گنجور

دون همتی و مذمت آن

صفت پنجم دنائت همت و مذمت آن، و آن عبارت است از: پستی طبع و قصور همت از طلب کارهای بزرگ و امور عظیمه خطرناک، و قناعت نمودن نفس به شغلهای پست و اعمال جزئیه.

و این صفت خبیثه نتیجه کم دلی و ضعف نفس است و ضد این صفت، علو همت است که عبارت است از: سعی نمودن در مراتب عالیه و مناصب متعالیه، و طلب کردن کارهای بزرگ.

و کسی که همت او عالی باشد به امور جزئیه سر فرود نیاورد و به طمع منافع خسیسه دنیویه خود را نیالاید و از بیم مضرت و خطر، دست از مطلوب خود باز ندارد.

بلکه دنیا و ما فیها در نظر او خوار، و لذات جسمانیه در پیش او بی اعتبار است نه از رو آوردن دنیا به او شاد و فرحناک، و نه از پشت کردنش محزون و غمناک می شود.

غلام همت رندان بی سر و پایم
که هر دو کون نیرزد به پیششان یک کاه

بلکه صاحب این صفت، چون قدم در راه طلب نهاد و در صدد تحصیل مقصود بر آمد نه او را بیم جان است و نه پروای سر، نه از شمشیر می ترسد و نه از خنجر، و می گوید:

دست از طلب ندارم تا کام من برآید
یا جان رسد به جانان یا جان ز تن برآید

و می گوید:

ترک جان گفتم نهادم پا به صحرای طلب
تا در این وادی مرا از تن برآید جان ز لب

و چون این صفت به مرتبه کمال رسید صاحب آن طالب مقصد اعلی می گردد و ایمان حقیقی از برای او هم می رسد و مشتاق مرگ می شود بلکه همچنان که در اخبار وارد شده: «تحفه ای بهتر از مردن در نزد او نیست، و شادی ای بالاتر از مفارقت از دنیا از برای او حاصل نمی شود» گاهی به زبان حال می گوید:

آن مرد نیم کز عدمم بیم آید
کان نیمه مرا خوشتر از این نیم آید
جانیست مرا به عاریت داده خدا
تسلیم کنم چو وقت تسلیم آید

و زمانی می گوید:

مرگ اگر مردست گو نزد من آی
تا در آغوشش بگیرم تنگ تنگ
من از آن عمری ستانم جاودان
او زمن دلقی ستاند رنگ رنگ

و گاهی می گوید:

این جان عاریت که به حافظ سپرده دوست
روزی رخش ببینم و تسلیم او کنم

و این صفت، نتیجه بزرگی ذات و شجاعت نفس است و بالاترین فضایل نفسانیه و اعظم مراتب انسانیت است، زیرا که هر که به جائی رسید و به مراتب ارجمند، سرافراز گردید به واسطه این صفت شد آری صاحب این صفت هرگز خود را به مرتبه پست راضی نمی کند و به امور جزئیه دنیه سر فرود نمی آورد.

ز آب خرد ماهی خرد خیزد
نهنگ آن به که با دریا ستیزد

پس دامن طلب بر میان می زند و کمر همت می بندد تا خود را به مراتب بلند رساند و خداوند عالم در جوهر انسان و جبلت آن، چنین قرار داده که به هر کاری کمر بندد، و به هر امری که پیشنهاد خود سازد و در آن سعی و اجتهاد کند البته از پیش برمی دارد و به مطلوب خود می رسد.

به هر کار کو جست نام آوری
در آن کار دادش فلک یاوری

«والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا» یعنی «هر که در راه ما جهد و سعی کرد ما راه و منزل خود را به او می نمائیم» «من طلب شیئا و جدّ وجد» یعنی «هر که در طلب چیزی برآمد و کمر اجتهاد در آن بر میان بست البته آن را می یابد»

و بدان که شهامت، که یکی از صفات حسنه است از نتایج علو همت است و آن عبارت است از: حریص بودن آدمی بر انجام رسانیدن امور عظیمه، که نام او به مرور دهور در صفحه روزگار باقی بماند.

اطلاعات

قالب شعری: غزل/قصیده/قطعه
منبع اولیه: چکامه

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

صفت پنجم دنائت همت و مذمت آن، و آن عبارت است از: پستی طبع و قصور همت از طلب کارهای بزرگ و امور عظیمه خطرناک، و قناعت نمودن نفس به شغلهای پست و اعمال جزئیه.
هوش مصنوعی: پنجمین صفت دنائت، ویژگی و نکوهش آن، به معنای پست بودن طبیعت و ضعف اراده در پیگیری اهداف بزرگ و مسائل مهم و خطرناک است. این صفت به معنای راضی بودن به انجام کارهای کوچک و غیرمهم و قناعت به فعالیت‌های ناچیز است.
و این صفت خبیثه نتیجه کم دلی و ضعف نفس است و ضد این صفت، علو همت است که عبارت است از: سعی نمودن در مراتب عالیه و مناصب متعالیه، و طلب کردن کارهای بزرگ.
هوش مصنوعی: این ویژگی ناخوشایند ناشی از کم‌جرأتی و ضعف روحی است. در مقابل این ویژگی، بلندپروازی قرار دارد که به معنای تلاش برای دستیابی به درجات عالی و مقام‌های بلند و تلاش برای انجام کارهای بزرگ است.
و کسی که همت او عالی باشد به امور جزئیه سر فرود نیاورد و به طمع منافع خسیسه دنیویه خود را نیالاید و از بیم مضرت و خطر، دست از مطلوب خود باز ندارد.
هوش مصنوعی: کسی که هدف بلندی دارد، به مسائل کوچک و پیش پا افتاده توجه نمی‌کند و به خاطر سودهای ناچیز دنیوی، از آرزوهای خود دست نمی‌کشد. همچنین، به خاطر ترس از آسیب و خطر، از پیگیری خواسته‌هایش عقب‌نشینی نمی‌کند.
بلکه دنیا و ما فیها در نظر او خوار، و لذات جسمانیه در پیش او بی اعتبار است نه از رو آوردن دنیا به او شاد و فرحناک، و نه از پشت کردنش محزون و غمناک می شود.
هوش مصنوعی: دنیا و تمامی چیزهای موجود در آن از دید او بی‌ارزشند و لذت‌های جسمی برایش اهمیتی ندارند. او نه به خاطر جذابیت‌های دنیوی خوشحال می‌شود و نه به خاطر دوری از آن‌ها ناراحت می‌شود.
غلام همت رندان بی سر و پایم
که هر دو کون نیرزد به پیششان یک کاه
هوش مصنوعی: من بنده و خدمتگزار اراده و تلاش رندانی هستم که هیچ چیزی به اندازه وجود آن‌ها برایم اهمیت ندارد، حتی اگر تمام دنیا را هم داشته باشم، در برابر جایگاه آن‌ها، یک دانه کاه به حساب نمی‌آید.
بلکه صاحب این صفت، چون قدم در راه طلب نهاد و در صدد تحصیل مقصود بر آمد نه او را بیم جان است و نه پروای سر، نه از شمشیر می ترسد و نه از خنجر، و می گوید:
هوش مصنوعی: کسی که دارای این ویژگی است، زمانی که قدم در راه جستجو و دستیابی به هدف خود می‌گذارد، نه از جان خود می‌ترسد و نه نگران سرنوشت خویش است. او نه از شمشیر هراسی دارد و نه از خنجر، و با اطمینان ادامه می‌دهد.
دست از طلب ندارم تا کام من برآید
یا جان رسد به جانان یا جان ز تن برآید
هوش مصنوعی: من از خواسته‌ام دست برنداشته‌ام تا زمانی که به آرزوی خود برسم، یا به معشوقم برسم یا اینکه جانم از تن جدا شود.
ترک جان گفتم نهادم پا به صحرای طلب
تا در این وادی مرا از تن برآید جان ز لب
هوش مصنوعی: گفتم که از جان خود جدا شوم و به جستجوی حقیقت بروم، تا در این مسیر، روح من از قید بدن آزاد شود و از زبانم بیرون آید.
و چون این صفت به مرتبه کمال رسید صاحب آن طالب مقصد اعلی می گردد و ایمان حقیقی از برای او هم می رسد و مشتاق مرگ می شود بلکه همچنان که در اخبار وارد شده: «تحفه ای بهتر از مردن در نزد او نیست، و شادی ای بالاتر از مفارقت از دنیا از برای او حاصل نمی شود» گاهی به زبان حال می گوید:
هوش مصنوعی: وقتی این ویژگی به کمال می‌رسد، فردی که دارای آن است، به دنبال اهداف عالی‌تر می‌شود و ایمان واقعی به او دست می‌دهد. او به مرگ علاقه‌مند می‌شود و چنان که در اخبار آمده، برای او هیچ چیز بهتر از مردن نیست و هیچ شادی‌ای بیشتر از ترک دنیا برایش وجود ندارد. گاهی به شیوه‌ای غیرمستقیم این را ابراز می‌کند.
آن مرد نیم کز عدمم بیم آید
کان نیمه مرا خوشتر از این نیم آید
هوش مصنوعی: مردی که از نبودن من می‌ترسد، باید بداند این نیمه وجود من برای او خوشایندتر از آن چیزهایی است که در وجودش دارد.
جانیست مرا به عاریت داده خدا
تسلیم کنم چو وقت تسلیم آید
هوش مصنوعی: زندگی‌ام را که خدا به امانت به من داده است، نمی‌خواهم به راحتی و بی‌فکری تسلیم کنم، به ویژه وقتی زمان خداحافظی نزدیک می‌شود.
مرگ اگر مردست گو نزد من آی
تا در آغوشش بگیرم تنگ تنگ
هوش مصنوعی: اگر مرگ وجود داشته باشد و شجاعت داشته باشد، بیاید پیش من تا او را در آغوش بگیرم و به شدت در آغوش نگه‌دارم.
من از آن عمری ستانم جاودان
او زمن دلقی ستاند رنگ رنگ
هوش مصنوعی: من از زندگی‌ام برای همیشه چیزی می‌طلبم و او از من لباس رنگارنگی را می‌گیرد.
این جان عاریت که به حافظ سپرده دوست
روزی رخش ببینم و تسلیم او کنم
هوش مصنوعی: این روح قرضی که دوست به حافظ داده، روزی می‌رسد که چهره‌اش را ببینم و خودم را به او تسلیم کنم.
و این صفت، نتیجه بزرگی ذات و شجاعت نفس است و بالاترین فضایل نفسانیه و اعظم مراتب انسانیت است، زیرا که هر که به جائی رسید و به مراتب ارجمند، سرافراز گردید به واسطه این صفت شد آری صاحب این صفت هرگز خود را به مرتبه پست راضی نمی کند و به امور جزئیه دنیه سر فرود نمی آورد.
هوش مصنوعی: این ویژگی ناشی از عظمت روح و شجاعت وجود است و از بالاترین فضائل انسانی و بالاترین درجات انسانیت به شمار می‌آید. زیرا هر کسی که به مقام والایی رسید و در مراتب بلند افتخار یافت، به خاطر داشتن این صفت بوده است. افرادی که این صفت را دارند، هرگز خود را به درجات پایین‌تر راضی نمی‌کنند و به مسائل جزئی و دنیوی تن نمی‌دهند.
ز آب خرد ماهی خرد خیزد
نهنگ آن به که با دریا ستیزد
هوش مصنوعی: از آب کوچک، ماهی کوچک بیرون می‌آید، اما نهنگ از همان آب بزرگ‌تر و قوی‌تر به دنیا می‌آید. بهتر است که با دریا جنگ نکند.
پس دامن طلب بر میان می زند و کمر همت می بندد تا خود را به مراتب بلند رساند و خداوند عالم در جوهر انسان و جبلت آن، چنین قرار داده که به هر کاری کمر بندد، و به هر امری که پیشنهاد خود سازد و در آن سعی و اجتهاد کند البته از پیش برمی دارد و به مطلوب خود می رسد.
هوش مصنوعی: پس تلاش و جدیت را آغاز می‌کند و آماده می‌شود تا به اهداف عالی‌تری دست یابد. خداوند در ذات و فطرت انسان این گونه قرار داده که هر فردی اگر در کاری عزم خود را جزم کند و با کوشش و تلاش در آن فعالیت کند، قطعاً از موانع عبور کرده و به خواسته‌های خود خواهد رسید.
به هر کار کو جست نام آوری
در آن کار دادش فلک یاوری
هوش مصنوعی: اگر در هر کار تلاشی کنی و نامی از خود بر جای بگذاری، آسمان به تو کمک خواهد کرد.
«والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا» یعنی «هر که در راه ما جهد و سعی کرد ما راه و منزل خود را به او می نمائیم» «من طلب شیئا و جدّ وجد» یعنی «هر که در طلب چیزی برآمد و کمر اجتهاد در آن بر میان بست البته آن را می یابد»
هوش مصنوعی: این جملات بیان می‌کنند که هر کسی که در مسیر درست تلاش کند، راه‌های هدایت و موفقیت به او نشان داده می‌شود. همچنین، اگر کسی واقعاً در جستجوی چیزی باشد و تمام تلاش خود را به کار گیرد، در نهایت به آنچه که می‌خواهد خواهد رسید.
و بدان که شهامت، که یکی از صفات حسنه است از نتایج علو همت است و آن عبارت است از: حریص بودن آدمی بر انجام رسانیدن امور عظیمه، که نام او به مرور دهور در صفحه روزگار باقی بماند.
هوش مصنوعی: شهامت، که یکی از ویژگی‌های خوب به شمار می‌آید، از نتیجه بلند همتی حاصل می‌شود. شهامت به معنای اشتیاق و تلاش فرد برای انجام کارهای بزرگ است، به گونه‌ای که نام او برای همیشه در تاریخ جاودانه بماند.