این سورة «الاخلاص» بقول بعضی مفسّران مکّی است، به مکّه فرو آمده، و بقول بعضی به مدینه فرو آمده. چهار آیت است، پانزده کلمه، چهل و نه حرف و درین سوره نه ناسخ است و نه منسوخ. و خبر درست است که مصطفی (ص) گفت: «هر که سوره قل هو اللَّه احد برخواند، چنانست که یک سه یک قرآن خواند».

اصحاب تحقیق و اهل معانی گفتند: این از بهر آن گفت که جمله علوم قرآن سه قسم است: یک قسم از آن ذکر توحید است و صفات اللَّه عزّ شأنه، دیگر قسم اوامر و نواهی که از تکالیف شرع است. سدیگر قسم قصص انبیاء و فنون مواعظ. و این سورة «الاخلاص» مشتملست بر مجرّد توحید و ذکر صفات اللَّه. پس در ضمن این سوره ثلث علوم قرآن است بر طریق اجمال. ازین جهت گفت: «هر که این سورة برخواند، ثواب وی چندانست که ثلث قرآن برخواند». و روی عن ابی الدّرداء عن النّبی (ص): «أ یعجز احدکم ان یقرأ ثلث القرآن فی لیلة»؟ قلت: یا رسول اللَّه من یطیق ذلک؟! قال: «اقرؤا: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فانّه یعدل ثلث القرآن».

و عن ابی هریرة: انّ النّبی (ص) سمع رجلا یقرأ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فقال: «وجبت». قلت: ما وجبت؟ قال: «الجنّة»!

و قال (ص): «من اراد ان ینام علی فراشه فنام علی یمینه، ثمّ قرأ مائة مرّة: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ. اذا کان یوم القیامة یقول له الرّبّ: «یا عبدی ادخل علی یمینک الجنّة».

و قال انس: انّ رجلا قال: یا رسول اللَّه انّی احبّ هذه السّورة: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ. قال: «انّ حبّک ایّاها یدخلک الجنّة».

و عن سهل بن سعد قال: جاء رجل الی النّبی (ص) فشکا الیه الفقر و ضیق المعاش. فقال له رسول اللَّه (ص): «اذا دخلت بیتک فسلّم ان کان فیه احد، و ان لم یکن فیه احد فسلّم علیّ و اقرأ: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مرّة واحدة». ففعل الرّجل فأدرّ اللَّه علیه رزقا افاض علیه جیرانه.

و عن جریر بن عبد اللَّه قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ حین یدخل منزله نفت الفقر عن اهل ذلک المنزل و الجیران».

و عن انس بن مالک قال: کنّا مع رسول اللَّه (ص) بتبوک فطلعت الشّمس بضیاء و شعاع و نور لم ارها طلعت فیما مضی. فاتی جبرئیل رسول اللَّه (ص).

فقال: «یا جبرئیل مالی اری الشّمس الیوم طلعت بضیاء و نور و شعاع لم ارها طلعت فیما مضی». قال: ذاک انّ معاویة بن ابی معاویة اللّیثی مات بالمدینة الیوم فبعث اللَّه الیه سبعین الف ملک یصلّون علیه. قال: «و بم ذلک»؟ قال: کان یکثر قراءته قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ باللّیل و النّهار و فی ممشاه و قیامه و قعوده فهل لک یا رسول اللَّه ان اقبض لک الارض فتصلّی علیه؟ قال: «نعم». فصلّی علیه ثمّ رجع.

و عن ابی بن کعب قال: سئل النّبی (ص) عن ثواب قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ. فقال: «من قرأ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ تناثر الخیر علی مفرق رأسه من عنان السّماء و نزلت علیه السّکینة و غشیته الرّحمة و له دویّ حول العرش و نظر اللَّه الی قارئها فلا یسأله شیئا الّا اعطاه ایّاه و یجعله فی کلاءته و حرزه».

و عن جابر قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فی کلّ یوم خمسین مرّة نودی یوم القیامة من قبره: یا مادح اللَّه قم فادخل الجنّة.

و عن ابن عباس عن النّبی (ص) قال: «الا ادلّکم علی کلمة تنجیکم من الاشراک باللّه تقرؤن قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ عند منامکم».

امّا سبب نزول هذه السّورة فی قول مقاتل و قتادة و الضّحاک: انّ ناسا من الیهود جاءوا الی رسول اللَّه (ص) فقالوا: صف لنا ربّک؟ فانّ اللَّه انزل نعته فی التّوراة، فاخبرنا من ایّ شی‌ء هو و من ایّ جنس هو و هل یأکل و هل یشرب و ممّن ورث الدّنیا و من یورثها؟ فانزل اللَّه عزّ و جلّ: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ و قیل: انّ مشرکی قریش قالوا: للنّبی (ص): انسب لنا ربّک فانزل اللَّه هذه السّورة. و عن ابن عباس انّ وفد نجران قدموا علی رسول اللَّه (ص) فیهم السّیّد و العاقب، فقالوا للنّبی (ص): صف لنا ربّک من ایّ شی‌ء هو؟ فقال النّبی (ص): «انّ ربّی لیس من شی‌ء و هو باین من الاشیاء». فانزل اللَّه عزّ و جلّ: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ.

و تسمّی هذه السّورة نسب الرّبّ سبحانه و فی الحدیث صحبه سبعون الف ملک کلّما مرّوا باهل سماء سألوهم عمّا معهم فقالوا: نسبة الرّب سبحانه. و لا فرق بین الواحد و الاحد، یدلّ علیه قراءة عبد اللَّه بن مسعود: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ. و قیل: «واحد» بصفاته «احد» بذاته. و قیل: الاحد بمعنی الاوّل لانّه اوّل الاشیاء و سابق الکلّ، و اصله وحد قلبت واوه همزه و اکثر ما یقال «احد» فی الجحد کقولهم: لیس فی الدّار «احد» و لا یشبهه «احد»، و اکثر ما یقال واحد فی الاثبات کقولهم: رأیت رجلا واحدا، و لا یقال رجل «احد» و قیل: الاحد هو المتفرّد بایجاد المفقودات و المتوحّد باظهار الخفیّات.

اللَّهُ الصَّمَدُ قال ابن عباس: «الصَّمَدُ» السّیّد الّذی تناهی سؤدده و یصمد الیه بالحوائج ای یقصد. صمد صمده ای قصد نحوه. و کلّ مصمت لا جوف له عند العرب صمد. فقال المفسّرون: الّذی لا یأکل و لا یشرب. و قال قتادة: «الصَّمَدُ»: الباقی بعد خلقه. و قال سعید بن جبیر: هو الکامل فی جمیع صفاته و افعاله. و قال عکرمة: «الصَّمَدُ»: الّذی لیس فوقه «احد» و هو قول علی (ع).

و قال السّدیّ: هو المقصود الیه فی الحوائج و المستغاث به عند المصائب. و قال جعفر: الّذی لم یعط خلقه من معرفته الّا الاسم و الصّفة. و عن جعفر ایضا: «الصَّمَدُ»: خمسة احرف، فالالف دلیل علی احدیّته، و اللّام دلیل علی الهیّته، و هما مدغمان لا یظهران علی اللّسان و یظهران فی الکتابة. فدلّ ذلک علی انّ احدیّته و الوهیّته خفیّة لا تدرک بالحواس و لا تقاس بالنّاس، فخفاؤه باللّفظ دلیل علی انّ العقول لا تدرکه و لا تحیط به علما و ظهوره فی الکتابة دلیل علی انّه یظهر علی قلوب العارفین و یبدو لا عین المحبّین فی دار السّلام. و الصّاد دلیل علی صدقه فوعده صدق و قوله صدق و فعله صدق، و دعا عباده الی الصّدق. و المیم دلیل علی ملکه فهو الملک علی الحقیقة، و الدّال علامة دوامه فی ابدیّته و ازلیّته. قوله: لَمْ یَلِدْ نفی الاولاد و الصّاحبة، وَ لَمْ یُولَدْ نفی الوالدین، و قدّم ذکر لَمْ یَلِدْ لانّ من الکفّار من ادّعی انّ له ولدا و لم یدّع «احد» انّه مولود. و قیل: لَمْ یَلِدْ فیورث وَ لَمْ یُولَدْ فورث.

وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ قرأ حمزة «کفوا» ساکنة الفاء مهموزة، و قرأ حفص عن عاصم بضمّ الفاء من غیر همز، و قرأ الآخرون بضمّ الفاء مهموزا و کلّها لغات صحیحة. و الکفوء و الکفی‌ء واحد، و هو المثل و النّظیر، و منه المکافأة و قیل: کفّة المیزان اصلها من المکافاة فشدّدت و کسرت کما قالوا: للحظاحظ یقال: کفاء المیزان و تکفّأ اذا رجحت احدی کفّتیه و شالت.

و فی الحدیث: «تزلزل الارض حتّی تکفأ باهلها».

و فی الآیة تقدیم و تأخیر. تقدیره: وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ احد «کُفُواً». قال مقاتل: قال مشرکو العرب: الملائکة بنات اللَّه «و قالت الیهود عزیر ابن اللَّه و قالت النّصاری: المسیح ابن اللَّه» فاکذبهم اللَّه و نفی عن ذاته الولادة و المثل.

و فی الخبر الصّحیح عن ابی هریرة عن النّبی (ص) قال: قال اللَّه عزّ و جلّ: «کذّبنی ابن آدم وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ ذلک، و شتمنی وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ ذلک. فامّا تکذیبه ایّای فیقول: لن یعیدنی کما بدانی و لیس اوّل الخلق باهون علیّ من اعادته و اما شتمه ایّای، فقوله: اتّخذ اللَّه ولدا، و انا الاحد الصّمد لم الد و لم اولد و لم یکن لی کفوا احد».