النفس می گردد و وبال پدر و مادر، بلکه باعث بر رسوائی و عار ایشان می شود و خود در دنیا به سختی و نکبت و زحمت، و در عقبی به عذاب مبتلا می شود.
هوش مصنوعی: اگر والدین در تربیت فرزند خود سستی کنند و او را به حال خود رها کنند تا به بدی‌ها مثل فساد، بی‌شرمی و پرخوری عادت کند، فرزند دچار فساد و ناپاکی می‌شود و این مسئله بر والدین آسیب می‌زند و باعث شرم و رسوایی آن‌ها می‌گردد. علاوه بر این، خود آن‌ها نیز در زندگی دنیوی با مشکلات و سختی‌های فراوانی مواجه خواهند شد و در آخرت نیز با عذاب روبرو خواهند شد.
بسا روزگارا که سختی برد
پسر چون پدر نازکش پرورد
هوش مصنوعی: بسیاری از روزها وجود دارد که پسری به سختی‌ها دچار می‌شود، در حالی که پدرش او را با محبت و ناز پرورش می‌دهد.
هر آن طفل چون جور آموزگار
نبیند جفا بیند از روزگار
هوش مصنوعی: هر کودک اگر رفتار نیکو و آموزنده‌ای از معلم ببیند، از سختی‌ها و ظلم زمانه در امان خواهد بود.
پس بر پدر مهربان لازم است که سعی در تادیب فرزند نماید و بداند که این امانتی است از خدا در نزد او و دل او پاک، و جوهر او صاف است و قابل هر نیک و بدی هست و به هر چه تعلیم دهد نشو و نما می کند و پدر هم در ثواب و وبال او شریک است، پس او را ضایع و مهمل نگذارد و از او غافل نشود و دختر را نیز باید مانند پسر تربیت داد، مگر در چیزهائی که تفاوت میان پسر و دختر است پس باید او را پرده نشینی و حیا و حجاب و عفت و امثال اینها آموخت و بعد از آنکه این آداب را به فرزند آموخت ملاحظه کند که قابلیت و استعداد کدام علم و صنعت را دارد، پس او را به آموختن آن بدارد و نگذارد که مشغول امری شود که استعداد آن را ندارد تا عمر او ضایع نگردد.
هوش مصنوعی: پدر مهربان باید تمام تلاش خود را بکند تا فرزندش را به خوبی تربیت کند و بداند که فرزند امانتی از سوی خداست. دل فرزند پاک و بی‌غش است و می‌تواند هر نوع خوبی یا بدی را جذب کند. هر چیزی که به او آموزش دهد در رشد و پرورش او تأثیرگذار خواهد بود و پدر نیز در ثواب و عواقب اعمال او شریک است. بنابراین نباید او را نادیده بگیرد یا نسبت به او بی‌توجه باشد. همچنین دختران نیز باید همانند پسران تربیت شوند، به جز در مسائلی که تفاوت‌هایی بین آن‌ها وجود دارد. باید به دختران آدابی چون حیا، حجاب و عفت آموخته شود. بعد از یادگیری این آداب، باید به قابلیت‌ها و استعدادهای فرزند توجه کرد و او را به یادگیری علمی یا هنری که در آن استعداد دارد، تشویق کرد تا عمر او به هدر نرود.