گنجور

فصل - تواضع و فروتنی

مذکور شد که ضد صفت کبر، تواضع است و آن عبارت است از شکسته نفسی، که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری بیند و لازمه آن، کردار و گفتار چندی است که دلالت بر تعظیم دیگران، و اکرام ایشان می کند و مداومت بر آنها اقوی معالجه است از برای مرض کبر و این از شرایف صفات، و کرایم ملکات است و اخبار در فضلیت آن بی نهایت است

حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند که «هیچ کس تواضع نکرد مگر اینکه خدا او را بلند گردانید».

ز خاک آفریدت خداوند پاک
پس ای بنده افتادگی کن چو خاک
تواضع سر رفعت افرازدت
تکبر به خاک اندر اندازدت
به عزت هر آنکو فروتر نشست
به خواری نیفتد ز بالا به پست
بگردن فتد سرکش و تند خوی
بلندیت باید بلندی مجوی

مروی است که «خداوند یگانه به موسی علیه السلام وحی کرد که من قبول می کنم نماز کسی را که از برای عظمت من تواضع کند و بر مخلوقات من تکبر نکند و در دل خود خوف مرا جای دهد و روز را به ذکر من به پایان رساند و به جهت من خود را از خواهشهای نفس باز دارد».

روزی حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم به اصحاب خود فرمودند که «چرا من حلاوت عبادت را در شما نمی بینم؟ عرض کردند که چه چیز است حلاوت عبادت؟ فرمود که تواضع» و از آن حضرت مروی است که «چهار چیز است که خدا کرامت نمی کند مگر به کسی که خدا او را دوست داشته باشد: یکی صمت و خاموشی، و آن اول عبادت است دوم توکل بر خدا سیم تواضع چهارم زهد در دنیا» و نیز از آن جناب مروی است که «هر که فروتنی کند از برای خدا، خدا او را برمی دارد و هر که تکبر کند خدا او را می افکند و هر که قناعت کند خدا او را روزی می دهد و هر که اسراف کند خدا او را محروم می گرداند و هر که بسیار یاد مرگ کند خدا او را دوست می دارد و هر که بسیار یاد خدا کند خدا او را در بهشت در سایه خود جای دهد» حضرت عیسی علیه السلام فرموده است که «خوشا به حال تواضع کنندگان در دنیا، که ایشان در روز قیامت بر منبرها خواهند بود» خدای تعالی به داود علیه السلام وحی فرمود که «همچنان که نزدیکترین مردم به خدا متواضعانند، همچنین دورترین مردم از خدا متکبرانند» مروی است که «سلیمان پیغمبر علیه السلام هر صبح بر بزرگان و اغنیاء و اشراف می گذشت تا می آمد، به نزد مساکین، پس با ایشان می نشست و می گفت: مسکینی هستم با مساکین نشسته» و مروی است که «پدر و پسری از مومنین بر حضرت امیرالمومنین علیه السلام وارد شدند، حضرت برخاست و ایشان را اکرام نمود و بر صدر مجلس نشانید و خود در برابر آنها نشست و فرمود که طعامی آوردند و خوردند سپس قنبر آفتابه و طشتی آورد تا دست ایشان را بشوید، حضرت از جای برجست و آفتابه را گرفت که دست آن مرد را بشوید، آن مرد خود را بر خاک مالید و عرض کرد که یا امیرالمومنین: چگونه راضی شوم که خدا ما را بیند و تو آب به دست من بریزی؟ حضرت فرمود: بنشین و دست خود را بشوی خدا تو را و برادری از شما را می بیند که هیچ فرقی ندارید و برادرتان می خواهد به جهت خدمت تو در بهشت ده برابر همه اهل دنیا به او کرامت شود پس آن مرد نشست پس حضرت فرمود که قسم می دهم تو را به حق عظیمی که من بر تو دارم که مطمئن دست خود را بشوی همچنان که اگر قنبر آب به دست تو می ریخت پس حضرت دست او را شست».

از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که تواضع، اصل در هر شرف و بزرگی نفیس، و مرتبه بلندی است و اگر تواضع را زبانی بود که مردم می فهمیدند، از حقایق عاقبتهای پنهان خبر می داد و تواضع آن است که از برای خدا و در راه خدا باشد و ماسوای این مکر است و هر که از برای خدا تواضع و فروتنی کند خدا او را شرف و بزرگی می دهد بر بسیاری از بندگانش و از برای اهل تواضع، سیمائی است که ملائکه آسمان ها و دانایان اهل زمین ایشان را می شناسند و از برای خدا هیچ عبادتی نیست که آن را بپسندد و قبول کند مگر اینکه در آن تواضع است و نمی شناسد آنچه در حقیقت تواضع است مگر بندگان مقربی که به وحدانیت خدا رسیده اند.

خدای تعالی می فرماید که بندگان خدا کسانی اند که در روی زمین با تواضع راه می روند و خداوند عزوجل بهترین خلق خود را به تواضع امر فرمود و گفت: «و اخفض جناحک لمن اتبعک من المومنین» و تواضع مزرعه خشوع و خضوع و خشیت و حیاست و شرف تام حقیقی سالم نمی ماند مگر از برای کسی که متواضع باشد در نزد خدا و حضرت امام حسن عسکری علیه السلام فرمود که «هر که تواضع کند در دنیا از برای برادر مومن خود پس او در نزد خدا از جمله صدیقان است و حقا که او از شیعیان علی بی أبی طالب علیه السلام است».

فصل - نشانه های تکبر و تواضع: زنهار، تا فریب نفس و شیطان را نخوری و خود را صاحب ملکه تواضع، و خالی از مرض کبر ندانی، تا نیک مطمئن شوی و خود را در معرض آزمایش و امتحان درآوری، زیرا که بسیار می شود که آدمی ادعای خالی بودن از کبر را می کند، بلکه خود نیز چنان گمان می کند ولی چون وقت امتحان می رسد معلوم می شود که این مرض در خفایای نفس او مضمر است و فریب نفس اماره را خورده و خود را بی کبر دانسته، و به این جهت از معالجه و مجاهده دست کشیدهفایده - مذموم بودن ذلت و خواری: سابق بر این مذکور شد که هر صفت فضیلتی وسط است و دو طرف افراط و تفریط آن مهلک و مذموم است پس صفت تواضع حد وسط است و طرف افراط آن صفت کبر است و طرف تفریط آن ذلت و پستی است پس همچنان که کبر مذموم است، همچنین خوار و ذلیل کردن خود نیز مذموم و مهلک است، زیرا که از برای مومن جایز نیست که خود را ذلیل و پست کند پس اگر عالمی مطاع، کفشدوزی بر او وارد شود آن عالم از جای خود برخیزد و او را در مکان خود بنشاند و درس و تعلیم را به جهت حرمت او ترک کند و چون برخیزد تا در خانه در عقب او بدود، خود را ذلیل و خوار کرده است، و از طریقه مستقیمه تجاوز نموده است و طریقه محموده و عدالت، آن است که به طریقی که مذکور شد تواضع کند از برای امثال و اقران خود و کسانی که مرتبه ایشان نزدیک به اوست و اما تواضع عالم از برای بازاری، آن است که با او بنشیند و نیک سخن گوید و به طریق مهربانی با او تکلم کند و دعوت او را اجابت کند و در قضای حاجت او سعی کند و خود را بهتر از او نداند، به جهت خط خاتمه و امثال اینها.

اطلاعات

وزن: فعولن فعولن فعولن فعل (متقارب مثمن محذوف یا وزن شاهنامه)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: چکامه

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

مذکور شد که ضد صفت کبر، تواضع است و آن عبارت است از شکسته نفسی، که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری بیند و لازمه آن، کردار و گفتار چندی است که دلالت بر تعظیم دیگران، و اکرام ایشان می کند و مداومت بر آنها اقوی معالجه است از برای مرض کبر و این از شرایف صفات، و کرایم ملکات است و اخبار در فضلیت آن بی نهایت است
هوش مصنوعی: در این متن گفته شده است که صفت مخالف کبر، تواضع است. تواضع به معنای خود را کوچک شمردن و اجازه ندادن به این که آدمی خود را بالاتر از دیگران ببیند می‌باشد. برای نشان دادن این ویژگی، فرد باید با رفتار و گفتار خود به دیگران احترام بگذارد و آن‌ها را تعظیم کند. ادامه دادن به این کارها بهترین درمان برای بیماری کبر است و تواضع از ویژگی‌های نیک و شریف به شمار می‌رود. همچنین در مورد فضیلت تواضع، سخنان و روایت‌های زیادی وجود دارد.
حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند که «هیچ کس تواضع نکرد مگر اینکه خدا او را بلند گردانید».
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) فرمودند که هر کسی خود را humble کند و فروتنی نشان دهد، خداوند او را به مقام بلندتری می‌رساند.
ز خاک آفریدت خداوند پاک
پس ای بنده افتادگی کن چو خاک
هوش مصنوعی: خداوند تو را از خاک آفریده است، پس ای بندۀ خدا، humble و فروتن باش مانند خاک.
تواضع سر رفعت افرازدت
تکبر به خاک اندر اندازدت
هوش مصنوعی: تواضع باعث بالا رفتن مقام و رتبه‌ات می‌شود، اما تکبر تو را به زمین می‌زند.
به عزت هر آنکو فروتر نشست
به خواری نیفتد ز بالا به پست
هوش مصنوعی: هر کس با عزت و احترام به جایگاه پایین‌تری برود، به خاطر این کارش به ذلت و پستی نخواهد افتاد.
بگردن فتد سرکش و تند خوی
بلندیت باید بلندی مجوی
هوش مصنوعی: اگر فردی سرکش و تندخو باشد، باید سعی کند که خود را تسلیم و منعطف کند. در واقع، باید به جای جستجوی قدرت و عظمت، به دنبال آرامش و تواضع باشد.
مروی است که «خداوند یگانه به موسی علیه السلام وحی کرد که من قبول می کنم نماز کسی را که از برای عظمت من تواضع کند و بر مخلوقات من تکبر نکند و در دل خود خوف مرا جای دهد و روز را به ذکر من به پایان رساند و به جهت من خود را از خواهشهای نفس باز دارد».
هوش مصنوعی: خداوند به موسی علیه السلام وحی فرمود که نماز کسی مورد پذیرش است که به خاطر عظمت من فروتنی کند، بر مخلوقات من تکبر نکند، در دل خود از من ترس داشته باشد، روزش را به یاد من سپری کند و به خاطر من از خواسته‌های نفس خود کناره‌گیری کند.
روزی حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم به اصحاب خود فرمودند که «چرا من حلاوت عبادت را در شما نمی بینم؟ عرض کردند که چه چیز است حلاوت عبادت؟ فرمود که تواضع» و از آن حضرت مروی است که «چهار چیز است که خدا کرامت نمی کند مگر به کسی که خدا او را دوست داشته باشد: یکی صمت و خاموشی، و آن اول عبادت است دوم توکل بر خدا سیم تواضع چهارم زهد در دنیا» و نیز از آن جناب مروی است که «هر که فروتنی کند از برای خدا، خدا او را برمی دارد و هر که تکبر کند خدا او را می افکند و هر که قناعت کند خدا او را روزی می دهد و هر که اسراف کند خدا او را محروم می گرداند و هر که بسیار یاد مرگ کند خدا او را دوست می دارد و هر که بسیار یاد خدا کند خدا او را در بهشت در سایه خود جای دهد» حضرت عیسی علیه السلام فرموده است که «خوشا به حال تواضع کنندگان در دنیا، که ایشان در روز قیامت بر منبرها خواهند بود» خدای تعالی به داود علیه السلام وحی فرمود که «همچنان که نزدیکترین مردم به خدا متواضعانند، همچنین دورترین مردم از خدا متکبرانند» مروی است که «سلیمان پیغمبر علیه السلام هر صبح بر بزرگان و اغنیاء و اشراف می گذشت تا می آمد، به نزد مساکین، پس با ایشان می نشست و می گفت: مسکینی هستم با مساکین نشسته» و مروی است که «پدر و پسری از مومنین بر حضرت امیرالمومنین علیه السلام وارد شدند، حضرت برخاست و ایشان را اکرام نمود و بر صدر مجلس نشانید و خود در برابر آنها نشست و فرمود که طعامی آوردند و خوردند سپس قنبر آفتابه و طشتی آورد تا دست ایشان را بشوید، حضرت از جای برجست و آفتابه را گرفت که دست آن مرد را بشوید، آن مرد خود را بر خاک مالید و عرض کرد که یا امیرالمومنین: چگونه راضی شوم که خدا ما را بیند و تو آب به دست من بریزی؟ حضرت فرمود: بنشین و دست خود را بشوی خدا تو را و برادری از شما را می بیند که هیچ فرقی ندارید و برادرتان می خواهد به جهت خدمت تو در بهشت ده برابر همه اهل دنیا به او کرامت شود پس آن مرد نشست پس حضرت فرمود که قسم می دهم تو را به حق عظیمی که من بر تو دارم که مطمئن دست خود را بشوی همچنان که اگر قنبر آب به دست تو می ریخت پس حضرت دست او را شست».
هوش مصنوعی: روزی پیامبر اسلام به یاران خود فرمودند که چرا حس شیرینی عبادت را در شما نمی‌بینند. یاران سؤال کردند که این شیرینی عبادت چیست؟ ایشان پاسخ دادند که تواضع. همچنین فرمودند که چهار چیز وجود دارد که خداوند فقط به کسانی می‌بخشد که دوستشان دارد: خاموشی، توکل بر خدا، تواضع و زهد در دنیا. او همچنین بیان کردند که هر کسی که فروتنی کند، مورد لطف خدا قرار می‌گیرد و هر که مغرور باشد، از خدا دور می‌شود. همچنین گفته شد که قناعت سبب روزی بیشتر می‌شود و اسراف موجب محرومیت. یادآوری مرگ و یاد خدا نیز دو ویژگی هستند که باعث دوستی خدا با انسان و نزدیکی به بهشت می‌شود. حضرت عیسی هم فرمودند که تواضع‌کنندگان در دنیا در روز قیامت در منبرها خواهند بود. خداوند به حضرت داود وحی فرمود که نزدیک‌ترین افراد به خدا، متواضعان هستند و دورترین افراد، متکبران. همچنین ذکر شده که حضرت سلیمان هر روز بر جمعی از ثروتمندان و بزرگان می‌گذشت و سپس به مساکین ملحق می‌شد. در یک روایت آمده که پدر و پسری به محضر حضرت علی رسیدند و او به احترام آن‌ها برخاست و آن‌ها را در بالای مجلس نشاند. در حین صرف غذا، حضرت قنبر را فرستاد تا دست آن‌ها را بشوید، اما حضرت خود آب را گرفت تا دست آن مرد را بشوید. مرد با تواضع گفت که مایل نیست حضرت آب به دست او بریزد. حضرت پاسخ دادند که هیچ فرقی بین شما نیست و برادرتان می‌خواهد که به خاطر خدمت به شما در بهشت آبرومندتر شود. در نهایت آن مرد نشست و حضرت او را تشویق کردند که دستش را بشوید.
از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که تواضع، اصل در هر شرف و بزرگی نفیس، و مرتبه بلندی است و اگر تواضع را زبانی بود که مردم می فهمیدند، از حقایق عاقبتهای پنهان خبر می داد و تواضع آن است که از برای خدا و در راه خدا باشد و ماسوای این مکر است و هر که از برای خدا تواضع و فروتنی کند خدا او را شرف و بزرگی می دهد بر بسیاری از بندگانش و از برای اهل تواضع، سیمائی است که ملائکه آسمان ها و دانایان اهل زمین ایشان را می شناسند و از برای خدا هیچ عبادتی نیست که آن را بپسندد و قبول کند مگر اینکه در آن تواضع است و نمی شناسد آنچه در حقیقت تواضع است مگر بندگان مقربی که به وحدانیت خدا رسیده اند.
هوش مصنوعی: از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده که تواضع، اساس هر نوع شرافت و بزرگی است و مقام بالایی به شمار می‌رود. اگر تواضع قادر به گفتن بود، به بسیاری از حقایق و نتایج پنهان اشاره می‌کرد. تواضع باید برای خدا و در راه او باشد و هر نوع تواضع دیگری، مکر و فریب به شمار می‌رود. هر کسی که به خاطر خدا تواضع کند، خداوند به او افتخار و بزرگی عطا می‌کند که بر بسیاری از بندگانش برتری دارد. اهل تواضع چهره‌ای دارند که ملائکه آسمان و دانایان زمین آن‌ها را می‌شناسند. هیچ عبادتی در پیشگاه خداوند مورد قبول واقع نمی‌شود مگر اینکه در آن تواضع باشد و تنها بندگان نزدیک به خدا که به وحدانیت او رسیده‌اند، حقیقت تواضع را درک می‌کنند.
خدای تعالی می فرماید که بندگان خدا کسانی اند که در روی زمین با تواضع راه می روند و خداوند عزوجل بهترین خلق خود را به تواضع امر فرمود و گفت: «و اخفض جناحک لمن اتبعک من المومنین» و تواضع مزرعه خشوع و خضوع و خشیت و حیاست و شرف تام حقیقی سالم نمی ماند مگر از برای کسی که متواضع باشد در نزد خدا و حضرت امام حسن عسکری علیه السلام فرمود که «هر که تواضع کند در دنیا از برای برادر مومن خود پس او در نزد خدا از جمله صدیقان است و حقا که او از شیعیان علی بی أبی طالب علیه السلام است».
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید که بندگان خوب او کسانی هستند که با فروتنی در زمین قدم می‌زنند. او بهترین مخلوق خود را به داشتن تواضع دعوت کرده و به آنها می‌گوید که برای مؤمنانی که از آنها پیروی می‌کنند، فروتنی نشان دهند. تواضع منجر به ایجاد خشوع، خضوع، ترس از خدا و حیا می‌شود و مقام والای حقیقی تنها برای کسانی که در برابر خدا تواضع دارند، حفظ می‌شود. امام حسن عسکری علیه السلام نیز فرموده‌اند که هر کس به خاطر برادر مؤمن خود در دنیا تواضع کند، در نزد خدا از صدیقان به شمار می‌آید و او واقعاً از شیعیان علی بن ابی‌طالب علیه السلام خواهد بود.