این سوره یازده آیتست، چهل کلمه، صد و نود و دو حرف، جمله به مکه فرو آمد و سوم سوره است که از آسمان فرو آمد. اوّل سوره اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ فرو آمد، پس سوره «ن وَ الْقَلَمِ»، پس سوره و الضحی. و درین سورة هیچ ناسخ و منسوخ نیست.
و در فضلیت سوره ابی بن کعب روایت کند، از مصطفی (ص)، که گفت: «هر که سوره «و الضّحی» برخواند، حقّ جلّ جلاله او را در جمله آن قوم آرد که اللَّه پسندد و رضا دهد که پیغامبر (ص) از بهر ایشان شفاعت کند و آن گه بعدد هر یتیمی و هر سائلی که در عالم است ده نیکی در دیوان وی بنویسند». و در سبب نزول این سورة علماء تفسیر مختلف‌اند. قومی گفتند: روزگاری وحی از آسمان منقطع گشت. ابن عباس گفت: پانزده روز. مقاتل گفت: چهل روز. ابن جریج گفت: دوازده روز. کافران مکه چون دیدند که وحی منقطع گشته و جبریل نمی‌آید، گفتند: انّ محمدا ودّعه ربّه و قلاه.
ربّ العالمین بخواب ایشان این سوره فرستاد. اکنون خلافست که انقطاع وحی را سبب چه بود قومی گفتند: جهودان از مصطفی (ص) سه مسأله پرسیدند قصّه ذو القرنین و اصحاب الکهف و مسأله روح. رسول خدا (ص) ایشان را جواب این داد که: «ساخبرکم غدا»
و لم یقل ان شاء اللَّه گفت: آری خبر کنم شما را فردا و نگفت ان شاء اللَّه باین سبب چند روز وحی منقطع گشت و کافران آن سخن گفتند. پس ربّ العالمین مصطفی (ص) را فرمود که: «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‌ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ». و شرح این در سوره الکهف مستوفی رفت. قومی گفتند: سبب احتباس وحی آن بود که سگ بچه‌ای در خانه رسول (ص) شد و در زیر سریر گریخت و آنجا بماند تا بمرد و رسول را (ص) از آن هیچ خبر نه. پس رسول (ص) خوله را گفت: «یا خولة ما حدث فی بیتی لا یأتینی جبرئیل»
گویی در خانه ما چه حادث شده که جبرئیل نمی‌آید و از ما وامانده؟ خوله در جست و جوی ایستاد تا آن جرو مرده را از زیر سریر بیرون آورد و بیفگند. پس جبرئیل فرو آمد و رسول عتاب میکند او را در آن تأخیر که رفت و جبریل میگوید: «یا خولة اما علمت انا لا ندخل بیتا فیه کلب او صورة. و در حدیث خوله است: فجاء نبی اللَّه (ص) یرعد و کان ذلک علامة الوحی.
فقال: یا خولة دثّرینی. فانزل اللَّه تعالی: الضُّحی. وروی انّ المسلمین قالوا: یا رسول اللَّه اما ینزل علیک الوحی؟ فقال: «و کیف ینزل علیّ الوحی و انتم لا تتّقون براجمکم و لا تقلمون اظفارکم. فانزل اللَّه جبرئیل بهذه السّورة. فقال النّبی (ص): «یا جبرئیل ما جئت حتّی اشتقت الیک»! فقال جبرئیل (ع): انّی کنت اشدّ شوقا الیک و لکنّی عبد مأمور و ما نتنزّل الّا بامر ربّک.
و فی الخبر عن جندب بن سفیان قال: اشتکی رسول اللَّه (ص) فمکث لیلتین او ثلثا لا یقوم فجاءت امرأة فقالت: ما اری شیطانک الّا قد ترکک لم اره قربک منذ لیلتین او ثلاث؟!
یقال انّ المرأة الّتی قالت ذلک امّ جمیل امرأة ابی لهب اخت ابی سفیان فانزل اللَّه تعالی: «وَ الضُّحی» یعنی: النّهار کلّه من طلوع الشّمس الی الغروب و کلّ ساعة النّهار ما دامت الشّمس صاعدة ضحی و ضحوة. و العرب تستغنی بذکر بعض الشّی‌ء عن کلّه. و فی القرآن کثیر من ذکر ساعات النّهار بمعنی کلّه و ذکر ساعات اللّیل بمعنی کلّه. و قیل: اقسم اللَّه تعالی بصلاة «الضّحی». و قیل: هی السّاعة الّتی کلّم اللَّه فیها موسی (ع) و هی السّاعة الّتی القی السّحرة فیها سجّدا لقوله تعالی وَ أَنْ یُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًی. و قال اهل المعانی: فیه و فی امثاله اضمار و تقدیره: و ربّ «الضّحی».
وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی ای سکن و استقرّ ظلامه و تناهی فلا یزداد بعد ذلک یقال بحر ساج ای ساکن. و قیل: سکن فیه الخلق. و قیل: عنی باللّیل لیلة المعراج. قوله: ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ هذا جواب القسم، ای «ما» ترکک «ربّک» من انعامه و اکرامه و وحیه و الهامه و اشتقاقه من تودیع المسافر. و قیل: هو من تودیع الثّوب و هو صونه عن الابتذال وَ ما قَلی ای ما ابغضک منذ احبّک.
وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی ای و الدّار «الآخرة» و ما اعدّ اللَّه سبحانه فیها «خَیْرٌ لَکَ» من الدّار الدّنیا و ما فیها لانّها تدوم و تبقی و هذه تبید و تفنی و فیه اضمار القسم و اللّام خبره مجازه و اللَّه لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی. و قیل: معناه: و لآخر عمرک «خیر» من اوّله لمّا تنال فیه من النّصر و الفتح و الظّفر. و فی الخبر عن علقمة عن عبد اللَّه قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّا اهل بیت اختار اللَّه لنا» الآخرة علی الدّنیا».
وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی ای «یُعْطِیکَ» من النّصر و الفتح و التّمکین و کثرة المؤمنین فی الدّنیا و من الثّواب و الکرامة فی العقبی ما یرضیک، و قیل: «یعطیک» الف قصر من لؤلؤ ترابها المسک و فیها ما یلیق بها من الازواج و غیرها.
و قال ابن عباس: هو الشّفاعة فی مذنبی امّته و لمّا نزلت هذه الآیة
قال النّبی (ص): «اذا لا ارضی و واحد من امّتی فی النّار».
و عن عبد اللَّه بن عمرو بن العاص: انّ النّبی (ص) تلا قول اللَّه تعالی فی ابراهیم (ع): «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ».
و قال عیسی (ع): «إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ».
فرفع یدیه ثمّ قال: «اللّهم امّتی امّتی» فبکی. فقال اللَّه عزّ و جلّ: «یا جبرئیل اذهب الی محمد و ربّک اعلم فسئله ما یبکیک». فاتاه جبرئیل فسأله فاخبره رسول اللَّه (ص) فقال اللَّه عزّ و جل: «یا جبرئیل اذهب الی محمد فقل: انّا سنرضیک فی امّتک و لا نسوؤک»
و قال حرب بن شریح: سمعت ابا جعفر محمد بن علی (ع) یقول: «انّکم معشر اهل العراق تقولون ارجی آیة فی القران ارجی «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ» و انّا اهل البیت نقول: ارجی آیة فی کتاب اللَّه: وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی.
و عن جعفر بن محمد (ع) قال: دخل رسول اللَّه (ص) علی فاطمة علیها السّلام و علیها کساء من ثلّة الإبل و هی تطحن بیدها و ترضع ولدها فدمعت عینا رسول اللَّه (ص) لمّا ابصرها. فقال: «یا بنیّتاه تعجّلی مرارة الدّنیا بحلاوة الآخرة فقد انزل اللَّه علیّ: وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی.
قال موسی علیه السلام: «وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضی». و قال لمحمد (ص): وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فکم بین من یتکلّف لیرضی ربّه و بین من یعطیه ربّه لیرضی. ثمّ اخبر اللَّه عزّ و جلّ عن حاله الّتی کان علیها قبل الوحی و ذکّره نعمه فقال جلّ ذکره: أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی روی عن ابن عباس قال: قال رسول اللَّه (ص) «سألت ربّی مسألة وددت انّی لم اکن سألته قلت: یا ربّ انّک آتیت سلیمان بن داود ملکا عظیما و آتیت فلانا کذا و آتیت فلانا کذا. قال: یا محمد ا لم اجدک یتیما فاویتک؟ قلت: بلی ای ربّ. قال: ا لم اجدک ضالا فهدیتک ؟ قلت: بلی ای ربّ: قال: الم اجدک عائلا فاغنیتک؟ قلت: بلی ای ربّ»
و معنی الآیة أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً صغیرا فقیرا حین مات ابواک و لم یخلفا لک مالا و لا مأوی فجعل لک مأوی و ضمّک الی عمّک ابی طالب حتّی احسن تربیتک و کفاک المؤنة. الیتیم عند العرب الّذی مات ابوه و العجمی ماتت امّه. فاذا ماتا عنه جمیعا فهو لطیم هذا کلّه قبل الحلم. و فی الخبر: لا یتمّ بعد حلم.
و سئل جعفر بن محمد الصّادق (ع) لم اوتم النّبی (ص) عن ابویه؟ قال: «لئلّا یکون علیه حقّ لمخلوق»
و قیل: لئلّا یسبق الی قلب بشر انّ الّذی نال من العزّ و الشّرف و القهر علی اعدائه کان ذلک عن تظاهر او توارث احدا و تعاضد عشیرة او اکتساب نسب بقوّة الوالدین و کذا القول فی حکمة ما کان من فقره و قلّة ذات یده اذ لو کان له مال لکان یسبق الی الاوهام انّ الّذی نال نال بالمال و الانفاق فایتمه و افقره کی یتمّ حجّته بانّ مثل هذا فی ضعفه و قلّة ذات یده و انقطاعه من عشیرته یعلو کلّ هذا العلوّ و یقهر کلّ هذا القهر علی الاغنیاء و الملوک و اهل القبائل لا یکون الّا الحقّ من جحده زلّ و من اعرض عنه ذلّ. و قیل: معنی «الیتیم هاهنا الشّریف الفرید الّذی هو مفقود المثل عدیم النظیر کالدّرة الیتیمة الّتی لا یوجد لها مثل و لا نظیر فیکون المعنی: أَ لَمْ یَجِدْکَ فی العزّ و الشّرف و النّباهة کالدّرة الیتیمة لا مثل لها: «فاویک فی دار اعدائک فکنت بین القوم معصوما محروسا و آویک الی کرامته و اصطفاک لرسالته.
وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی ای ضَالًّا عن معالم النّبوة و احکام الشّریعة غافلا عنها فهدیک الیها کما قال تعالی: وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ. و قیل: معناه: وَجَدَکَ بین قوم ضلال فهداهم بک و قیل: وَجَدَکَ ضَالًّا ای خفیّا علی النّاس لا تعرف منزلتک عند اللَّه فابرزک حتّی عرفت و فَهَدی قومک الیک من قول العرب: ضلّ الماء فی اللّبن اذا خفی فیه و فَهَدی العروس اذا جلاها. و روی ابو الضّحی عن ابن عباس: انّ النّبی (ص) ضلّ فی شعاب مکة فی حال صباه و کان عبد المطّلب یطلبه و یقول: متعلّقا باستار الکعبة:
یا ربّ فاردد ولدی محمدا
ردّ الیّ و اصطنع عندی یدا.
وجده ابو جهل فردّه الی عبد المطّلب فمنّ اللَّه علیه حیث خلّصه علی یدی عدوّه و فی حدیث کعب الاحبار فی مولد رسول اللَّه (ص) انّ حلیمة لمّا قضت حقّ الرّضاع جاءت برسول اللَّه (ص) لتردّه الی عبد المطّلب، قالت حلیمة: فاقبلت اسیر حتّی اتیت الباب الاعظم من ابواب مکة فسمعت منادیا ینادی هنیئا لک یا بطحاء مکة الیوم یردّ علیک النّور و الدّین و البهاء و الجمال. قالت. ثمّ وضعت رسول اللَّه (ص) لاقضی حاجة و اصلح ثیابی فسمعت هدّة شدیدة فالتفتّ فلم اره! فقلت: معاشر النّاس این الصّبی؟ قالوا: ای الصّبی؟ قلت: محمد بن عبد اللَّه بن عبد المطّلب الّذی نضر اللَّه به وجهی و اغنی عیلتی. قالوا: ما رأینا شیئا فلمّا ایئسونی وضعت یدی علی امّ رأسی. قلت: وا محمداه وا ولداه. فابکیت جواری الابکار لبکائی و ضجّ النّاس معی بالبکاء حرقة لی. فاذا انا بشیخ یتوکّأ علی عصا قال: مالک ایّتها السّعدیة؟ قلت: فقدت ابنی محمدا، قال: لا تبکی انا ادلّک علی من یعلم علمه و ان شاء ان یردّه فعل. قلت: فدتک نفسی و من هو؟ قال: الصّنم الاعظم هبل. قالت فدخل و انا انظر فطاف بهبل و قبّل رأسه و ناداه یا سیّداه لم تزل منّتک علی قریش قدیمة و هذه السّعدیة تزعم انّ ابنا لها قد ضلّ فردّه ان شئت و اخرج هذه الوحشة عن بطحاء مکة فانّها تزعم ان ابنها محمدا قد ضلّ فانکبّ هبل علی وجهه و تساقطت الاصنام. و قالت: الیک عنّا ایّها الشّیخ انّما هلاکنا علی یدی محمد قالت: فاقبل الشّیخ اسمع لاسنانه اصطکاکا و لرکبته ارتعادا و قد القی عکازته من یده و هو یقول: یا حلیمة انّ لابنک ربّا لا یضیّعه فاطلبیه علی مهل. قالت: فانتهی الخبر الی عبد المطّلب فسلّ سیفه لا یثبت له احد من شدّة غضبه و نادی باعلی صوته یال غالب یال غالب! و کانت دعویهم فی الجاهلیة فاجابته قریش باجمعها فرکب و رکبت قریش معه فاخذا علی مکة و انحدر عن اسفلها. فلمّا ان لم یر شیئا ترک النّاس و اقبل الی البیت الحرام فطاف سبعا ثمّ انشأ یقول:
یا ربّ ردّ راکبی محمدا
ردّ الیّ و اتّخذ عندی یدا
یا ربّ ان محمدا لم یوجدا
فجمع قومی کلّهم یبدّدا
فسمعنا منادیا ینادی من الهواء معاشر النّاس لا تضجّوا فانّ لمحمد ربّا لا یخذله و لا یضیّعه. قال عبد المطّلب یا ایّها الهاتف و من لنا به و این هو؟ قال: هو بوادی تهامة عند شجرة الیمن فاقبل عبد المطّلب راکبا متسلّحا فلمّا صار فی بعض الطّریق تلقّاه ورقة بن نوفل فصارا جمیعا یسیران فبیناهم کذلک اذ النّبی (ص) قائم تحت شجرة یجذب الاغصان و یعبث بالورق.
قال له عبد المطّلب: من انت یا غلام قال: انا محمد بن عبد اللَّه بن عبد المطّلب.
قال: عبد المطّلب. فدتک نفسی فانا جدّک. ثمّ حمله علی قربوس سرجه و ردّه الی مکة و اطمأنّت قریش بعد ذلک فذلک قوله: وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی یعنی: ضالا فی شعاب مکة فهداک الی جدّک عبد المطّلب. و قیل: وَ وَجَدَکَ ضَالًّا نفسک لا تدری من انت فعرّفک نفسک و حالک و اعلم انّ الضّلال له وجوه فی العربیّة غیر الغیّ مشهورة منها قول موسی «فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ» ای من الجاهلین. و قال اخوة یوسف لابیهم: «إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ» ای فرط الحبّ لیوسف. و قال النّسوة لامرأة العزیز. «إِنَّا لَنَراها فِی ضَلالٍ مُبِینٍ» ای غلب علیها حبّ یوسف. و قال عزّ و جلّ فی شهادة النّساء علی الاموال «أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما» یعنی: ان تنسی الشّهادة. و قال فی قصّة اصحاب جنة مارب. «إِنَّا لَضَالُّونَ» ای مخطئون الطّریق لیس الضّلال فی هذه الآیات من الغیّ فی شی‌ء و ما کان رسول اللَّه (ص) «ضالّا» ضلال الغیّ قطّ و فی حدیث غیر واحد من الصّحابة.
«کنت نبیّا و انّ آدم لمنجدل فی طینته».
و فی الحدیث کان اوّل الانبیاء فی التّسمیة و آخرهم فی البعثة و کان قبل المبعث یخاوض المشرکین و تزوّج فیهم خدیجة لکنّه لم یعبد صنما و لا شیئا من الطّواغیت قطّ و لا اتی شیئا من الفواحش.
وَ وَجَدَکَ عائِلًا ای فقیرا فاغناک بمال خدیجة تبدّله لک ثمّ بمال الغنائم حیث اجلها لک. تقول: عال یعیل اذا افتقروا عال یعیل اذا صار ذا عیال. و قال مقاتل: فرضاک بما اعطاک من الرّزق و اختاره الفراء و قال: لم یکن غنیّ عن کثرة المال و لکنّ اللَّه رضاه بما آتاه و ذلک حقیقة الغنی.
و فی الخبر عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): «لیس الغنی عن کثرة العرض و لکنّ الغنی غنی النّفس.
و عن عبد اللَّه ابن عمرو: انّ رسول اللَّه (ص) قال: «قد افلح من اسلم و رزق کفافا و قنّعه اللَّه بما آتاه.
و قیل: لمّا نزّل أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی قال بارفع صوته: «بلی یا ربّ کنت «یتیما» فاویتنی، کنت «ضالّا» فهدیتنی، کنت «عائلا» فاغنیتنی: ثمّ قال: «یمنّ علیّ ربی و هو اهل المنّ. ثمّ اوصاه بالیتامی و الفقراء فقال: فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ لا تحقره و لا تظلمه فقد کنت «یتیما».
و قال الزجاج: لا تقهره علی ماله و لا تغلبه علی حقّه فتذهب به لضعفه. و کذا کانت العرب تفعل فی امر الیتامی تأخذ اموالهم و تظلمهم حقوقهم.
روی ابو هریرة عن النّبیّ (ص) قال: «خیر بیت فی المسلمین بیت فیه یتیم یحسن الیه و شرّ بیت فی المسلمین بیت فیه یتیم یساء الیه. ثمّ قال باصبعه انا و کافل «الیتیم» فی الجنّة هکذا و هو یشیر باصبعیه».
و عن انس بن مالک قال: قال رسول اللَّه (ص): «اذا بکی «الیتیم» وقعت دموعه فی کفّ الرّحمن فیقول اللَّه من ابکی هذا «الیتیم» الّذی و اریت والده تحت الثّری؟ من اسکته فله الجنّة».
و عن عمر بن الخطاب قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّ الیتیم» اذا بکی اهتزّ لبکائه عرش الرّحمن فیقول اللَّه عزّ و جلّ لملائکته: «یا ملائکتی من ابکی هذا «الیتیم» الّذی غیّبت اباه فی التّراب»؟ فیقول الملائکة ربّنا انت اعلم. فیقول اللَّه یا ملائکتی انّی اشهدکم ان من اسکته و ارضاه ان ارضیه یوم القیامة».
قال: فکان عمر اذا رأی یتیما مسح رأسه و اعطاه شیئا.
و عن انس بن مالک قال: منّ ضمّ یتیما و کان فی نفقته و کفاه مئونته کان له حجابا من النّار یوم القیامة و من مسح برأس یتیم کان له بکلّ شعرة حسنة.
و روی انّ ابراهیم الخلیل (ع) قال: الهی ما جزاء من «اوی» یتیما؟ قال: «اظلّه فی ظلّی و ادخله جنّتی».
قوله: وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ قال المفسّرون: یرید «السّائل» علی الباب، ای لا تزجره اذا سألک فقد کنت فقیرا اذا ما ان تطعمه و امّا ان تردّه ردّا لیّنا جمیلا. یقال: نهره و انتهره اذا استقبله بکلام یزجزه. و عن ابی هریرة قال: قال النّبی (ص) لا یمنعنّ احدکم السّائل ان یعطیه اذا سأل و ان رأی فی یده قلبین من ذهب.
و عن ابراهیم بن ادهم قال: نعم القوم السّوّال یحملون زادنا الی الآخرة. و قال ابراهیم «السّائل»یرید الآخرة یجی‌ء الی باب احدکم فیقول: هل توجّهون الی اهالیکم بشی‌ء؟ و فی بعض الاخبار اذا رددت «السّائل» ثلاثا فلم یرجع فلا علیک ان تزبره. و عن الحسن فی قوله عزّ و جلّ: وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ قال: اما انّه لیس بالسّائل الّذی یأتیک لکن طالب العلم. قال یحیی بن آدم: اذا جاءک طالب العلم فلا تنتهره.
وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ ای بلّغ ما ارسلت به و حدّث بالنّبوّة و القرآن الّذی اتیک اللَّه عزّ و جلّ و هی اجلّ النّعم و قیل: اعظم نعم اللَّه علیه القرآن هذا کقوله: «فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ.»: و قال الکلبی: امره ان یقرأ القرآن. و قیل: هو من قوله: «فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ». و فی الخبر عن النّعمان بن بشیر قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول علی المنبر «من لم یشکر القلیل، لم یشکر الکثیر و من لم یشکر النّاس لم یشکر اللَّه و التّحدّث بنعمة اللَّه شکر و ترکه کفر و الجماعة رحمة و الفرقة عذاب».
و قال (ص): «من اعطی خیرا فلم یر علیه سمّی بفیض اللَّه معادیا لنعمة اللَّه».
و قیل: اذا عملت خیرا فحدّث به اخوانک و ثقاتک و کان عبد اللَّه بن غالب اذا اصبح یقول: لقد رزقنی اللَّه البارحة، خیرا قرأت کذا و صلّیت کذا و ذکرت اللَّه کذا و فعلت کذا. فیقال له: یا بافراس انّ مثلک لا یقول مثل هذا. فقال: یقول اللَّه عزّ و جلّ: وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ و تقولون انتم لا تحدّث «بِنِعْمَةِ رَبِّکَ» و صحّ
عن رسول اللَّه (ص) انّه قال: «انا سیّد ولد آدم و لا فخر، و اوّل من تنشر الارض عن جمجمة رأسه و لا فخر، و اوّل من یأخذ بحلقة باب الجنّة فیقعقعها
و السّنّة فی قراءة ابن کثیر ان یکبّر من اوّل سورة «وَ الضُّحی» علی رأس کلّ سورة حتّی یختم القرآن فیقول اللَّه اکبر، و کان سبب التّکبیر انّ الوحی لمّا احتبس قال المشرکون: هجره شیطانه و ودّعه فاغتمّ النّبی (ص) لذلک. فلمّا نزل «وَ الضُّحی» کبّر رسول اللَّه (ص) فرحا بنزول الوحی و اتّخذوه سنّة.
برگردان به زبان ساده
این سوره یازده آیتست، چهل کلمه، صد و نود و دو حرف، جمله به مکه فرو آمد و سوم سوره است که از آسمان فرو آمد. اوّل سوره اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ فرو آمد، پس سوره «ن وَ الْقَلَمِ»، پس سوره و الضحی. و درین سورة هیچ ناسخ و منسوخ نیست.
هوش مصنوعی: این سوره شامل یازده آیه، چهل کلمه و صد و نود و دو حرف است. این سوره در مکه نازل شده و سومین سوره‌ای است که به زمین آمد. نخستین آیه‌ای که نازل شد، «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» بود، سپس سوره «ن وَ الْقَلَمِ» و بعد سوره «و الضحی» نازل شدند. همچنین در این سوره هیچ‌گونه آیت ناسخ و منسوخی وجود ندارد.
و در فضلیت سوره ابی بن کعب روایت کند، از مصطفی (ص)، که گفت: «هر که سوره «و الضّحی» برخواند، حقّ جلّ جلاله او را در جمله آن قوم آرد که اللَّه پسندد و رضا دهد که پیغامبر (ص) از بهر ایشان شفاعت کند و آن گه بعدد هر یتیمی و هر سائلی که در عالم است ده نیکی در دیوان وی بنویسند». و در سبب نزول این سورة علماء تفسیر مختلف‌اند. قومی گفتند: روزگاری وحی از آسمان منقطع گشت. ابن عباس گفت: پانزده روز. مقاتل گفت: چهل روز. ابن جریج گفت: دوازده روز. کافران مکه چون دیدند که وحی منقطع گشته و جبریل نمی‌آید، گفتند: انّ محمدا ودّعه ربّه و قلاه.
هوش مصنوعی: در فضیلت سوره «ضحی» روایت شده است که پیامبر (ص) فرمود: «هر کس سوره «ضحی» را بخواند، خداوند او را در زمره کسانی قرار می‌دهد که مورد پسند و رضا باریتعالی هستند و پیامبر (ص) برای آنها شفاعت میکند. همچنین برای هر یتیم و هر سائلی که در جهان وجود دارد، ده نیکی در پرونده‌اش ثبت خواهد شد». در خصوص علت نزول این سوره، مفسران نظرات مختلفی دارند. برخی بر این باورند که وحی برای مدتی قطع شده بود. ابن عباس گفته که این مدت پانزده روز بود، مقاتل آن را چهل روز و ابن جریج دوازده روز می‌داند. زمانی که کافران مکه دیدند که وحی قطع شده و جبرئیل نمی‌آید، گفتند: «محمّد (ص) را پروردگارش ترک کرده است».
ربّ العالمین بخواب ایشان این سوره فرستاد. اکنون خلافست که انقطاع وحی را سبب چه بود قومی گفتند: جهودان از مصطفی (ص) سه مسأله پرسیدند قصّه ذو القرنین و اصحاب الکهف و مسأله روح. رسول خدا (ص) ایشان را جواب این داد که: «ساخبرکم غدا»
هوش مصنوعی: خداوند این سوره را در خواب به پیامبر فرستاد. در حال حاضر اختلافی وجود دارد که چه چیزی باعث قطع وحی شد. برخی از مردم می‌گویند یهودیان از پیامبر (ص) سه سؤال پرسیدند: داستان ذو القرنین، داستان اصحاب کهف و مسأله روح. پیامبر (ص) به آنها پاسخ داد که: «فردا به شما خواهم گفت».
و لم یقل ان شاء اللَّه گفت: آری خبر کنم شما را فردا و نگفت ان شاء اللَّه باین سبب چند روز وحی منقطع گشت و کافران آن سخن گفتند. پس ربّ العالمین مصطفی (ص) را فرمود که: «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‌ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ». و شرح این در سوره الکهف مستوفی رفت. قومی گفتند: سبب احتباس وحی آن بود که سگ بچه‌ای در خانه رسول (ص) شد و در زیر سریر گریخت و آنجا بماند تا بمرد و رسول را (ص) از آن هیچ خبر نه. پس رسول (ص) خوله را گفت: «یا خولة ما حدث فی بیتی لا یأتینی جبرئیل»
هوش مصنوعی: رسول خدا (ص) به دلیل اینکه نفرمود "اگر خدا بخواهد" در مورد خبری که می‌خواست فردا اعلام کند، وحی به مدت چند روز متوقف شد و کافران از این موضوع سوءاستفاده کردند. خداوند به ایشان فرمود که نباید درباره کارهایی که قرار است انجام دهد، بدون ذکر مشیت خداوند صحبت کند. در ادامه، گفته شده که علت توقف وحی ممکن است به خاطر این بوده که یک سگ به خانه پیامبر (ص) وارد شده و در زیر تخت مخفی شده و تا زمان مرگش در آنجا باقی مانده بود. پیامبر (ص) به همسرشان، خوله، فرمودند که جبرئیل به دلیل این اتفاق به او وحی نخواهد کرد.
گویی در خانه ما چه حادث شده که جبرئیل نمی‌آید و از ما وامانده؟ خوله در جست و جوی ایستاد تا آن جرو مرده را از زیر سریر بیرون آورد و بیفگند. پس جبرئیل فرو آمد و رسول عتاب میکند او را در آن تأخیر که رفت و جبریل میگوید: «یا خولة اما علمت انا لا ندخل بیتا فیه کلب او صورة. و در حدیث خوله است: فجاء نبی اللَّه (ص) یرعد و کان ذلک علامة الوحی.
هوش مصنوعی: به نظر می‌رسد در خانه ما چه اتفاقی افتاده که جبرئیل نمی‌آید و از ما دور مانده است؟ خوله به جست‌وجو پرداخت تا آن جسد مرده را از زیر تخت بیرون بیاورد و دور بیندازد. سپس جبرئیل نازل شد و به خاطر تأخیری که داشت، به او اعتراض کرد. جبرئیل گفت: «ای خوله، آیا نمی‌دانی که ما به خانه‌ای که در آن سگ یا تصویر باشد، وارد نمی‌شویم؟» و در روایت خوله آمده است که پیامبر خدا (ص) با رعشه‌ای آمد و این نشانه وحی بود.
فقال: یا خولة دثّرینی. فانزل اللَّه تعالی: الضُّحی. وروی انّ المسلمین قالوا: یا رسول اللَّه اما ینزل علیک الوحی؟ فقال: «و کیف ینزل علیّ الوحی و انتم لا تتّقون براجمکم و لا تقلمون اظفارکم. فانزل اللَّه جبرئیل بهذه السّورة. فقال النّبی (ص): «یا جبرئیل ما جئت حتّی اشتقت الیک»! فقال جبرئیل (ع): انّی کنت اشدّ شوقا الیک و لکنّی عبد مأمور و ما نتنزّل الّا بامر ربّک.
هوش مصنوعی: فردی به نام خوله از پیامبر درخواست میکند که او را بپوشاند. سپس خداوند سوره‌ای به نام "ضحی" را نازل میکند. مسلمانان از پیامبر می‌پرسند که آیا وحيی بر او نخواهد فرود آمد؟ پیامبر پاسخ می‌دهد: «چگونه وحی بر من نازل شود در حالی که شما برای خودتان احترام قائل نیستید و ناخن‌هایتان را کوتاه نمی‌کنید؟» سپس جبرئیل مأمور به نازل کردن این سوره می‌شود. پیامبر به جبرئیل میگوید: «ای جبرئیل، چرا دیر آمدی!» جبرئیل پاسخ می‌دهد: «من هم بسیار مشتاق تو بودم، اما من فقط یک خدمت‌گزار هستم و تنها به فرمان پروردگارت نازل می‌شوم.»
و فی الخبر عن جندب بن سفیان قال: اشتکی رسول اللَّه (ص) فمکث لیلتین او ثلثا لا یقوم فجاءت امرأة فقالت: ما اری شیطانک الّا قد ترکک لم اره قربک منذ لیلتین او ثلاث؟!
هوش مصنوعی: جندب بن سفیان نقل میکند که رسول‌الله (ص) بیمار شدند و دو یا سه شب نتوانستند برخیزند. در این حین، زنی به او نزدیک شد و گفت: «من نمی‌بینم شیطان تو را ترک کرده است. از دو یا سه شب پیش او را در نزد تو ندیده‌ام!»
یقال انّ المرأة الّتی قالت ذلک امّ جمیل امرأة ابی لهب اخت ابی سفیان فانزل اللَّه تعالی: «وَ الضُّحی» یعنی: النّهار کلّه من طلوع الشّمس الی الغروب و کلّ ساعة النّهار ما دامت الشّمس صاعدة ضحی و ضحوة. و العرب تستغنی بذکر بعض الشّی‌ء عن کلّه. و فی القرآن کثیر من ذکر ساعات النّهار بمعنی کلّه و ذکر ساعات اللّیل بمعنی کلّه. و قیل: اقسم اللَّه تعالی بصلاة «الضّحی». و قیل: هی السّاعة الّتی کلّم اللَّه فیها موسی (ع) و هی السّاعة الّتی القی السّحرة فیها سجّدا لقوله تعالی وَ أَنْ یُحْشَرَ النَّاسُ ضُحًی. و قال اهل المعانی: فیه و فی امثاله اضمار و تقدیره: و ربّ «الضّحی».
هوش مصنوعی: زنانی که این سخن را گفته‌اند، همسر ابولهب و خواهر ابوسفیان به نام ام جمیل هستند. خداوند متعال در سوره «الضحی» به روز و روشنایی آن اشاره کرده است، که شامل تمام ساعات روز از طلوع تا غروب آفتاب می‌شود. در اینجا، عرب‌ها غالباً با ذکر بخشی از چیزی به کل آن اشاره می‌کنند. در قرآن کریم، فراوان به ساعات روز و شب به معنا و مفهوم کلی آنها اشاره شده است. برخی بر این باورند که خداوند به نماز «ضحی» قسم خورده و برخی دیگر می‌گویند این همان ساعتی است که خداوند با موسی (علیه‌السلام) سخن گفته و همچنین وقتی دیگری که سحرا به خاطر سخن خداوند سجده کردند، رخ داده است. اهل معنا نیز گفته‌اند که در این جمله و مشابه‌های آن، نوعی کنایه و پیش‌زمینه وجود دارد، به این شکل که می‌توان آن را به «و پروردگار ضحی» تفسیر کرد.
وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی ای سکن و استقرّ ظلامه و تناهی فلا یزداد بعد ذلک یقال بحر ساج ای ساکن. و قیل: سکن فیه الخلق. و قیل: عنی باللّیل لیلة المعراج. قوله: ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ هذا جواب القسم، ای «ما» ترکک «ربّک» من انعامه و اکرامه و وحیه و الهامه و اشتقاقه من تودیع المسافر. و قیل: هو من تودیع الثّوب و هو صونه عن الابتذال وَ ما قَلی ای ما ابغضک منذ احبّک.
هوش مصنوعی: و شب، زمانی که سکوت و تاریکی آن کامل می‌شود و دیگر افزایشی در آن نیست، به دریا و آرامش تشبیه می‌شود. گفته شده است که در آن جانداران وجود دارند و همچنین برخی بر این باورند که منظور از شب، شب معراج پیامبر است. جمله "ما ودعک ربک" اشاره به این دارد که پروردگارت تو را از نعمت‌ها و تکریم‌ها و وحی و الهام‌هایش ترک نکرده است. واژه "ودع" به معنای وداع با مسافر است و همچنین ممکن است به نگهداری چیزی از ابتذال اشاره کند. و به جملات بعدی اشاره شده که هیچ چیزی وجود ندارد که از محبتی که به تو دارد، بیزار باشد.
وَ لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی ای و الدّار «الآخرة» و ما اعدّ اللَّه سبحانه فیها «خَیْرٌ لَکَ» من الدّار الدّنیا و ما فیها لانّها تدوم و تبقی و هذه تبید و تفنی و فیه اضمار القسم و اللّام خبره مجازه و اللَّه لَلْآخِرَةُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولی. و قیل: معناه: و لآخر عمرک «خیر» من اوّله لمّا تنال فیه من النّصر و الفتح و الظّفر. و فی الخبر عن علقمة عن عبد اللَّه قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّا اهل بیت اختار اللَّه لنا» الآخرة علی الدّنیا».
هوش مصنوعی: و یقیناً زندگی آخرت برای تو بهتر از زندگی دنیوی است. زیرا آنچه خداوند در آخرت برای بندگانش آماده کرده، به مراتب از آنچه در دنیا وجود دارد، بهتر است. زندگی آخرت دائمی و پایدار است، در حالی که زندگی دنیا کوتاه‌مدت و فانی است. خداوند به این مسأله تأکید میکند که زندگی آخرت برای تو برتر است. برخی گفته‌اند که این جمله به معنای بهتر بودن آخر عمر نسبت به آغاز آن است، چرا که در پایان عمر به پیروزی و موفقیت می‌رسی. همچنین از قول عبدالله بن مسعود نقل شده که رسول خدا (ص) فرموده‌اند: ما اهل بیت، خدای تعالی آخرت را بر دنیا انتخاب کرده است.
وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی ای «یُعْطِیکَ» من النّصر و الفتح و التّمکین و کثرة المؤمنین فی الدّنیا و من الثّواب و الکرامة فی العقبی ما یرضیک، و قیل: «یعطیک» الف قصر من لؤلؤ ترابها المسک و فیها ما یلیق بها من الازواج و غیرها.
هوش مصنوعی: بدان که پروردگارت به زودی تو را به چیزهایی می‌دهد که راضی‌ات کند. او به تو پیروزی، فتح، توانمندی و جمعیت زیادی از مؤمنان در این دنیا عطا خواهد کرد و همچنین ثواب و مقاماتی در آخرت که خوشنودیت را به همراه دارد. برخی گفته‌اند که او به تو جواهراتی می‌دهد که خاکشان از عطر مسک است و در آن وسیله‌هایی متناسب با مقام تو وجود دارد.
و قال ابن عباس: هو الشّفاعة فی مذنبی امّته و لمّا نزلت هذه الآیة
هوش مصنوعی: ابن عباس گفت: این به معنای شفاعت پیامبر برای گناهکاران امتش است و زمانی که این آیه نازل شد...
قال النّبی (ص): «اذا لا ارضی و واحد من امّتی فی النّار».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «اگر یک نفر از امتم در آتش باشد، من راضی نخواهم بود».
و عن عبد اللَّه بن عمرو بن العاص: انّ النّبی (ص) تلا قول اللَّه تعالی فی ابراهیم (ع): «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی وَ مَنْ عَصانِی فَإِنَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ».
هوش مصنوعی: عبدالله بن عمرو بن عاص روایت کرده است که پیامبر (ص) آیه‌ای از خداوند درباره ابراهیم (ع) را خواند: «هر کس از من پیروی کند، او از من است و هر کس نافرمانی کند، تو بزرگوار و رحیمی.»
و قال عیسی (ع): «إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبادُکَ وَ إِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ».
هوش مصنوعی: عیسی (ع) گفت: «اگر آنها را عذاب کنی، پس آنها بندگان تو هستند و اگر آنها را ببخشی، تو هستی که قدرتمند و حکیم هستی».
فرفع یدیه ثمّ قال: «اللّهم امّتی امّتی» فبکی. فقال اللَّه عزّ و جلّ: «یا جبرئیل اذهب الی محمد و ربّک اعلم فسئله ما یبکیک». فاتاه جبرئیل فسأله فاخبره رسول اللَّه (ص) فقال اللَّه عزّ و جل: «یا جبرئیل اذهب الی محمد فقل: انّا سنرضیک فی امّتک و لا نسوؤک»
هوش مصنوعی: رسول خدا (ص) دستانش را بالا برد و گفت: «خداوندا، این امت من است». سپس گریه کرد. خداوند متعال فرمود: «ای جبرئیل، برو به سوی محمد و از او بپرس چه چیزی او را به گریه انداخته است». جبرئیل به نزد پیامبر رفت و از او پرسید و پیامبر جواب داد. سپس خداوند فرمود: «ای جبرئیل، برو به محمد بگو: ما به تو نسبت به امتت راضی خواهیم بود و هرگز تو را ناخوشنود نخواهیم کرد».
و قال حرب بن شریح: سمعت ابا جعفر محمد بن علی (ع) یقول: «انّکم معشر اهل العراق تقولون ارجی آیة فی القران ارجی «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ» و انّا اهل البیت نقول: ارجی آیة فی کتاب اللَّه: وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی.
هوش مصنوعی: حرب بن شریح گفت: از اباجعفر محمد بن علی (ع) شنیدم که می‌فرمود: «شما اهل عراق می‌گویید که آیه‌ای در قرآن که امیدوارکننده‌تر است، آیه «یا عِبادِیَ الَّذِín أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ» است. اما ما اهل بیت می‌گوییم که آیه امیدوارکننده‌تر در کتاب خدا، این است: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی».
و عن جعفر بن محمد (ع) قال: دخل رسول اللَّه (ص) علی فاطمة علیها السّلام و علیها کساء من ثلّة الإبل و هی تطحن بیدها و ترضع ولدها فدمعت عینا رسول اللَّه (ص) لمّا ابصرها. فقال: «یا بنیّتاه تعجّلی مرارة الدّنیا بحلاوة الآخرة فقد انزل اللَّه علیّ: وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی.
هوش مصنوعی: روزی پیامبر اسلام (ص) به خانه فاطمه (ع) رفت و او را دید که لباسی از پشم شتر به تن دارد و با دست خود آسیاب میکند و فرزندش را شیر می‌دهد. وقتی پیامبر او را مشاهده کرد، چشمانش پر از اشک شد. سپس به او گفت: «ای دخترم، تلخی‌های دنیا را با شیرینی‌های آخرت عوض کن، چرا که خداوند به من وعده داده است: و البته پروردگارت به تو خواهد داد تا راضی شوی.»
قال موسی علیه السلام: «وَ عَجِلْتُ إِلَیْکَ رَبِّ لِتَرْضی». و قال لمحمد (ص): وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فکم بین من یتکلّف لیرضی ربّه و بین من یعطیه ربّه لیرضی. ثمّ اخبر اللَّه عزّ و جلّ عن حاله الّتی کان علیها قبل الوحی و ذکّره نعمه فقال جلّ ذکره: أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی روی عن ابن عباس قال: قال رسول اللَّه (ص) «سألت ربّی مسألة وددت انّی لم اکن سألته قلت: یا ربّ انّک آتیت سلیمان بن داود ملکا عظیما و آتیت فلانا کذا و آتیت فلانا کذا. قال: یا محمد ا لم اجدک یتیما فاویتک؟ قلت: بلی ای ربّ. قال: ا لم اجدک ضالا فهدیتک ؟ قلت: بلی ای ربّ: قال: الم اجدک عائلا فاغنیتک؟ قلت: بلی ای ربّ»
هوش مصنوعی: موسی (ع) گفت: «پروردگارا، به سوی تو شتاب کردم تا تو خشنود شوی». و همچنین به پیامبر محمد (ص) گفت: «پروردگارت به زودی به تو عطا خواهد کرد تا راضی شوی» و ما تو را به سوی قبله‌ای که دوست داری خواهد گمارد. پس بین کسی که برای راضی کردن پروردگارش تلاش میکند و کسی که پروردگارش او را به آنچه می‌خواهد عطا میکند، تفاوت زیادی وجود دارد. سپس خداوند عزّوجلّ درباره حالتی که پیامبر قبل از وحی داشت، یادآوری کرده و نعمت‌هایش را به او گوشزد میکند و می‌فرماید: «آیا تو را یتیم نیافت و سرپرستی نکرد؟» ابن عباس نقل کرده است که رسول خدا (ص) گفت: «از پروردگارم سوالی کردم که ای کاش از او نمی‌پرسیدم. گفتم: پروردگارا، تو به سلیمان بن داود سلطنت بزرگی عطا کردی و به فلانی و فلانی چیزهایی بخشیدی. خداوند فرمود: آیا تو را یتیم نیافتم و سرپرستی نکردم؟ گفتم: بله، پروردگارا. فرمود: آیا تو را گمراه نیافتم و هدایت نکردم؟ گفتم: بله، پروردگارا. فرمود: آیا تو را نیازمند نیافتم و بی‌نیاز نکردم؟ گفتم: بله، پروردگارا.»
و معنی الآیة أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً صغیرا فقیرا حین مات ابواک و لم یخلفا لک مالا و لا مأوی فجعل لک مأوی و ضمّک الی عمّک ابی طالب حتّی احسن تربیتک و کفاک المؤنة. الیتیم عند العرب الّذی مات ابوه و العجمی ماتت امّه. فاذا ماتا عنه جمیعا فهو لطیم هذا کلّه قبل الحلم. و فی الخبر: لا یتمّ بعد حلم.
هوش مصنوعی: آیا زمانی که پدر و مادرت مردند، تو یتیم و کوچک و بی‌پناه نبودی؟ چون آنها هیچ مالی برای تو نگذاشتند و مانعی برای زندگی‌ات ایجاد نکردند، خداوند برای تو مکانی فراهم کرد و تو را به عمویت ابوطالب سپرد تا به بهترین شکل تربیتت کند و از بار مسئولیت‌های زندگی‌ات بکاهد. در فرهنگ عربی، یتیم به کسی گفته می‌شود که پدرش فوت کرده و اگر مادرش هم فوت کند، او را "لطیم" می‌نامند. این وضعیت همه قبل از سن بلوغ است و در خبر آمده که بعد از بلوغ، یتیم بودن معنی ندارد.
و سئل جعفر بن محمد الصّادق (ع) لم اوتم النّبی (ص) عن ابویه؟ قال: «لئلّا یکون علیه حقّ لمخلوق»
هوش مصنوعی: از جعفر بن محمد صادق (ع) سوال شد که چرا پیامبر (ص) درباره والدین خود هیچ چیزی نگفته است؟ ایشان پاسخ دادند: «تا هیچ حقی بر دوش او نسبت به مخلوقی نباشد.»
و قیل: لئلّا یسبق الی قلب بشر انّ الّذی نال من العزّ و الشّرف و القهر علی اعدائه کان ذلک عن تظاهر او توارث احدا و تعاضد عشیرة او اکتساب نسب بقوّة الوالدین و کذا القول فی حکمة ما کان من فقره و قلّة ذات یده اذ لو کان له مال لکان یسبق الی الاوهام انّ الّذی نال نال بالمال و الانفاق فایتمه و افقره کی یتمّ حجّته بانّ مثل هذا فی ضعفه و قلّة ذات یده و انقطاعه من عشیرته یعلو کلّ هذا العلوّ و یقهر کلّ هذا القهر علی الاغنیاء و الملوک و اهل القبائل لا یکون الّا الحقّ من جحده زلّ و من اعرض عنه ذلّ. و قیل: معنی «الیتیم هاهنا الشّریف الفرید الّذی هو مفقود المثل عدیم النظیر کالدّرة الیتیمة الّتی لا یوجد لها مثل و لا نظیر فیکون المعنی: أَ لَمْ یَجِدْکَ فی العزّ و الشّرف و النّباهة کالدّرة الیتیمة لا مثل لها: «فاویک فی دار اعدائک فکنت بین القوم معصوما محروسا و آویک الی کرامته و اصطفاک لرسالته.
هوش مصنوعی: گفته شده است که هدف از این مسائل این است که مبادا به ذهن انسان برسد که کسی که به عزت، شرافت و قدرت بر دشمنان دست یافته، این موفقیت را مدیون همکاری یا ارثی از دیگران بوده است. همچنین در مورد فقر و کمبود مالی او نیز گفته شده که اگر او ثروت داشت، احتمالاً به فریب و اشتباهاتی منجر می‌شد که تصور شود این موفقیت به خاطر مال و خرج کردن به دست آمده است. به همین دلیل، او را یتیم کرده‌اند و در این حال خواسته‌اند که نشان دهند کسی که در ضعف و فقر و دوری از عشیره‌اش به این مرتبه دست یافته، فراتر از ثروتمندان و سلاطین است. در ادامه، گفته شده که "یتیم" در اینجا به معنای شخصی شریف و بی‌نظیر است، مانند دُره‌ای یتیم که نظیری ندارد. بنابراین، مفهوم این است که آیا تو را در مقام عزت و شرافت ندیدی که مانند دُره‌ای یتیم، بی‌نظیر و بی‌همتا بودی، در حالی که در میان دشمنانت ایمن و محفوظ بودی و به کرامت او مأموریت پیامبری داده شدی.
وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی ای ضَالًّا عن معالم النّبوة و احکام الشّریعة غافلا عنها فهدیک الیها کما قال تعالی: وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلِینَ ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ. و قیل: معناه: وَجَدَکَ بین قوم ضلال فهداهم بک و قیل: وَجَدَکَ ضَالًّا ای خفیّا علی النّاس لا تعرف منزلتک عند اللَّه فابرزک حتّی عرفت و فَهَدی قومک الیک من قول العرب: ضلّ الماء فی اللّبن اذا خفی فیه و فَهَدی العروس اذا جلاها. و روی ابو الضّحی عن ابن عباس: انّ النّبی (ص) ضلّ فی شعاب مکة فی حال صباه و کان عبد المطّلب یطلبه و یقول: متعلّقا باستار الکعبة:
هوش مصنوعی: خداوند تو را در حالتی یافت که از راه درست دور بودی و به تو هدایت کرد. تو از نشانه‌های نبوت و احکام دین غافل بودی، اما خداوند تو را به سوی این شناخت هدایت نمود. همچنین گفته شده که تو را در بین افرادی یافت که نادرست بودند و با هدایت تو، آنها به راه راست هدایت شدند. یا اینکه تو به‌طور عمومی ناشناخته بودی و خداوند تو را معرفی کرد تا دیگران منزلت تو را بشناسند. در موردی نیز روایت شده که در زمان جوانی و در حالی که در کوه‌های مکه گم شده بودی، عبدالمطلب (جدت) به دنبالت می‌گشت و در کنار کعبه دعا می‌کرد.
یا ربّ فاردد ولدی محمدا
ردّ الیّ و اصطنع عندی یدا.
هوش مصنوعی: خدایا، فرزندم محمد را به من بازگردان و یک دست مهربان از جانب او برای من فراهم کن.
وجده ابو جهل فردّه الی عبد المطّلب فمنّ اللَّه علیه حیث خلّصه علی یدی عدوّه و فی حدیث کعب الاحبار فی مولد رسول اللَّه (ص) انّ حلیمة لمّا قضت حقّ الرّضاع جاءت برسول اللَّه (ص) لتردّه الی عبد المطّلب، قالت حلیمة: فاقبلت اسیر حتّی اتیت الباب الاعظم من ابواب مکة فسمعت منادیا ینادی هنیئا لک یا بطحاء مکة الیوم یردّ علیک النّور و الدّین و البهاء و الجمال. قالت. ثمّ وضعت رسول اللَّه (ص) لاقضی حاجة و اصلح ثیابی فسمعت هدّة شدیدة فالتفتّ فلم اره! فقلت: معاشر النّاس این الصّبی؟ قالوا: ای الصّبی؟ قلت: محمد بن عبد اللَّه بن عبد المطّلب الّذی نضر اللَّه به وجهی و اغنی عیلتی. قالوا: ما رأینا شیئا فلمّا ایئسونی وضعت یدی علی امّ رأسی. قلت: وا محمداه وا ولداه. فابکیت جواری الابکار لبکائی و ضجّ النّاس معی بالبکاء حرقة لی. فاذا انا بشیخ یتوکّأ علی عصا قال: مالک ایّتها السّعدیة؟ قلت: فقدت ابنی محمدا، قال: لا تبکی انا ادلّک علی من یعلم علمه و ان شاء ان یردّه فعل. قلت: فدتک نفسی و من هو؟ قال: الصّنم الاعظم هبل. قالت فدخل و انا انظر فطاف بهبل و قبّل رأسه و ناداه یا سیّداه لم تزل منّتک علی قریش قدیمة و هذه السّعدیة تزعم انّ ابنا لها قد ضلّ فردّه ان شئت و اخرج هذه الوحشة عن بطحاء مکة فانّها تزعم ان ابنها محمدا قد ضلّ فانکبّ هبل علی وجهه و تساقطت الاصنام. و قالت: الیک عنّا ایّها الشّیخ انّما هلاکنا علی یدی محمد قالت: فاقبل الشّیخ اسمع لاسنانه اصطکاکا و لرکبته ارتعادا و قد القی عکازته من یده و هو یقول: یا حلیمة انّ لابنک ربّا لا یضیّعه فاطلبیه علی مهل. قالت: فانتهی الخبر الی عبد المطّلب فسلّ سیفه لا یثبت له احد من شدّة غضبه و نادی باعلی صوته یال غالب یال غالب! و کانت دعویهم فی الجاهلیة فاجابته قریش باجمعها فرکب و رکبت قریش معه فاخذا علی مکة و انحدر عن اسفلها. فلمّا ان لم یر شیئا ترک النّاس و اقبل الی البیت الحرام فطاف سبعا ثمّ انشأ یقول:
هوش مصنوعی: ابو جهل پسر را به عبدالمطلّب برگرداند و سپس خداوند نعمتش را در اینجا به او نشان داد که او را به دست دشمنش نجات داد. در روایتی از کعب الاحبار درباره ولادت پیامبر (ص) آمده است که، حلیمه وقتی دوران رضاع را گذرانید، پیامبر (ص) را برای برگرداندن به عبدالمطلّب آورد. حلیمه گفت: من به سمت در بزرگ مکه رفتم و صدای منادی را شنیدم که می‌گفت: خوشا به حال بطحاء مکه که امروز نور، دین، درخشش و زیبایی به تو باز می‌گردد. سپس حلیمه پیامبر (ص) را گذاشت تا به کارهای خود رسیدگی کند و ناگهان صدای بلندی شنید. وقتی نگاه کرد، او را ندید و فریاد زد: ای مردم، بچه کجاست؟ آنها گفتند: کدام بچه؟ او گفت: محمد بن عبدالله بن عبدالمطلّب که خداوند به واسطه او بر من نعمت داده و زندگی‌ام را غنی کرده است. آنها گفتند: ما چیزی ندیدیم و حلیمه در ناامیدی دستانش را بر سرش گذاشت و گفت: وای بر محمد، وای بر فرزندم. فریاد او باعث گریه دختران جوان و همگان شد.
ناگهان پیرمردی با عصا به او نزدیک شد و گفت: چرا گریه می‌کنی ای زن سعید؟ او پاسخ داد که پسرش محمد مفقود شده است. پیرمرد گفت: نگران نباش، من تو را به کسی ارجاع می‌دهم که از او خبری می‌داند. او با شگفتی پرسید: او چه کسی است؟ پیرمرد گفت: بزرگترین بت هبل. حلیمه گفت: او وارد شد و گرداگرد هبل طواف کرد و سر او را بوسید و گفت: ای ارباب، همواره لطف تو بر قریش قدیمی بوده و این زن سعید ادعا میکند که پسرش گم شده است، اگر تو بخواهی او را برگردان. وقتی هبل به زمین افتاد و بت‌ها فرو ریخت، حلیمه به پیرمرد گفت: دور شو از ما، که هلاکت ما به دست محمد است. پیرمرد با نگرانی گفت: ای حلیمه، برای پسرت خدایی هست که او را گم نخواهد کرد، به آرامی او را جستجو کن.
خبر به عبدالمطلّب رسید و او از شدت خشم چاقوی خود را بیرون کشید و با صدای بلند فریاد زد: ای غالب، ای غالب! و قریش به او پاسخ داد. او سوار بر اسب شد و قریش نیز با او حرکت کردند و به سمت مکه روانه شدند. اما وقتی چیزی نیافت، از مردم جدا شد و به خانه کعبه رفت و هفت بار طواف کرده و آنگاه به دعا و نیاش پرداخت.
یا ربّ ردّ راکبی محمدا
ردّ الیّ و اتّخذ عندی یدا
هوش مصنوعی: ای پروردگار، ستم‌دیده‌ای که از محمّد به سرزمین ما برگشته را به من برگردان و او را نزد من به عنوان یاوری بزرگ مقام‌ده.
یا ربّ ان محمدا لم یوجدا
فجمع قومی کلّهم یبدّدا
هوش مصنوعی: پروردگارا، محمد (ص) که وجود ندارد و قوم من همه در حال تغییر و تحول هستند.
فسمعنا منادیا ینادی من الهواء معاشر النّاس لا تضجّوا فانّ لمحمد ربّا لا یخذله و لا یضیّعه. قال عبد المطّلب یا ایّها الهاتف و من لنا به و این هو؟ قال: هو بوادی تهامة عند شجرة الیمن فاقبل عبد المطّلب راکبا متسلّحا فلمّا صار فی بعض الطّریق تلقّاه ورقة بن نوفل فصارا جمیعا یسیران فبیناهم کذلک اذ النّبی (ص) قائم تحت شجرة یجذب الاغصان و یعبث بالورق.
هوش مصنوعی: صداهایی از آسمان شنیده شد که مردم را فرا می‌خواند و می‌گفت: «ای مردم، نگران نباشید، چون محمد را پروردگاری است که او را رها نخواهد کرد و نمی‌گذارد گم شود.» عبدالمطلب گفت: «ای صدا، چه کسی برای ماست و او کجاست؟» پاسخ داد: «او در وادی تهامه و زیر درخت یمن است.» سپس عبدالمطلب سوار بر اسب و آماده به حرکت شد و در نیمه راه ورقه بن نوفل را ملاقات کرد و هر دو با هم به راه افتادند. در همین حین، پیامبر (ص) را دیدند که زیر درختی ایستاده و به شاخه‌ها دست می‌زند و با برگ‌ها بازی میکند.
قال له عبد المطّلب: من انت یا غلام قال: انا محمد بن عبد اللَّه بن عبد المطّلب.
هوش مصنوعی: عبد المطلب به جوان گفت: تو کیستی؟ جوان پاسخ داد: من محمد، پسر عبد اللَّه و پسر عبد المطلب هستم.
قال: عبد المطّلب. فدتک نفسی فانا جدّک. ثمّ حمله علی قربوس سرجه و ردّه الی مکة و اطمأنّت قریش بعد ذلک فذلک قوله: وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی یعنی: ضالا فی شعاب مکة فهداک الی جدّک عبد المطّلب. و قیل: وَ وَجَدَکَ ضَالًّا نفسک لا تدری من انت فعرّفک نفسک و حالک و اعلم انّ الضّلال له وجوه فی العربیّة غیر الغیّ مشهورة منها قول موسی «فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ» ای من الجاهلین. و قال اخوة یوسف لابیهم: «إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ» ای فرط الحبّ لیوسف. و قال النّسوة لامرأة العزیز. «إِنَّا لَنَراها فِی ضَلالٍ مُبِینٍ» ای غلب علیها حبّ یوسف. و قال عزّ و جلّ فی شهادة النّساء علی الاموال «أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما» یعنی: ان تنسی الشّهادة. و قال فی قصّة اصحاب جنة مارب. «إِنَّا لَضَالُّونَ» ای مخطئون الطّریق لیس الضّلال فی هذه الآیات من الغیّ فی شی‌ء و ما کان رسول اللَّه (ص) «ضالّا» ضلال الغیّ قطّ و فی حدیث غیر واحد من الصّحابة.
هوش مصنوعی: عبدالمطلب گفت: "جانی تو هستم، پس من جدّ تو هستم." سپس او را بر روی زین اسب گذاشت و به مکه برگرداند. بعد از آن قریش آرامش یافتند. بنابراین گفته شده است: "وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدی" یعنی تو را در بیابان‌های مکه گم و گور یافته و به جدّ خود، عبدالمطلب، راهنمایی کردند. برخی نیز گفته‌اند: "وَ وَجَدَکَ ضَالًّا" به این معناست که خودت را نمی‌شناختی، پس تو را به خودت و وضعیتت آشنا کرد. باید دانست که در عربی، ضلال معانی متعددی دارد که مشهورترین آنها این است که در بعضی از داستان‌ها به معنای جهل و نادانی به کار رفته است. مانند گفته موسی که "فَعَلْتُها إِذاً وَ أَنَا مِنَ الضَّالِّینَ" به این معنا که من در آن زمان جاهل بودم. همچنین برادران یوسف به پدرشان گفتند: "إِنَّکَ لَفِی ضَلالِکَ الْقَدِیمِ" به معنای عشق شدید به یوسف. زنان در داستان زلیخا نیز گفتند: "إِنَّا لَنَراها فِی ضَلالٍ مُبِینٍ" یعنی او تحت تأثیر عشق به یوسف قرار گرفته است. همچنین در مورد شهادت زنان بر اموال آمده: "أَنْ تَضِلَّ إِحْداهُما" یعنی فراموش کند که شهادت بدهد. در داستان اصحاب باغ مارب نیز آمده: "إِنَّا لَضَالُّونَ" که یعنی ما در راه اشتباهی هستیم. بنابراین ضلال در این آیات به معنای گمراهی به معنای خطا است و هیچ‌گاه رسول الله (ص) به ضلالتی از نوع گمراهی دچار نشد، این موضوع در احادیث متعدد از صحابه نیز بیان شده است.
«کنت نبیّا و انّ آدم لمنجدل فی طینته».
هوش مصنوعی: «کنت نبیّا و انّ آدم هنوز در گل و لای بود».
و فی الحدیث کان اوّل الانبیاء فی التّسمیة و آخرهم فی البعثة و کان قبل المبعث یخاوض المشرکین و تزوّج فیهم خدیجة لکنّه لم یعبد صنما و لا شیئا من الطّواغیت قطّ و لا اتی شیئا من الفواحش.
هوش مصنوعی: اوّلین پیامبر در زمینه نام‌گذاری بود و آخرین پیامبر از نظر بعثت. قبل از اینکه به نبوت برسد، با مشرکین محاجه می‌کرد و با خدیجه ازدواج کرد، اما هرگز بت یا چیزی از طاغوت‌ها را پرستش نکرد و به هیچ یک از زشتی‌ها نیز دست نزد.
وَ وَجَدَکَ عائِلًا ای فقیرا فاغناک بمال خدیجة تبدّله لک ثمّ بمال الغنائم حیث اجلها لک. تقول: عال یعیل اذا افتقروا عال یعیل اذا صار ذا عیال. و قال مقاتل: فرضاک بما اعطاک من الرّزق و اختاره الفراء و قال: لم یکن غنیّ عن کثرة المال و لکنّ اللَّه رضاه بما آتاه و ذلک حقیقة الغنی.
هوش مصنوعی: در این متن اشاره شده است که خداوند پیامبر را در وضعیت فقر پیدا کرد و سپس او را با مال خدیجه و بعد با غنائم ثروتمند کرد. همچنین به معنای واژه "عائل" پرداخته شده است؛ این واژه به کسی اطلاق می‌شود که در شرایط سخت مالی قرار دارد یا مسئولیت مراقبت از دیگران را برعهده دارد. یکی از مفسران نیز بیان کرده که خداوند از آنچه به پیامبر داده، راضی بوده است و این نشان‌دهنده غنای واقعی است، چرا که او نیازی به داشتن ثروت زیاد نداشت.
و فی الخبر عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): «لیس الغنی عن کثرة العرض و لکنّ الغنی غنی النّفس.
هوش مصنوعی: ابو هریره نقل میکند که رسول الله (ص) فرمودند: «ثروت به داشتن زیاد اموال نیست، بلکه ثروت واقعی، ثروت نفس است.»
و عن عبد اللَّه ابن عمرو: انّ رسول اللَّه (ص) قال: «قد افلح من اسلم و رزق کفافا و قنّعه اللَّه بما آتاه.
هوش مصنوعی: عبدالله ابن عمرو نقل میکند که رسول خدا (ص) فرمودند: «کسی که مسلمان شود و به اندازه کافی روزی داشته باشد و خداوند او را به آنچه داده راضی کند، رستگار است.»
و قیل: لمّا نزّل أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی قال بارفع صوته: «بلی یا ربّ کنت «یتیما» فاویتنی، کنت «ضالّا» فهدیتنی، کنت «عائلا» فاغنیتنی: ثمّ قال: «یمنّ علیّ ربی و هو اهل المنّ. ثمّ اوصاه بالیتامی و الفقراء فقال: فَأَمَّا الْیَتِیمَ فَلا تَقْهَرْ لا تحقره و لا تظلمه فقد کنت «یتیما».
هوش مصنوعی: وقتی که آیه‌ای نازل شد که میگوید آیا تو را یتیم نیافت و به تو پناه داد، او با صدای بلند گفت: «آری، پروردگارا، من یتیم بودم و تو به من پناه دادی، من گم‌گشته بودم و تو راهنمایی‌ام کردی، من نیازمند بودم و تو مرا بی‌نیاز کردی.» سپس گفت: «پروردگارم بر من منت گذاشته و او شایسته‌ی بخشش است.» سپس به او سفارش کرد که به یتیمان و فقرا احترام بگذارد و گفت: «پس، یتیم را تحت فشار قرار نده، او را تحقیر نکن و به او ظلم نکن، چون خود من نیز یتیم بودم.»
و قال الزجاج: لا تقهره علی ماله و لا تغلبه علی حقّه فتذهب به لضعفه. و کذا کانت العرب تفعل فی امر الیتامی تأخذ اموالهم و تظلمهم حقوقهم.
هوش مصنوعی: زجاج میگوید: بر او فشار نیاور که مالش را بگیری و او را بر حقش غلبه نکن که به خاطر ضعفش از حقش محروم شود. همچنین، عرب‌ها در مورد یتیمان همین‌گونه عمل می‌کردند، یعنی اموال آنها را می‌گرفتند و به حقوقشان ظلم می‌کردند.
روی ابو هریرة عن النّبیّ (ص) قال: «خیر بیت فی المسلمین بیت فیه یتیم یحسن الیه و شرّ بیت فی المسلمین بیت فیه یتیم یساء الیه. ثمّ قال باصبعه انا و کافل «الیتیم» فی الجنّة هکذا و هو یشیر باصبعیه».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «بهترین خانه در میان مسلمانان، خانه‌ای است که در آن یتیمی مورد محبت قرار گیرد و بدترین خانه، خانه‌ای است که در آن یتیم سوء رفتار شود.» سپس با انگشتش اشاره کرد و گفت: «من و سرپرست یتیم در بهشت اینگونه هستیم و با دو انگشتش به یکدیگر اشاره کرد.»
و عن انس بن مالک قال: قال رسول اللَّه (ص): «اذا بکی «الیتیم» وقعت دموعه فی کفّ الرّحمن فیقول اللَّه من ابکی هذا «الیتیم» الّذی و اریت والده تحت الثّری؟ من اسکته فله الجنّة».
هوش مصنوعی: انس بن مالک روایت میکند که رسول‌الله (ص) فرمودند: «وقتی که یتیمی گریه میکند، اشک‌هایش در کفّ رحمت خداوند می‌افتد و خداوند میگوید: چه کسی این یتیم را که والدش در زیر خاک است، به گریه درآورده؟ و هر کسی او را آرام کند، به او بهشت عطا می‌شود.»
و عن عمر بن الخطاب قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّ الیتیم» اذا بکی اهتزّ لبکائه عرش الرّحمن فیقول اللَّه عزّ و جلّ لملائکته: «یا ملائکتی من ابکی هذا «الیتیم» الّذی غیّبت اباه فی التّراب»؟ فیقول الملائکة ربّنا انت اعلم. فیقول اللَّه یا ملائکتی انّی اشهدکم ان من اسکته و ارضاه ان ارضیه یوم القیامة».
هوش مصنوعی: عمر بن خطاب نقل میکند که پیامبر (ص) فرمود: «هنگامی که یک یتیم گریه میکند، عرش خداوند به لرزه در می‌آید و خداوند عزوجل به فرشتگانش میگوید: ای فرشتگان، چه کسی این یتیم را که پدرش در خاک مدفون است، به گریه واداشته است؟» فرشتگان پاسخ می‌دهند: پروردگارا، تو داناتر هستی. سپس خداوند می‌فرماید: «ای فرشتگان، من شما را شاهد می‌گیرم که کسی که این یتیم را آرام کند و او را راضی سازد، من در روز قیامت او را راضی می‌کنم».
قال: فکان عمر اذا رأی یتیما مسح رأسه و اعطاه شیئا.
هوش مصنوعی: عمر زمانی که یک یتیم را می‌دید، سر او را نوازش می‌کرد و به او چیزی می‌داد.
و عن انس بن مالک قال: منّ ضمّ یتیما و کان فی نفقته و کفاه مئونته کان له حجابا من النّار یوم القیامة و من مسح برأس یتیم کان له بکلّ شعرة حسنة.
هوش مصنوعی: انس بن مالک میگوید: هر کسی که یتیمی را در آغوش بگیرد و مخارج او را تامین کند، در روز قیامت حائلی برای او از آتش دوزخ خواهد بود. همچنین، هر کسی که بر سر یتیمی دست بکشد، به ازای هر موی او یک حسنه خواهد داشت.
و روی انّ ابراهیم الخلیل (ع) قال: الهی ما جزاء من «اوی» یتیما؟ قال: «اظلّه فی ظلّی و ادخله جنّتی».
هوش مصنوعی: ابراهیم خلیل (ع) می‌فرماید: پروردگارا، پاداش کسی که یتیمی را پناه دهد چیست؟ خداوند پاسخ می‌دهد: او را در سایه خود قرار می‌دهم و به بهشت خود واردش می‌کنم.
قوله: وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ قال المفسّرون: یرید «السّائل» علی الباب، ای لا تزجره اذا سألک فقد کنت فقیرا اذا ما ان تطعمه و امّا ان تردّه ردّا لیّنا جمیلا. یقال: نهره و انتهره اذا استقبله بکلام یزجزه. و عن ابی هریرة قال: قال النّبی (ص) لا یمنعنّ احدکم السّائل ان یعطیه اذا سأل و ان رأی فی یده قلبین من ذهب.
هوش مصنوعی: در این متن اشاره می‌شود که وقتی کسی از شما درخواست کمک یا سؤالی میکند، نباید او را با تندی جواب دهید یا از خود دور کنید. بلکه باید با نرمی و احترام به او پاسخ دهید. همچنین از ابو هریره نقل شده است که پیامبر (ص) فرمودند که هیچ‌کس نباید بخاطر درخواست کمک کسی از او دریغ کند، حتی اگر بخواهد مقدار زیادی مثل دو قلب از طلا به او بدهد.
و عن ابراهیم بن ادهم قال: نعم القوم السّوّال یحملون زادنا الی الآخرة. و قال ابراهیم «السّائل»یرید الآخرة یجی‌ء الی باب احدکم فیقول: هل توجّهون الی اهالیکم بشی‌ء؟ و فی بعض الاخبار اذا رددت «السّائل» ثلاثا فلم یرجع فلا علیک ان تزبره. و عن الحسن فی قوله عزّ و جلّ: وَ أَمَّا السَّائِلَ فَلا تَنْهَرْ قال: اما انّه لیس بالسّائل الّذی یأتیک لکن طالب العلم. قال یحیی بن آدم: اذا جاءک طالب العلم فلا تنتهره.
هوش مصنوعی: ابراهیم بن ادهم گفت: مردم سؤوال‌گر بسیار خوب هستند، زیرا آنها توشه ما را برای آخرت فراهم می‌کنند. او همچنین بیان کرد که سائل (پرسش‌گر) که به دنبال آخرت است، به در یکی از شما می‌آید و میگوید آیا چیزی برای خانواده‌تان می‌فرستید؟ در برخی از اخبار آمده که اگر سه بار به سائل جواب ندهید و او برنگردد، ایرادی ندارد که او را سرزنش کنید. حسن به آیه‌ای از قرآن اشاره کرد که می‌فرماید: "و اما سائل را نباید سرزنش کرد" و گفت که اینجا منظور سائل معمولی نیست، بلکه طالب علم است. یحیی بن آدم نیز گفت که اگر طالب علمی نزد شما آمد، نباید او را سرزنش کنید.
وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ ای بلّغ ما ارسلت به و حدّث بالنّبوّة و القرآن الّذی اتیک اللَّه عزّ و جلّ و هی اجلّ النّعم و قیل: اعظم نعم اللَّه علیه القرآن هذا کقوله: «فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ.»: و قال الکلبی: امره ان یقرأ القرآن. و قیل: هو من قوله: «فَاذْکُرُوا آلاءَ اللَّهِ». و فی الخبر عن النّعمان بن بشیر قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول علی المنبر «من لم یشکر القلیل، لم یشکر الکثیر و من لم یشکر النّاس لم یشکر اللَّه و التّحدّث بنعمة اللَّه شکر و ترکه کفر و الجماعة رحمة و الفرقة عذاب».
هوش مصنوعی: در این متن گفته شده که باید از نعمت‌های خداوند صحبت کنیم و این حقیقت را به دیگران برسانیم. اشاره شده که نبوت و قرآن که از سوی خداوند به ما عطا شده، بزرگترین نعمت‌ها هستند. قرآن به عنوان یکی از بزرگترین برکات خداوند شناخته می‌شود و این مسئله با آیه‌ای از قرآن تأکید شده است که درباره یادآوری نعمت‌های خداوند صحبت میکند. همچنین در روایتی از پیامبر اسلام نقل شده که اگر کسی از نعمت‌های کوچک خداوند قدردانی نکند، نمی‌تواند از نعمت‌های بزرگ‌تر هم شکرگذاری کند. این سخن به اهمیت شکرگزاری از انسان‌ها و خداوند اشاره دارد و میگوید که صحبت درباره نعمت‌های خداوند خود نوعی شکرگزاری است و ترک آن به نوعی کفر محسوب می‌شود. همچنین اشاره شده که وحدت و همدلی میان مردم رحمت است و تفرقه و جدایی عذاب می‌آورد.
و قال (ص): «من اعطی خیرا فلم یر علیه سمّی بفیض اللَّه معادیا لنعمة اللَّه».
هوش مصنوعی: و او گفت: «کسی که خیری به دیگری می‌دهد، اگر بر او بدی نبیند، به لطف خداوند، دشمن نعمت خدا نخواهد بود.»
و قیل: اذا عملت خیرا فحدّث به اخوانک و ثقاتک و کان عبد اللَّه بن غالب اذا اصبح یقول: لقد رزقنی اللَّه البارحة، خیرا قرأت کذا و صلّیت کذا و ذکرت اللَّه کذا و فعلت کذا. فیقال له: یا بافراس انّ مثلک لا یقول مثل هذا. فقال: یقول اللَّه عزّ و جلّ: وَ أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ و تقولون انتم لا تحدّث «بِنِعْمَةِ رَبِّکَ» و صحّ
هوش مصنوعی: گفته شده است که وقتی کاری نیک انجام می‌دهی، باید آن را با برادران و افراد مورد اعتماد خود در میان بگذاری. عبد اللَّه بن غالب وقتی صبح می‌کرد، می‌گفت: «من دیشب از سوی خداوند خیری یافتم، من فلان چیز را خواندم، فلان نماز را خواندم، فلان ذکر را گفتم و فلان کار را انجام دادم.» به او گفته می‌شد: «ای بافرس، تو نباید چنین چیزی بگویی.» او پاسخ می‌داد: «خداوند عز و جل می‌فرماید: و اما نعمت پروردگار خود را یاد کنید، اما شما می‌گویید که نباید در مورد نعمت‌های خدا صحبت شود.»
عن رسول اللَّه (ص) انّه قال: «انا سیّد ولد آدم و لا فخر، و اوّل من تنشر الارض عن جمجمة رأسه و لا فخر، و اوّل من یأخذ بحلقة باب الجنّة فیقعقعها
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام (ص) فرموده‌اند: «من بهترین فرزند آدم هستم و در این مورد به خود نمی‌بالم، من اولین کسی هستم که زمین از روی سرش خاک برداشته می‌شود و با این حال به خود نمی‌بالم، و من اولین کسی هستم که به دسته در بهشت دست می‌زند و آن را تکان می‌دهد.»
و السّنّة فی قراءة ابن کثیر ان یکبّر من اوّل سورة «وَ الضُّحی» علی رأس کلّ سورة حتّی یختم القرآن فیقول اللَّه اکبر، و کان سبب التّکبیر انّ الوحی لمّا احتبس قال المشرکون: هجره شیطانه و ودّعه فاغتمّ النّبی (ص) لذلک. فلمّا نزل «وَ الضُّحی» کبّر رسول اللَّه (ص) فرحا بنزول الوحی و اتّخذوه سنّة.
هوش مصنوعی: در قرائت قرآن به سبک ابن‌کثیر، معمول است که از ابتدای سوره «والضحی» تکبیر گفته می‌شود و این عمل تا پایان قرآن ادامه پیدا میکند. دلیل این تکبیر این است که وقتی وحی متوقف شده بود، مشرکان گفتند: "شیطان او را رها کرده" و پیامبر (ص) از این موضوع ناراحت شد. پس از نازل شدن سوره «والضحی»، پیامبر (ص) از شوق نازل شدن وحی تکبیر گفت و این کار تبدیل به یک سنت شد.
میبدی