این سورة مکّی است. جمله به مکه فرو آمده باجماع مفسّران. چهل و دو آیت است بعدد کوفیان، صد و سی و سه کلمه، پانصد و سی و سه حرف، و درین سوره یک آیت منسوخ است. قوله: کَلَّا إِنَّها تَذْکِرَةٌ هذا محکم. ثمّ قال: فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ هذا منسوخ بقوله تعالی: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ.
روی ابو امامة عن ابیّ قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة عبس و تولی جاء یوم القیامة و وجهه ضاحک مستبشر».
قوله: عَبَسَ وَ تَوَلَّی نزلت فی ابن امّ مکتوم مؤذّن رسول اللَّه (ص) و هو عبد اللَّه ابن عمر و بن الاصمّ من بنی عامر بن هلال. و قیل: عبد اللَّه بن شریح بن مالک ابن ربیعة الفهریّ من بنی عامر بن لؤیّ و امّه امّ مکتوم مخزومیّة اسمها عاتکة کان اعمی و کان رسول اللَّه (ص) یوما جالسا و عنده امیّة بن خلف و کان رئیسا من قریش و رسول اللَّه یکلّمه و یأمل ان یسلم و قیل: کان رسول اللَّه (ص) یناجی جماعة من اشراف قریش یدعوهم الی اللَّه و یرجو اسلامهم فجاء ابن امّ مکتوم و ما معه قائد ینکبّ و یعثر و یتلمّس رسول اللَّه (ص) بیدیه و قیل: کان ینادی رسول اللَّه و یکرّر النّداء و یقول: یا محمد یا محمد! اقربنی علّمنی ممّا علّمک اللَّه و لا یدری انّ رسول اللَّه (ص) مشغول فکره ذلک. رسول اللَّه (ص) و قال فی نفسه یقول هؤلاء الصّنادید انّما اتباعه العمیان و السّفلة و الفقراء. فعبس رسول اللَّه (ص) و اعرض عنه و اقبل علی الّذین یکلّمهم فرجع عبد اللَّه محزونا خائفا ان یکون عبوسه و اعراضه عنه انّما هو لشی‌ء انکره اللَّه منه. فعاتب اللَّه عزّ و جلّ نبیّه و انکر علیه فعله و انزل فیه: عَبَسَ وَ تَوَلَّی فوضع رسول اللَّه (ص) یدیه علیه و هو یقرأ عَبَسَ وَ تَوَلَّی أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی
فکان رسول اللَّه (ص) بعد ذلک یکرمه و یتعهّده و یتفقّد معاشه و کلّما دخل علیه یبسط له رداءه و یقول: «مرحبا بمن عاتبنی فیه ربّی» و یقول له: «هل لک من حاجة»؟ و کان یستخلفه علی المدینة اذا خرج غازیا.
قال انس بن مالک: فرأیته یوم القادسیّة علیه درع و معه رایة سوداء و مات بالمدینه کرّم اللَّه وجهه. قال الاصمّ: بقی النّبی (ص) حزینا ینتظر ما یحکم اللَّه علیه فیما عاتبه، فلمّا نزل «کلّا» سرّی عنه لانّ معناه: لا تفعل ذلک بعد هذا. و قال ابن زید کان یقال: لو کتم رسول اللَّه (ص) شیئا من الوحی، لکتم هذا! قوله: «عَبَسَ» ای کلح و قطّب وجهه تکرّها «وَ تَوَلَّی» اعرض عنه و اقبل علی غیره.
أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی ای لان جاء الاعمی، و فی قوله: «عَبَسَ وَ تَوَلَّی» لطف حیث لم یواجهه بما فیه ذکر المعاتبة بل قاله علی سبیل الاخبار تعظیما لحرمته ثمّ لمّا انقضی هذا الحدیث عاد الی خطابه فقال: وَ ما یُدْرِیکَ ای انّک لا تدری لعلّ هذا الّذی اعرضت عنه اکرم عند اللَّه لانّه «یَزَّکَّی» ای یطلب ان یکون زاکیا بالعمل الصّالح و بما یتعلّمه منک و قیل:
«یَزَّکَّی» ای یتزکّی فادغمت التّاء فی الزّاء و التّزکّی التّطهّر من الذّنوب.
أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری ای یتّعظ فتنفعه الموعظة: قرأ عاصم «فَتَنْفَعَهُ» بنصب العین علی جواب لعلّ بالفاء و قراءة العامّة برفع العین نسقا علی قوله: یَذَّکَّرُ و عطف بأو لأن التّزکّی اعلی درجة من التّذکّر و التّذکّر دونه، فکانّه اراد مرتبة دون مرتبة. و قیل: «او» هاهنا بمعنی الواو، یعنی: و یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری و قیل: تذّکّر طلب الذّکر بالفکر و الانسان مهما تفکّر فی شی‌ء فاتّعظ به اعتبارا بما حلّ بغیره نفعه ذلک و قد نصّ اللَّه تعالی علی ذلک فی غیر موضع من کتابه.
فقال تعالی: وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ و قال: وَ ما یَتَذَکَّرُ إِلَّا مَنْ یُنِیبُ، وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ.
قوله: أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی ای استغنی عن اللَّه فی نفسه بمتابعة الشیطان و المستغنی عن اللَّه من لم ینزل علیه حوائجه بتوحیده ایّاه وحده و من هذا قوله عزّ و جلّ فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ و قیل: استغنی، ای کثر ماله و عنی به امیة بن خلف و المذکورین من قریش. و قال ابن عباس: استغنی عن اللَّه و عن الایمان بماله من المال.
فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی ای تتعرّض له و تقبل علیه و تصغی الی کلامه و التّصدّی التّعرّض للشّی‌ء علی حرص کتعرّض الصّدیان للماء. و اصل الکلمة تتصدّی فحذفت احدی التّاءین تخفیفا و قد تدغم التّاء فی الصّاد فیقرأ تصّدّی بتشدید الصّاد و هو قراءة اهل الحجاز.
وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی ما هاهنا بمعنی النّفی، ای و ما علیک شی‌ء ان لا یشهد هذا الکافر ان لا اله الّا اللَّه انّک لا تؤاخذ بانّه لا یتزکّی، انّما علیک تبلیغ الرّسالة فاذا ترک هو الایمان فلا عتب علیک فیه.
وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی لطلب العلم و الایمان یعنی ابن امّ مکتوم.
وَ هُوَ یَخْشی اللَّه عزّ و جلّ.
فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی ای تعرّض و تتغافل و تتشاغل بغیره «کَلَّا» ردع و زجر، ای لا تفعل مثلها بعدها فانّه غیر مرضیّ عند اللَّه و لیس الامر کما فعلت من اقبالک علی الغنیّ الکافر و اعراضک عن الفقیر المؤمن و قیل: «کَلَّا» بمعنی حقّا، و قیل: بمعنی الا و یکون الکلام مستأنفا و المعنی الا إِنَّها تَذْکِرَةٌ ای هذه السّورة و هذه الآیات موعظة و تذکیر للخلق.
فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ تأویله. فمن شاء اللَّه ان یذکره ذکره، ای فهمه و اتّعظ به و من لم یشاء ان یذکره لم یذکره، شاء لابن امّ مکتوم ذلک فذکره، و شاء للکافر الّذی ناجیته ان لا یذکره فلم یذکره: و لم یتّعظ به ای بذلک جری القضاء انّه یکون ما شاء اللَّه و قیل: هو کقوله: «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ» و کقوله: «فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا». و قال: «ذَکَرَهُ» و لم: یقل «ذکرها» لانّه اراد به الوعظ و القرآن ثمّ اخبر عن عظم محلّ القرآن عنده.
فقال: فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ یعنی مصاحف القرآن المکرّمة المعظّمة.
بِأَیْدِی سَفَرَةٍ کِرامٍ بَرَرَةٍ قال وهب بن منبّه: هم المسلمون اصحاب النّبی (ص) و قیل: فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ یعنی فی اللّوح المحفوظ عنده قد شرّفه و کرمه و کرّمه و اعجز الخلق عن الإتیان بمثله. و الصّحف جمع صحیفه و کلّ مکتوب عند العرب صحیفة و قیل: فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ هی النّسخ من القرآن الّتی فی السّماء الدّنیا و فی اللّوح عند الملائکة.
مَرْفُوعَةٍ یعنی: فی القدر و الرّتبة و تعظیم المنزلة و المحلّ «مُطَهَّرَةٍ» لا یمسّها الّا طاهر و قیل: «مُطَهَّرَةٍ» عن ان ینالها ایدی الکفّار. و قیل: «مُطَهَّرَةٍ» لا یکون فیها ما لیس من کلام اللَّه، مطهّرة من التّناقض و الکذب و آفات الکلام.
«بِأَیْدِی سَفَرَةٍ» ای کتبة و هم الملائکة الکرام الکاتبون، واحدهم سافر. یقال: سفرت ای کتبت و منه قیل: للکتاب سفر و جمعه اسفار. و قیل: هم الرّسل من الملائکة و احدهم سفیر و هو الرّسول. و الرّسل سفراء اللَّه بینه و بین خلقه.
«کِرامٍ بَرَرَةٍ» ای کرام عند اللَّه مطیعین. و قیل: السّفرة من الملائکة هم الّذین یکتبون، و البررة الّذین لا یکتبون و البررة جمع بارّ کفاجر و فجرة.
«قُتِلَ الْإِنْسانُ» ای لعن و عذّب «ما أَکْفَرَهُ» ای ما اشدّ کفره باللّه مع کثرة احسانه الیه و ایادیه عنده علی طریق التّعجّب. قال الزجاج: معناه: اعجبوا انتم من کفره و قیل: «ما أَکْفَرَهُ» معناه ایّ شی‌ء حمله علی الکفر و قد بیّن اللَّه له دلائل وحدانیّته ثمّ ذکر تلک الدّلایل فقال: مِنْ أَیِّ شَیْ‌ءٍ خَلَقَهُ استفهام یراد به التّقریر. قال مقاتل: نزلت فی عتبة بن ابی لهب حین قال: کفرت بالنّجم اذا هوی و بالّذی «دَنا فَتَدَلَّی»
فدعا علیه رسول اللَّه (ص) و قال: اللّهم سلّط علیه کلبک اسد الغاضرة.
فخرج من فوره ذلک لتجارة الی الشام، فلمّا انتهی الی الغاضره تذکّر دعاء رسول اللَّه (ص) فجعل یضمن لمن معه الف دینار ان اصبح هو حیّا فجعلوه فی وسط الرّفقة و جعلوا المتاع حوله فبیناهم علی ذلک اقبل الاسد. فلمّا دنا من الرّجال وثب فاذا هو فوقه فمزّقه، و قد کان ابوه یبکی علیه و یقول: ما قال محمد شیئا قطّ الّا کان! و قیل: هو اسم جنس یعنی به جمیع الکفّار.
قوله: مِنْ أَیِّ شَیْ‌ءٍ خَلَقَهُ هذا تقریر و تنبیه علی القدرة و النّعمة.
مِنْ نُطْفَةٍ کلام کاف خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ یعنی: قدّر ایّام حمله نطفة و علقة و مضغة، و اوان وضعه مسمّی. و قیل: خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ای خلقه علی صفة الاستواء فی الخلفة کما قال فی موضع آخر: «ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا». و قیل: «قدّره» ای جعله قادرا.
ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ ای یسّر علیه سبیل الخروج من بطن الامّ و ذلک انّه یکون الجنین من قبل رأس المرأة ثمّ یصیر رأسه اسفل عند الخروج و لو لا ذلک لم یمکنها ان تلد و قیل: یسّر علیه سبیل الخیر و الشّر و عرّفه کیف التّصرّف، و قیل: «هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً، یسّر علی المسلم سبیل الایمان و علی الکافر سبیل الکفر. و قیل: یسّر علی کلّ احد ما خلقه له و قدّر علیه دلیله، قوله صلّی اللَّه علیه و سلّم: «اعملوا فکلّ میسّر لما خلق له».
ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ ای جعل له قبرا یواری فیه و لم یجعله ممّا یطرح للسّباع او یلقی من النّواویس و القبر ممّا اکرم به المسلمون.
ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ ای اقامه حیّا و بعثه.
«کَلَّا» هذا ابتداء کقولک: الا، و قوله: «لَمَّا یَقْضِ» تأویله لم یقض دخلت ما تأکیدا و المعنی: لا یقضی احدا ابدا «ما» افترض علیه و قیل: لم یفعل هذا الکافر ما «امره» اللَّه به من الطّاعة. و قیل: لم یقض اللَّه له ما امره به بل امره بما لم یقض له فلذلک لم یفعله و لمّا ذکر خلق ابن آدم ذکر رزقه لیعتبر فقال: فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ کیف قدّره ربّه و دبّره له و جعله سببا لحیوته و قال مجاهد: فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ داخلا و خارجا کیف یدخل اذا أکل و کیف یخرج اذا طرح و عن الحسن عن الضحاک بن سفیان الکلابی انّ النّبی (ص) قال له: یا ضحاک ما طعامک؟ قال یا رسول اللَّه: اللّحم و اللّبن. قال ثمّ یصیر الی ما ذا؟ قال الی ما قد علمت.
قال فانّ اللَّه عزّ و جلّ ضرب ما یخرج من ابن آدم مثلا للدّنیا و قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: انّ مطعم ابن آدم جعل مثلا للدّنیا و ان قزّحه و ملّحه فانظر الی ما یصیر.
و عن ابی الولید قال: سألت ابن عمر عن الرّجل یدخل الخلاء فینظر الی ما یخرج منه. قال یأتیه الملک فیقول: انظر الی ما بخلت به الی ما صار. و قیل: انّما قال ذلک لیعلم الانسان انّه محلّ الاقذار و لا یطغی و قیل: لیستدلّ علی استحالة الاجسام فلا ینسی. قوله: أَنَّا صَبَبْنَا قرأ عاصم و حمزة و الکسائی: «انّا» بالفتح علی تکریر الخافض مجازه «فَلْیَنْظُرِ» «الی» «انّا» و قرأ الآخرون بالکسر علی الاستیناف «صَبَبْنَا الْماءَ صَبًّا» ای «صَبَبْنَا» من السّماء «الْماءَ» علی السّحاب ثمّ انزلناه من السّحاب قطرة قطرة و الصّبّ یستعمل فی القلیل و الکثیر.
ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا بالنّبات.
فَأَنْبَتْنا فِیها حَبًّا الحبّ جمیع ما یحصد و یدخل فیه جمیع الحبوب و جمیع ما یقتات به.
وَ «عِنَباً» ثمرة الکرم وَ «قَضْباً» هو القتّ الرّطب سمّی بذلک لانّه یقضب فی کلّ ایّام ای یقطع بخلاف النّبات و لهذا افرده بالذّکر هاهنا تنبیها علی اختلاف النّبات و انّ منها ما اذا قطع عاد و منها ما لا یعود و قیل: القضب کلّ ما یوکل رطبا کالبطّیخ و الخیار و البادنجان و الدّباء. و قال الحسن: القضب العلف للدّوابّ.
وَ زَیْتُوناً ما یعصر منه الزّیت «وَ نَخْلًا» جمع نخلة.
وَ حَدائِقَ غُلْباً الحدائق جمع الحدیقة و هی البساتین المحاط علیها من النّخیل «غُلْباً» غلاظ الاشجار واحدها اغلب. و منه قیل: للرّجل الغلیظ الرّقبة اغلب و الغلب من الشّجرة الّتی لا تثمر کالشّمشاد و الارز و العرعر و الدّرداء. قال مجاهد و مقاتل: الغلب الملتفّة الشّجر بعضه فی بعض و قال ابن عباس: طوالا عظاما.
«فاکِهَةً» یرید الوان الفواکه کلّها «وَ أَبًّا» یعنی الکلاء و المرعی الّذی لم یزرعه النّاس ممّا تأکله الانعام و الدّواب و قال قتادة: امّا الفاکهة فلکم و امّا الابّ فلانعامکم.
و قیل: الفاکهة الرّطب من الثّمار و الابّ الیابس منها. و سئل ابو بکر الصّدّیق الابّ، فامسک عن الکلام فیها. فقال: ایّ سماء تظلّنی و ایّ ارض تقلّنی اذا قلت فی کتاب اللَّه ما لا اعلم و کذلک امسک عمر عن الکلام فیها فقال: نهینا عن التّکلّف و ما علیک یا بن امّ عمر ان لا تعرف ما الابّ؟ ثمّ قال: اتّبعوا ما تبیّن لکم من هذا الکتاب و ما لا ندعوه.
«مَتاعاً لَکُمْ» ای منفعة «لکم» یعنی: الفاکهة. وَ لِأَنْعامِکُمْ یعنی: الابّ. قوله: «مَتاعاً» نصب علی انّه مفعول له ثمّ ذکر القیامة فقال: فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ قال ابن عباس: هی اسم من اسماء القیامة و قیل: هی صیحة تصمّ عمّا سواها من الاصوات. فهی مصخّة مسمعة ای تصمّ الاسماع فلا تسمع الّا ما یدعی لها. و الاصخّ الاصمّ ثمّ فسّر فی ایّ وقت تجی‌ء فقال تعالی: یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ کقوله: «فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ».
«وَ أُمِّهِ» کقوله: «وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلی حِمْلِها لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْ‌ءٌ» «وَ أَبِیهِ» کقوله: «وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ».
وَ صاحِبَتِهِ کقوله: «وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً» وَ بَنِیهِ کقوله: «فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ» هذه الآیة تشتمل النّساء کما تشتمل الرّجال، و لکنّها خرجت مخرج کلام العرب تدرج النّساء فی الرّجال فی الکلام و هذا فی القرآن کثیر منه:وْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ
کُلُّ امْرِئٍ بِما کَسَبَ رَهِینٌ. «رِجالٌ صَدَقُوا». «رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ» «رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا». هذه الآیات تشتمل النّساء مع الرّجال کقوله: «یا بَنِی آدَمَ». بناته معهم.
یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ قیل: یعنی به الکفّار یتبرّأ بعضهم من بعض، و قیل: کلّ احد مشتغل بامره لا یتفرّغ الی صاحبه و لا یتفرّغ الی الاهتمام بغیره و لا یهمّه امر اقربائه لشدّة ما ینوبه و قیل: یَفِرُّ لئلا یحمّله شیئا من ذنوبه و قیل: یَفِرُّ لانّه یعلم انّه لا یعینه، و قیل: هذا مثل ضرب فی حقّ الاقرب فالاقرب رؤیة و اتّصالا و معرفة و المراد بالاخ التّوأم فانّه یراه جنینا فی بطن امّه قبل کلّ احد ثمّ أُمِّهِ بعد الولادة ثمّ اباه ثمّ صاحِبَتِهِ ثمّ بَنِیهِ و اللَّه اعلم. قال عبد اللَّه بن طاهر الأبهری: یَفِرُّ منهم اذا ظهر له عجزهم و قلّة حیلتهم الی من یملک کشف تلک الکروب و الهموم عنه و لو ظهر ذلک له فی الدّنیا لما اعتمد سوی ربّه الّذی لا یعجزه شی‌ء و امکن من فسحة التّوکّل و استراح فی ظلّ التّفویض. و قال قتادة: فی هذه الآیة یَفِرُّ هابیل مِنْ أَخِیهِ قابیل و یَفِرُّ النّبی (ص) من أُمِّهِ و ابراهیم من أَبِیهِ و لوط من صاحِبَتِهِ و نوح من ابنه.
لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ ای یشغله عن شأن غیره.
قالت عائشة: یا رسول اللَّه هل تذکر اهالیک یوم القیامة؟ فقال: «امّا فی ثلاثة مواضع فلا، عند الصّراط و الحوض و المیزان و عن سودة زوج النّبی (ص) قالت: قال رسول اللَّه (ص): «یبعث النّاس حفاة عراة غرلا قد ألجمهم العرق و بلغ شحوم الآذان». فقلت: یا رسول اللَّه واسواتاه ینظر بعضنا الی بعض. فقال «قد شغل النّاس. لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ ثمّ بیّن احوال المؤمنین و الکافرین فقال: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ ای مضیئة تلوح علیها آثار السّرور و النّظرة و قیل: مُسْفِرَةٌ مشرقة مضیئة ضاحِکَةٌ بالسّرور لما یری من النّعیم مُسْتَبْشِرَةٌ فرحة بما نال من کرامة اللَّه عزّ و جلّ و قیل: انّها مضیئة لصلوتها باللّیل من
قوله (ص): «من کثر صلوته باللّیل حسن وجهه بالنّهار».
و قیل: انّها مضیئة من آثار الوضوء لما
فی الخبر: «امّتی غرّ محجّلون من آثار الوضوء».
وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ قیل: انّ التّراب الّذی تصیر الیه البهائم یحول غَبَرَةٌ فی وجوه الکفرة. و فی الخبر یلجم الکافر العرق ثمّ تقع الغبرة علی وجوههم.
تَرْهَقُها قَتَرَةٌ ای ترکبها ظلمة و تغشیها ذلّة. یقال انّ الارض اذا دکّت صارت غَبَرَةٌ سوداء فغشیت وجوه الکفّار فسوّدتها. و قیل: هی غَبَرَةٌ الفراق و ذلّ الحجاب.
أُولئِکَ الّذین یصنع بهم هذا هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ و هم الکذّابون المفترون علی اللَّه.
برگردان به زبان ساده
این سورة مکّی است. جمله به مکه فرو آمده باجماع مفسّران. چهل و دو آیت است بعدد کوفیان، صد و سی و سه کلمه، پانصد و سی و سه حرف، و درین سوره یک آیت منسوخ است. قوله: کَلَّا إِنَّها تَذْکِرَةٌ هذا محکم. ثمّ قال: فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ هذا منسوخ بقوله تعالی: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ.
هوش مصنوعی: این سوره در زمان مکّه نازل شده و مورد توافق مفسران است. تعداد آیات آن چهل و دو عدد است، که مطابق با عدد کوفیان می‌باشد. این سوره دارای صد و سی و سه کلمه و پانصد و سی و سه حرف است. در این سوره یک آیه منسوخ وجود دارد. جمله "کَلَّا إِنَّها تَذْکِرَةٌ" محکم است و بعد از آن آمده است "فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ"، که این جمله منسوخ شده با آیه‌ای که می‌گوید "و ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ".
روی ابو امامة عن ابیّ قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة عبس و تولی جاء یوم القیامة و وجهه ضاحک مستبشر».
هوش مصنوعی: ابو امامه از ابی نقل می‌کند که رسول‌الله (ص) فرمودند: «کسی که سوره عبس و تولی را بخواند، در روز قیامت با چهره‌ای خندان و خوشحال خواهد آمد.»
قوله: عَبَسَ وَ تَوَلَّی نزلت فی ابن امّ مکتوم مؤذّن رسول اللَّه (ص) و هو عبد اللَّه ابن عمر و بن الاصمّ من بنی عامر بن هلال. و قیل: عبد اللَّه بن شریح بن مالک ابن ربیعة الفهریّ من بنی عامر بن لؤیّ و امّه امّ مکتوم مخزومیّة اسمها عاتکة کان اعمی و کان رسول اللَّه (ص) یوما جالسا و عنده امیّة بن خلف و کان رئیسا من قریش و رسول اللَّه یکلّمه و یأمل ان یسلم و قیل: کان رسول اللَّه (ص) یناجی جماعة من اشراف قریش یدعوهم الی اللَّه و یرجو اسلامهم فجاء ابن امّ مکتوم و ما معه قائد ینکبّ و یعثر و یتلمّس رسول اللَّه (ص) بیدیه و قیل: کان ینادی رسول اللَّه و یکرّر النّداء و یقول: یا محمد یا محمد! اقربنی علّمنی ممّا علّمک اللَّه و لا یدری انّ رسول اللَّه (ص) مشغول فکره ذلک. رسول اللَّه (ص) و قال فی نفسه یقول هؤلاء الصّنادید انّما اتباعه العمیان و السّفلة و الفقراء. فعبس رسول اللَّه (ص) و اعرض عنه و اقبل علی الّذین یکلّمهم فرجع عبد اللَّه محزونا خائفا ان یکون عبوسه و اعراضه عنه انّما هو لشی‌ء انکره اللَّه منه. فعاتب اللَّه عزّ و جلّ نبیّه و انکر علیه فعله و انزل فیه: عَبَسَ وَ تَوَلَّی فوضع رسول اللَّه (ص) یدیه علیه و هو یقرأ عَبَسَ وَ تَوَلَّی أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی
هوش مصنوعی: ابن امّ مکتوم، مؤذن پیامبر اسلام، فردی نابینا بود که سعی داشت پیامبر را ملاقات کند. در یکی از روزها، در حالی که پیامبر اسلام مشغول صحبت با برخی از سران قریش بود، ابن امّ مکتوم نزدیک شد و در تلاش بود تا خود را به پیامبر برساند و از او یاد بگیرد. او با صدای بلند پیامبر را صدا می‌زده و درخواست کمک می‌کرد، اما پیامبر به دلیل مشغولیتش به او توجه نکرد و از او فاصله گرفت. این کار پیامبر باعث شد که ابن امّ مکتوم احساس ناراحتی کند و نگران شود که آیا این رفتار پیامبر نشانه‌ای از نارضایتی خداوند است یا خیر. خداوند به رفتار پیامبر اعتراض کرد و آیه‌ای در این باره نازل کرد که به اهمیت توجه به همه افراد، حتی در شرایط سخت، اشاره می‌کرد. پیامبر با تلاوت این آیه به یاد آورده که همه افراد، به ویژه کسانی که نیازمند هستند، شایسته توجه و احترام هستند.
فکان رسول اللَّه (ص) بعد ذلک یکرمه و یتعهّده و یتفقّد معاشه و کلّما دخل علیه یبسط له رداءه و یقول: «مرحبا بمن عاتبنی فیه ربّی» و یقول له: «هل لک من حاجة»؟ و کان یستخلفه علی المدینة اذا خرج غازیا.
هوش مصنوعی: پس پیامبر (ص) بعد از آن، به او احترام می‌گذارد و از حالش خبر می‌گیرد و معاش او را بررسی می‌کند. هر زمانی که او وارد می‌شود، پیامبر ردا (عبا) خود را برایش باز می‌کند و می‌گوید: «خوش آمدی به کسی که ربّ من به خاطر او با من سخن گفت». سپس از او می‌پرسد: «آیا نیاز خاصی داری؟» و زمانی که به جنگ می‌رفت، او را به عنوان جانشین خود در مدینه نصب می‌کرد.
قال انس بن مالک: فرأیته یوم القادسیّة علیه درع و معه رایة سوداء و مات بالمدینه کرّم اللَّه وجهه. قال الاصمّ: بقی النّبی (ص) حزینا ینتظر ما یحکم اللَّه علیه فیما عاتبه، فلمّا نزل «کلّا» سرّی عنه لانّ معناه: لا تفعل ذلک بعد هذا. و قال ابن زید کان یقال: لو کتم رسول اللَّه (ص) شیئا من الوحی، لکتم هذا! قوله: «عَبَسَ» ای کلح و قطّب وجهه تکرّها «وَ تَوَلَّی» اعرض عنه و اقبل علی غیره.
هوش مصنوعی: انس بن مالک نقل می‌کند که در روز قادسیه پیامبر را دید که زره به تن دارد و پرچم سیاهی در دستش بود و در شهر مدینه چشم از جهان بست. همچنین الاصمّ می‌گوید: پیامبر (ص) در حال انتظار بود تا ببیند خداوند در مورد عتابی که از او داشت چه حکمی خواهد کرد و وقتی آیه «کلّا» نازل شد، اندوهش کاهش یافت زیرا معنی آن این بود که دیگر نباید چنین کاری کند. ابن زید نیز می‌گوید گفته می‌شد اگر پیامبر (ص) چیزی از وحی را پنهان کند، همین مورد می‌بود. در ادامه، «عَبَسَ» به معنای اندوهگین شدن و چهره‌اش را درهم کشیدن است و «وَ تَوَلَّی» به معنای روی برگرداندن و به سمت دیگری ایستادن است.
أَنْ جاءَهُ الْأَعْمی ای لان جاء الاعمی، و فی قوله: «عَبَسَ وَ تَوَلَّی» لطف حیث لم یواجهه بما فیه ذکر المعاتبة بل قاله علی سبیل الاخبار تعظیما لحرمته ثمّ لمّا انقضی هذا الحدیث عاد الی خطابه فقال: وَ ما یُدْرِیکَ ای انّک لا تدری لعلّ هذا الّذی اعرضت عنه اکرم عند اللَّه لانّه «یَزَّکَّی» ای یطلب ان یکون زاکیا بالعمل الصّالح و بما یتعلّمه منک و قیل:
هوش مصنوعی: این متن به بررسی یک واقعه در قرآن اشاره دارد که در آن شخص نابینایی به پیامبر نزدیک می‌شود. در اینجا بیان شده که پیامبر به جای اینکه به او بی‌احترامی کند یا او را نادیده بگیرد، تنها از او روی برگرداند و این عمل او نشان‌دهنده احترام به مقام آن شخص است. موضوع مهمی که بیان می‌شود این است که ممکن است شخصی که پیامبر به او توجه نکرد، در نظر خداوند باارزش‌تر و شایسته‌تر باشد، زیرا او به دنبال پاکی و اعمال نیکو است و از آموزه‌های پیامبر بهره‌برداری می‌کند. در نهایت، این بخش از متن بر اهمیت توجه به افراد و دیدگاه‌های مختلف تأکید دارد.
«یَزَّکَّی» ای یتزکّی فادغمت التّاء فی الزّاء و التّزکّی التّطهّر من الذّنوب.
هوش مصنوعی: «یزکّی» به معنای پاک شدن است و در این واژه، حرف "ت" در "تزکیه" با "ز" ترکیب شده است. «تزکیه» به معنای پاکسازی از گناهان است.
أَوْ یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری ای یتّعظ فتنفعه الموعظة: قرأ عاصم «فَتَنْفَعَهُ» بنصب العین علی جواب لعلّ بالفاء و قراءة العامّة برفع العین نسقا علی قوله: یَذَّکَّرُ و عطف بأو لأن التّزکّی اعلی درجة من التّذکّر و التّذکّر دونه، فکانّه اراد مرتبة دون مرتبة. و قیل: «او» هاهنا بمعنی الواو، یعنی: و یَذَّکَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّکْری و قیل: تذّکّر طلب الذّکر بالفکر و الانسان مهما تفکّر فی شی‌ء فاتّعظ به اعتبارا بما حلّ بغیره نفعه ذلک و قد نصّ اللَّه تعالی علی ذلک فی غیر موضع من کتابه.
هوش مصنوعی: آیا او متوجه می‌شود و این یادآوری برایش سودمند خواهد بود؟ به این معنا که آیا او تحت تأثیر قرار می‌گیرد و پند را درک می‌کند. عاصم «فَتَنْفَعَهُ» را به صورت منصوب خوانده است، به این دلیل که احتمال دارد این جمله پاسخ به «لعلّ» باشد و با «ف» آغاز می‌شود. در حالی که خوانش عمومی «فَتَنْفَعَهُ» را به صورت مرفوع خوانده و آن را به «یَذَّکَّرُ» وصل کرده است. به نوعی، می‌خواهد بگوید که تزکیه در مرتبه‌ای بالاتر از تذکر قرار دارد و تذکر در مرتبه‌ای پایین‌تر. همچنین گفته شده که «او» در اینجا به معنای «و» است؛ یعنی: و او متوجه می‌شود و یادآوری برایش سودمند خواهد بود. همچنین تذکر به معنای جستجوی یادآوری از طریق تفکر است و انسان هرگاه در مورد چیزی تفکر کند و از آن عبرت بگیرد، این امر به او نفع خواهد رساند. خداوند نیز در جای‌های مختلفی از کتابش به این موضوع اشاره کرده است.
فقال تعالی: وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ و قال: وَ ما یَتَذَکَّرُ إِلَّا مَنْ یُنِیبُ، وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ.
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید: "یادآوری کن، زیرا یادآوری برای مؤمنان سودمند است." همچنین در سخنی دیگر می‌فرماید: "تنها کسانی که به سوی خدا بازمی‌گردند، یاد می‌گیرند و فقط صاحبان عقل و درک از یادآوری بهره‌مند می‌شوند."
قوله: أَمَّا مَنِ اسْتَغْنی ای استغنی عن اللَّه فی نفسه بمتابعة الشیطان و المستغنی عن اللَّه من لم ینزل علیه حوائجه بتوحیده ایّاه وحده و من هذا قوله عزّ و جلّ فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَ اعْبُدُوهُ و قیل: استغنی، ای کثر ماله و عنی به امیة بن خلف و المذکورین من قریش. و قال ابن عباس: استغنی عن اللَّه و عن الایمان بماله من المال.
هوش مصنوعی: این متن به مفهوم افرادی اشاره می‌کند که خود را بی‌نیاز از خدا می‌دانند. این بی‌نیازی از خدا ممکن است به دلیل پیروی از شیطان باشد و همچنین افرادی که نیازهایشان را از طریق توحید به خداوند برطرف نمی‌کنند. در اینجا به آیات قرآن نیز اشاره شده است که مردم را به جستجوی روزی و عبادت خدا دعوت می‌کند. برخی مفسرین نیز اشاره کرده‌اند که فردی که دارای ثروت زیاد باشد، ممکن است خود را از ایمان و خداوند بی‌نیاز بداند، به ویژه در مورد افرادی مانند امیه بن خلف و برخی دیگر از قریش. ابن عباس نیز معتقد است که این افراد به دلیل ثروت‌شان از خدا و ایمان به او دور می‌شوند.
فَأَنْتَ لَهُ تَصَدَّی ای تتعرّض له و تقبل علیه و تصغی الی کلامه و التّصدّی التّعرّض للشّی‌ء علی حرص کتعرّض الصّدیان للماء. و اصل الکلمة تتصدّی فحذفت احدی التّاءین تخفیفا و قد تدغم التّاء فی الصّاد فیقرأ تصّدّی بتشدید الصّاد و هو قراءة اهل الحجاز.
هوش مصنوعی: به معنای این است که شما به چیزی توجه می‌کنید و به سمت آن می‌روید و به گفته‌های آن گوش می‌دهید. "تصدی" به معنای مواجهه یا در معرض قرار گرفتن است، مانند وقتی که صدها معلم برای آب به یک منبع نزدیک می‌شوند. ریشه این کلمه "تتصدی" است و یکی از "تاء"ها در آن حذف شده تا ساده‌تر شود. همچنین ممکن است "تاء" در "صد" ادغام شود و در این صورت کلمه به شکل "تصّدی" با تشدید "صاد" خوانده می‌شود که این روش خواندن مربوط به افرادی از حجاز است.
وَ ما عَلَیْکَ أَلَّا یَزَّکَّی ما هاهنا بمعنی النّفی، ای و ما علیک شی‌ء ان لا یشهد هذا الکافر ان لا اله الّا اللَّه انّک لا تؤاخذ بانّه لا یتزکّی، انّما علیک تبلیغ الرّسالة فاذا ترک هو الایمان فلا عتب علیک فیه.
هوش مصنوعی: بر تو هیچ نقصانی نیست اگر این کافر شهادت ندهد که هیچ معبودی جز خداوند نیست. وظیفه تو تنها رساندن پیام است و اگر او ایمان نیاورد، بر تو گناهی نیست.
وَ أَمَّا مَنْ جاءَکَ یَسْعی لطلب العلم و الایمان یعنی ابن امّ مکتوم.
هوش مصنوعی: و اما فردی که به سوی تو می‌آید و در جستجوی دانش و ایمان است، منظور ابن ام‌مکتوم است.
وَ هُوَ یَخْشی اللَّه عزّ و جلّ.
هوش مصنوعی: او از خداوند عز و جل می‌ترسد.
فَأَنْتَ عَنْهُ تَلَهَّی ای تعرّض و تتغافل و تتشاغل بغیره «کَلَّا» ردع و زجر، ای لا تفعل مثلها بعدها فانّه غیر مرضیّ عند اللَّه و لیس الامر کما فعلت من اقبالک علی الغنیّ الکافر و اعراضک عن الفقیر المؤمن و قیل: «کَلَّا» بمعنی حقّا، و قیل: بمعنی الا و یکون الکلام مستأنفا و المعنی الا إِنَّها تَذْکِرَةٌ ای هذه السّورة و هذه الآیات موعظة و تذکیر للخلق.
هوش مصنوعی: پس از این، تو از آن غافل نباش، یعنی به آن بی‌توجه باش و خود را مشغول چیز دیگری نکن. «کَلَّا» به معنای منع و نهی است، یعنی این کار را دیگر انجام نده، زیرا این موضوع در نظر خداوند ناپسند است و اوضاع به آن شکل نیست که تو با ثروتمند کافر روبه‌رو شوی و از فقیر مؤمن دوری کنی. گفته شده که «کَلَّا» به معنای واقعاً است، و همچنین می‌تواند به معنای «به‌علاوه» باشد و در این صورت، گفتار از نو شروع می‌شود و به این معناست که این سوره و این آیات یادآوری و عبرتی برای مردم است.
فَمَنْ شاءَ ذَکَرَهُ تأویله. فمن شاء اللَّه ان یذکره ذکره، ای فهمه و اتّعظ به و من لم یشاء ان یذکره لم یذکره، شاء لابن امّ مکتوم ذلک فذکره، و شاء للکافر الّذی ناجیته ان لا یذکره فلم یذکره: و لم یتّعظ به ای بذلک جری القضاء انّه یکون ما شاء اللَّه و قیل: هو کقوله: «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ» و کقوله: «فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا». و قال: «ذَکَرَهُ» و لم: یقل «ذکرها» لانّه اراد به الوعظ و القرآن ثمّ اخبر عن عظم محلّ القرآن عنده.
هوش مصنوعی: هر کس بخواهد می‌تواند به آن پندهای الهی توجه کند و از آنها عبرت بگیرد، و کسی که نخواهد، نمی‌تواند به آن توجه کند. این خواست خداست که برخی را به یاد او می‌اندازد و برخی دیگر را از یاد او غافل می‌کند. در اینجا اشاره شده که خداوند می‌خواهد افرادی را متذکر کند که شایستگی آموزش را دارند، مانند آن شخص که ناشنوا است، و همچنین خواسته‌هایی که در مورد کافرانی که با آنها سخن گفته شده وجود دارد. این جمله به نوعی به آزادی اراده انسان اشاره دارد، مشابه آیه‌های دیگر که به انتخاب مؤمن یا کافر اشاره دارند. اینجا عبارت «ذکره» آمده است نه «ذکرها»، چون منظور از آن یادآوری و قرآن است و نشان‌دهنده اهمیت بالای قرآن در نظر خداوند است.
فقال: فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ یعنی مصاحف القرآن المکرّمة المعظّمة.
هوش مصنوعی: او گفت: در کتاب‌های محترم و با ارزش، که منظور همان مصاحف قرآن کریم است که دارای مقام و احترامی ویژه هستند.
بِأَیْدِی سَفَرَةٍ کِرامٍ بَرَرَةٍ قال وهب بن منبّه: هم المسلمون اصحاب النّبی (ص) و قیل: فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ یعنی فی اللّوح المحفوظ عنده قد شرّفه و کرمه و کرّمه و اعجز الخلق عن الإتیان بمثله. و الصّحف جمع صحیفه و کلّ مکتوب عند العرب صحیفة و قیل: فِی صُحُفٍ مُکَرَّمَةٍ هی النّسخ من القرآن الّتی فی السّماء الدّنیا و فی اللّوح عند الملائکة.
هوش مصنوعی: به دست سفرای محترم و نیکوکار، وهب بن منبّه می‌گوید: این افراد مسلمانان هستند که همراه پیامبر (ص) بوده‌اند و گفته شده است که این نوشته‌ها در صحف باارزشی قرار دارند، به معنای لوح محفوظ که نزد خداوند گرامی و محترم شمرده شده است و همه مخلوقات از آوردن مانند آن ناتوان هستند. صحف جمع صحیفه است و هر نوشته‌ای در نزد اعراب صحیفه نامیده می‌شود. همچنین گفته شده است که این صحف باارزش، نسخ قرآن هستند که در آسمان دنیا و در لوحی که نزد فرشتگان قرار دارد، موجودند.
مَرْفُوعَةٍ یعنی: فی القدر و الرّتبة و تعظیم المنزلة و المحلّ «مُطَهَّرَةٍ» لا یمسّها الّا طاهر و قیل: «مُطَهَّرَةٍ» عن ان ینالها ایدی الکفّار. و قیل: «مُطَهَّرَةٍ» لا یکون فیها ما لیس من کلام اللَّه، مطهّرة من التّناقض و الکذب و آفات الکلام.
هوش مصنوعی: مرفوعه به معنای دارای مقام و رتبه‌ی عالی و محترم است. همچنین به معنای پاک و مطهر است، به طوری که جز افراد پاک نمی‌توانند به آن دست بزنند. برخی بر این باورند که مرفوعه به آن معناست که دست کافران به آن نمی‌رسد. در ادامه، می‌توان گفت که مرفوعه یعنی اینکه در آن چیزی جز کلام خدا وجود ندارد و از تناقض، دروغ و آفات گفتار پاک است.
«بِأَیْدِی سَفَرَةٍ» ای کتبة و هم الملائکة الکرام الکاتبون، واحدهم سافر. یقال: سفرت ای کتبت و منه قیل: للکتاب سفر و جمعه اسفار. و قیل: هم الرّسل من الملائکة و احدهم سفیر و هو الرّسول. و الرّسل سفراء اللَّه بینه و بین خلقه.
هوش مصنوعی: «به دست فرشتگان نویسنده» یعنی نویسندگان و فرشتگان بزرگوار که وظیفه نوشتن دارند. به واحد آنها «سفر» گفته می‌شود. گفته شده که «سفر» به معنای نوشتن است و جمع آن «اسفار» است. همچنین برخی گفته‌اند که این فرشتگان، فرستادگان خدا هستند و هر یک از آنها «سفیر» و به معنای «فرستاده» است. این فرستادگان، سفیران خداوند بین او و مخلوقینش هستند.
«کِرامٍ بَرَرَةٍ» ای کرام عند اللَّه مطیعین. و قیل: السّفرة من الملائکة هم الّذین یکتبون، و البررة الّذین لا یکتبون و البررة جمع بارّ کفاجر و فجرة.
هوش مصنوعی: در اینجا به فرشتگانی اشاره می‌شود که نزد خداوند محترم و مطیع هستند. همچنین گفته شده که "سفره" به فرشتگانی اطلاق می‌شود که کار نوشتن اعمال را انجام می‌دهند و "برره" به فرشتگانی اشاره دارد که کار نوشتن ندارند. کلمه "برره" جمع "بارّ" است که به معنای نیکوکار و نسبت به "فاجر" به معنای نابکار یا بدکار است.
«قُتِلَ الْإِنْسانُ» ای لعن و عذّب «ما أَکْفَرَهُ» ای ما اشدّ کفره باللّه مع کثرة احسانه الیه و ایادیه عنده علی طریق التّعجّب. قال الزجاج: معناه: اعجبوا انتم من کفره و قیل: «ما أَکْفَرَهُ» معناه ایّ شی‌ء حمله علی الکفر و قد بیّن اللَّه له دلائل وحدانیّته ثمّ ذکر تلک الدّلایل فقال: مِنْ أَیِّ شَیْ‌ءٍ خَلَقَهُ استفهام یراد به التّقریر. قال مقاتل: نزلت فی عتبة بن ابی لهب حین قال: کفرت بالنّجم اذا هوی و بالّذی «دَنا فَتَدَلَّی»
هوش مصنوعی: انسانی که کافر است، چه بی‌چاره است! چقدر به خداوند کفر می‌ورزد در حالی که او نعمت‌های زیادی به او داده است. این جمله به نوعی برای تعجب از کفر او بیان شده است. زجاج می‌گوید که باید انسان‌ها از این کفر تعجب کنند. برخی نیز معتقدند که این سوال به نوعی اشاره به چیزی است که او را به کفر می‌کشاند، در حالی که خداوند دلایل یگانگی‌اش را به او نشان داده است. دلایل خالقیت او هم یادآوری می‌شود. مقاتل می‌گوید که این آیه در مورد عتبه بن ابی لهب نازل شده است، زمانی که او گفت که به ستاره‌ها ایمان ندارد و به آنچه نزدیک است.
فدعا علیه رسول اللَّه (ص) و قال: اللّهم سلّط علیه کلبک اسد الغاضرة.
هوش مصنوعی: پس او علیه رسول خدا (ص) دعا کرد و گفت: خداوند، سگ خود را بر او تسلط ده.
فخرج من فوره ذلک لتجارة الی الشام، فلمّا انتهی الی الغاضره تذکّر دعاء رسول اللَّه (ص) فجعل یضمن لمن معه الف دینار ان اصبح هو حیّا فجعلوه فی وسط الرّفقة و جعلوا المتاع حوله فبیناهم علی ذلک اقبل الاسد. فلمّا دنا من الرّجال وثب فاذا هو فوقه فمزّقه، و قد کان ابوه یبکی علیه و یقول: ما قال محمد شیئا قطّ الّا کان! و قیل: هو اسم جنس یعنی به جمیع الکفّار.
هوش مصنوعی: او از همان لحظه تصمیم گرفت برای تجارت به شام برود. وقتی به منطقه‌ای به نام "الغاضره" رسید، دعای پیامبر اسلام (ص) را به یاد آورد و وعده کرد که اگر صبح زنده باشد، هزار دینار به کسانی که همراهش هستند، می‌دهد. آنها دینارها را در وسط گروه گذاشتند و وسایل خود را دور آن چیدند. در همین حین، شیر به سمت آنها آمد. وقتی نزدیک‌تر شد، به یک‌باره به طرف مردان پرید و یکی از آنها را تکه‌تکه کرد. پدر او بر سر فقدانش گریه می‌کرد و می‌گفت: "هیچ‌گاه محمد چیزی نگفته است، مگر اینکه حقیقت دارد." و گفته شده که این عبارت به همه کافران اشاره دارد.
قوله: مِنْ أَیِّ شَیْ‌ءٍ خَلَقَهُ هذا تقریر و تنبیه علی القدرة و النّعمة.
هوش مصنوعی: این جمله بیانگر این است که از چه چیزی انسان خلق شده و این موضوع نشان‌دهنده قدرت و نعمت الهی است.
مِنْ نُطْفَةٍ کلام کاف خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ یعنی: قدّر ایّام حمله نطفة و علقة و مضغة، و اوان وضعه مسمّی. و قیل: خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ای خلقه علی صفة الاستواء فی الخلفة کما قال فی موضع آخر: «ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ سَوَّاکَ رَجُلًا». و قیل: «قدّره» ای جعله قادرا.
هوش مصنوعی: از نطفه‌ای سخن گفته شده که خداوند آن را آفریده و مقدر کرده است؛ یعنی خداوند زمان‌های مختلف دوران بارداری را که شامل مرحله‌های نطفه، علقه و مضغه است، معین کرده و زمان زایمان را نیز مشخص نموده است. همچنین گفته شده که "خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ" به این معناست که خداوند انسان را به گونه‌ای آفریده که در مراحل رشد به کمال و تناسب می‌رسد، همچنان که در جای دیگری فرموده شده: «سپس از نطفه، مردی را ساخته است». برخی نیز می‌گویند "قدّره" به این معناست که او را قادر و توانا آفریده است.
ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ ای یسّر علیه سبیل الخروج من بطن الامّ و ذلک انّه یکون الجنین من قبل رأس المرأة ثمّ یصیر رأسه اسفل عند الخروج و لو لا ذلک لم یمکنها ان تلد و قیل: یسّر علیه سبیل الخیر و الشّر و عرّفه کیف التّصرّف، و قیل: «هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً، یسّر علی المسلم سبیل الایمان و علی الکافر سبیل الکفر. و قیل: یسّر علی کلّ احد ما خلقه له و قدّر علیه دلیله، قوله صلّی اللَّه علیه و سلّم: «اعملوا فکلّ میسّر لما خلق له».
هوش مصنوعی: سپس راه را آسان می‌کند، یعنی خروج جنین از رحم مادر را ساده می‌کند، زیرا جنین ابتدا سرش در بالای بدن مادر قرار دارد و هنگام خروج، سرش به پایین می‌آید. اگر اینگونه نبود، مادر نمی‌توانست زایمان کند. همچنین گفته شده که او راه خیر و شر را برای انسان آسان می‌کند و او را به روش‌های مختلف رفتار آشنا می‌سازد. در قرآن آمده است که ما او را به دو راه نشان داده‌ایم: راه شکرگزاری و راه کفر. خداوند ایمان را برای مؤمن و کفر را برای کافر آسان می‌کند. همچنین، گفته شده که او به هر فردی آنچه را که برایش مقدر کرده، آسان می‌سازد. پیامبر اسلام نیز فرموده است: «عمل کنید، زیرا هر کس برای آنچه که خلق شده، راهش آسان است.»
ثُمَّ أَماتَهُ فَأَقْبَرَهُ ای جعل له قبرا یواری فیه و لم یجعله ممّا یطرح للسّباع او یلقی من النّواویس و القبر ممّا اکرم به المسلمون.
هوش مصنوعی: سپس او را مرده قرار داد و در خاکش کردند، به گونه‌ای که برایش قبری ساختند تا در آن دفن شود و او را به گونه‌ای قرار ندادند که طعمه درندگان شود یا در مکان‌های نامناسب رها شود. قبر از جمله چیزهایی است که مسلمانان به خاطر آن احترام قائلند.
ثُمَّ إِذا شاءَ أَنْشَرَهُ ای اقامه حیّا و بعثه.
هوش مصنوعی: سپس زمانی که خواست، او را زنده می‌کند و دوباره احیاء می‌نماید.
«کَلَّا» هذا ابتداء کقولک: الا، و قوله: «لَمَّا یَقْضِ» تأویله لم یقض دخلت ما تأکیدا و المعنی: لا یقضی احدا ابدا «ما» افترض علیه و قیل: لم یفعل هذا الکافر ما «امره» اللَّه به من الطّاعة. و قیل: لم یقض اللَّه له ما امره به بل امره بما لم یقض له فلذلک لم یفعله و لمّا ذکر خلق ابن آدم ذکر رزقه لیعتبر فقال: فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ کیف قدّره ربّه و دبّره له و جعله سببا لحیوته و قال مجاهد: فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ داخلا و خارجا کیف یدخل اذا أکل و کیف یخرج اذا طرح و عن الحسن عن الضحاک بن سفیان الکلابی انّ النّبی (ص) قال له: یا ضحاک ما طعامک؟ قال یا رسول اللَّه: اللّحم و اللّبن. قال ثمّ یصیر الی ما ذا؟ قال الی ما قد علمت.
هوش مصنوعی: «قطعاً» این آغاز کلامی است مشابه «غیر از این»، و در مورد عبارت «زمانی که قضا نکرد» به این معنی است که هیچ‌کس هیچ‌گاه قضا نمی‌کند آنچه را که بر او فرض شده است. گفته شده که این کافر آنچه را که خدا به او فرمان داده بود از طاعت انجام نداد. همچنین بیان شده که خدا به او آنچه را که او را به انجام آن فرمان داده بود، قضا نکرد، بلکه به او چیزهایی را امر کرد که قضا نکرده بود، بنابراین او آن را انجام نداد. و وقتی که به خلقت انسان اشاره کرده است، به روزیش اشاره کرده تا افراد عبرت بگیرند و بیان کرده که باید به غذاهای خود بنگرند و ببینند که چگونه پروردگار آنها را تقدیر و تدبیر کرده و آنها را وسیله‌ای برای حیات‌شان قرار داده است. همچنین مجاهد گفته است که انسان باید به غذاهایش داخل و خارج توجه کند که چگونه وارد می‌شود هنگامی که می‌خورد و چگونه خارج می‌شود وقتی که دفع می‌کند. از حسن نقل شده که پیامبر (ص) از ضحاک بن سفیان کلابی پرسید: «ای ضحاک، غذای تو چیست؟» او گفت: «ای رسول خدا، گوشت و شیر است.» پیامبر ادامه داد: «سپس به چه چیزی تبدیل می‌شود؟» او پاسخ داد: «به چیزی که تو می‌دانی.»
قال فانّ اللَّه عزّ و جلّ ضرب ما یخرج من ابن آدم مثلا للدّنیا و قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: انّ مطعم ابن آدم جعل مثلا للدّنیا و ان قزّحه و ملّحه فانظر الی ما یصیر.
هوش مصنوعی: خداوند مثل‌هایی برای انسان و دنیای او زده است و پیامبر اسلام نیز فرموده‌اند که تغذیه انسان نمونه‌ای از دنیا است. هرچند که دنیای مادی فانی و ناپایدار است، باید به آنچه که به آن تبدیل می‌شود نگاه کرد.
و عن ابی الولید قال: سألت ابن عمر عن الرّجل یدخل الخلاء فینظر الی ما یخرج منه. قال یأتیه الملک فیقول: انظر الی ما بخلت به الی ما صار. و قیل: انّما قال ذلک لیعلم الانسان انّه محلّ الاقذار و لا یطغی و قیل: لیستدلّ علی استحالة الاجسام فلا ینسی. قوله: أَنَّا صَبَبْنَا قرأ عاصم و حمزة و الکسائی: «انّا» بالفتح علی تکریر الخافض مجازه «فَلْیَنْظُرِ» «الی» «انّا» و قرأ الآخرون بالکسر علی الاستیناف «صَبَبْنَا الْماءَ صَبًّا» ای «صَبَبْنَا» من السّماء «الْماءَ» علی السّحاب ثمّ انزلناه من السّحاب قطرة قطرة و الصّبّ یستعمل فی القلیل و الکثیر.
هوش مصنوعی: ابی الولید می‌گوید: از ابن عمر پرسیدم درباره مردی که به دستشویی می‌رود و به آنچه از او خارج می‌شود نگاه می‌کند. او گفت: فرشته‌ای به او می‌آید و می‌گوید: به آنچه که از تو خارج شده نگاه کن. این گفته به انسان یادآوری می‌کند که او محل ناپاکی است و نباید مغرور شود. همچنین گفته شده که این برای درک عدم دوام اجسام است تا انسان فراموش نکند. در ادامه، به قرائت‌های مختلف آیات اشاره شده و توضیح داده می‌شود که «ما» برای توصیف باران آمده و مفهوم صب کردن آب از آسمان به ابرها و سپس به صورت قطرات بارانی به زمین می‌باشد. در اینجا به کاربرد کلمه صب به معنای ورود آب در مقادیر مختلف نیز اشاره شده است.
ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا بالنّبات.
هوش مصنوعی: سپس زمین را با نباتات شکاف دادیم.
فَأَنْبَتْنا فِیها حَبًّا الحبّ جمیع ما یحصد و یدخل فیه جمیع الحبوب و جمیع ما یقتات به.
هوش مصنوعی: ما در آنجا دانه‌ای رویاندیم که شامل همه دانه‌ها و غلات می‌شود و تمام چیزهایی که انسان‌ها از آن تغذیه می‌کنند را در بر می‌گیرد.
وَ «عِنَباً» ثمرة الکرم وَ «قَضْباً» هو القتّ الرّطب سمّی بذلک لانّه یقضب فی کلّ ایّام ای یقطع بخلاف النّبات و لهذا افرده بالذّکر هاهنا تنبیها علی اختلاف النّبات و انّ منها ما اذا قطع عاد و منها ما لا یعود و قیل: القضب کلّ ما یوکل رطبا کالبطّیخ و الخیار و البادنجان و الدّباء. و قال الحسن: القضب العلف للدّوابّ.
هوش مصنوعی: «عنب» میوه انگور است و «قضب» به معنای ساقه رطب است که به این نام خوانده شده زیرا در تمامی روزها بریده می‌شود، بر خلاف دیگر گیاهان. به همین دلیل، در اینجا به‌طور خاص به آن اشاره شده تا تفاوت گیاهان را یادآوری کند، زیرا برخی از گیاهان پس از بریدن دوباره رشد می‌کنند و برخی دیگر اینگونه نیستند. همچنین برخی گفته‌اند که قضب به هر چیزی که تازه خورده شود، مانند هندوانه، خیار، بادمجان و کدو اطلاق می‌شود. حسن نیز قضب را به عنوان علف برای دام‌ها معرفی کرده است.
وَ زَیْتُوناً ما یعصر منه الزّیت «وَ نَخْلًا» جمع نخلة.
هوش مصنوعی: زیتون‌هایی که از آن روغن استخراج می‌شود و درختان نخل.
وَ حَدائِقَ غُلْباً الحدائق جمع الحدیقة و هی البساتین المحاط علیها من النّخیل «غُلْباً» غلاظ الاشجار واحدها اغلب. و منه قیل: للرّجل الغلیظ الرّقبة اغلب و الغلب من الشّجرة الّتی لا تثمر کالشّمشاد و الارز و العرعر و الدّرداء. قال مجاهد و مقاتل: الغلب الملتفّة الشّجر بعضه فی بعض و قال ابن عباس: طوالا عظاما.
هوش مصنوعی: حدائق غلبا به باغ‌ها و بساتینی اطلاق می‌شود که محصور در درختان نخل هستند. "غلبا" به درختان ضخیم و قطور اشاره دارد و در اینجا به معنای درختان بزرگ و تنومند است. به همین دلیل گفته می‌شود که مردی که گردن بلند و قطوری دارد، "اغلب" نامیده می‌شود. همچنین به درختانی که میوه نمی‌دهند مانند شمشاد، ارzan و عرعر نیز "غلب" گفته می‌شود. مجاهد و مقاتل به درختانی اشاره کرده‌اند که به طور متقاطع و در هم پیچیده شده‌اند و ابن عباس بیان کرده که آن درختان بلند و بزرگ هستند.
«فاکِهَةً» یرید الوان الفواکه کلّها «وَ أَبًّا» یعنی الکلاء و المرعی الّذی لم یزرعه النّاس ممّا تأکله الانعام و الدّواب و قال قتادة: امّا الفاکهة فلکم و امّا الابّ فلانعامکم.
هوش مصنوعی: «فاکهۀ» به معنای میوه‌ها و تمام انواع میوه‌هاست و «أبّ» به معنای علف و مرتع است که مردم آن را نمی‌کشند و حیوانات و دام‌ها از آن استفاده می‌کنند. قتاده گفته است: میوه‌ها برای شما هستند و علف‌ها برای دام‌هایتان.
و قیل: الفاکهة الرّطب من الثّمار و الابّ الیابس منها. و سئل ابو بکر الصّدّیق الابّ، فامسک عن الکلام فیها. فقال: ایّ سماء تظلّنی و ایّ ارض تقلّنی اذا قلت فی کتاب اللَّه ما لا اعلم و کذلک امسک عمر عن الکلام فیها فقال: نهینا عن التّکلّف و ما علیک یا بن امّ عمر ان لا تعرف ما الابّ؟ ثمّ قال: اتّبعوا ما تبیّن لکم من هذا الکتاب و ما لا ندعوه.
هوش مصنوعی: پرمشغله، میوه‌های تازه و میوه‌های خشک شناخته می‌شوند. وقتی ابوبکر صدیق از او پرسید، او از گفتن درباره‌اش خودداری کرد و گفت: "کدام آسمان بر من سایه خواهد افکند و کدام زمین مرا خواهد گرفت اگر در مورد کتاب خدا چیزی بگویم که نمی‌دانم؟" همچنین عمر نیز از صحبت در این مورد خودداری کرد و گفت: "ما از الگو گرفتن نهی شده‌ایم و تو، پسر ام‌عمر، چه جای نگرانی از اینکه نمی‌دانی که "پدر" چیست؟" سپس او گفت: "به آنچه از این کتاب برایتان روشن است، پایبند باشید و از آنچه را که نمی‌شناسید، دوری کنید."
«مَتاعاً لَکُمْ» ای منفعة «لکم» یعنی: الفاکهة. وَ لِأَنْعامِکُمْ یعنی: الابّ. قوله: «مَتاعاً» نصب علی انّه مفعول له ثمّ ذکر القیامة فقال: فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ قال ابن عباس: هی اسم من اسماء القیامة و قیل: هی صیحة تصمّ عمّا سواها من الاصوات. فهی مصخّة مسمعة ای تصمّ الاسماع فلا تسمع الّا ما یدعی لها. و الاصخّ الاصمّ ثمّ فسّر فی ایّ وقت تجی‌ء فقال تعالی: یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ کقوله: «فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ».
هوش مصنوعی: «مَتاعاً لَکُمْ» به معنای منفعت و بهره وری برای شماست، که در مورد میوه‌ها و نیز برای دام‌ها اشاره دارد. سپس با بیان قیامت، به موضوعی بزرگتر پرداخته می‌شود. در اینجا گفته می‌شود: «وقتی صیحه بزرگ و رعب آور قیامت بیاید»، که ابن عباس توضیح می‌دهد این نام یکی از نام‌های قیامت است و به صدایی اشاره دارد که همه صداهای دیگر را خاموش می‌کند. این صدا به قدری رساست که انسان تنها می‌تواند آن را بشنود و از اطراف دیگر خبری نخواهد بود. و به‌طور مشخص بیان می‌شود که در آن روز، انسان از برادر خود فرار می‌کند، که این نشان‌دهنده شدت شرایط آن روز است.
«وَ أُمِّهِ» کقوله: «وَ إِنْ تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلی حِمْلِها لا یُحْمَلْ مِنْهُ شَیْ‌ءٌ» «وَ أَبِیهِ» کقوله: «وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ».
هوش مصنوعی: و مادرش مانند این است که گفته شده: "اگر کسی که بار سنگینی بر دوش دارد، کسی را بخواند، چیزی از بار او برداشته نخواهد شد." و پدرش هم مانند این است که گفته شده: "رابطه‌ها و زنجیره‌ها با او قطع شده است."
وَ صاحِبَتِهِ کقوله: «وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً» وَ بَنِیهِ کقوله: «فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ» هذه الآیة تشتمل النّساء کما تشتمل الرّجال، و لکنّها خرجت مخرج کلام العرب تدرج النّساء فی الرّجال فی الکلام و هذا فی القرآن کثیر منه:وْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ
هوش مصنوعی: در این آیه به رابطه نزدیکان اشاره شده است، به گونه‌ای که هیچ یک از آنان از حال دیگری نمی‌پرسد و عنصری از خویشاوندی در روز قیامت وجود نخواهد داشت. این آیه شامل مردان و زنان می‌شود، اما به دلیل شیوه‌های بیانی عربی، زنان به صورت ضمنی در کلام مردان گنجانده شده‌اند. این نوع بیان در قرآن کریم به‌وفور مشاهده می‌شود. در نهایت، هر کس باید به کارهایی که با دستانش انجام داده است، نگاه کند.
کُلُّ امْرِئٍ بِما کَسَبَ رَهِینٌ. «رِجالٌ صَدَقُوا». «رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ» «رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا». هذه الآیات تشتمل النّساء مع الرّجال کقوله: «یا بَنِی آدَمَ». بناته معهم.
هوش مصنوعی: هر انسانی به دستاوردهای خود وابسته است. «مردانی که راستین بوده‌اند». «مردانی که تجارت آنها را غافل نمی‌کند». «مردانی که دوست دارند پاکیزه باشند». این آیات شامل زنان نیز می‌شوند، مشابه بیان «ای فرزندان آدم». دختران نیز در این موارد با آنها همگام هستند.
یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ قیل: یعنی به الکفّار یتبرّأ بعضهم من بعض، و قیل: کلّ احد مشتغل بامره لا یتفرّغ الی صاحبه و لا یتفرّغ الی الاهتمام بغیره و لا یهمّه امر اقربائه لشدّة ما ینوبه و قیل: یَفِرُّ لئلا یحمّله شیئا من ذنوبه و قیل: یَفِرُّ لانّه یعلم انّه لا یعینه، و قیل: هذا مثل ضرب فی حقّ الاقرب فالاقرب رؤیة و اتّصالا و معرفة و المراد بالاخ التّوأم فانّه یراه جنینا فی بطن امّه قبل کلّ احد ثمّ أُمِّهِ بعد الولادة ثمّ اباه ثمّ صاحِبَتِهِ ثمّ بَنِیهِ و اللَّه اعلم. قال عبد اللَّه بن طاهر الأبهری: یَفِرُّ منهم اذا ظهر له عجزهم و قلّة حیلتهم الی من یملک کشف تلک الکروب و الهموم عنه و لو ظهر ذلک له فی الدّنیا لما اعتمد سوی ربّه الّذی لا یعجزه شی‌ء و امکن من فسحة التّوکّل و استراح فی ظلّ التّفویض. و قال قتادة: فی هذه الآیة یَفِرُّ هابیل مِنْ أَخِیهِ قابیل و یَفِرُّ النّبی (ص) من أُمِّهِ و ابراهیم من أَبِیهِ و لوط من صاحِبَتِهِ و نوح من ابنه.
هوش مصنوعی: در روزی که هر فرد از برادر خود فرار می‌کند، گفته شده است که این به معنای آن است که کافران از یکدیگر بیزاری می‌جویند و هر کس به امور خود مشغول می‌شود و به دیگران هیچ توجهی نمی‌کند. همچنین ممکن است کسی فرار کند تا از بار گناهانش رهایی یابد، یا به این دلیل که می‌داند کسی نمی‌تواند به او کمک کند. این وضعیت به نوعی به نزدیک‌ترین افراد اشاره دارد که اوج ارتباط و شناخت را دارند. برای مثال، برادر دوقلو از همان ابتدا جنین‌اش را در رحم مادرش می‌بیند و پس از تولد نیز به او نزدیک می‌شود. برخی نیز بر این عقیده‌اند که انسان در لحظات سخت به سوی کسی که قادر است مشکلاتش را برطرف کند می‌گریزد و تنها به خداوندی که هیچ چیز برایش غیرممکن نیست، تکیه می‌کند. در این میان، داستان‌هایی از شخصیت‌های بزرگ مانند هابیل و قابیل، پیامبر و مادرش، ابراهیم و پدرش، لوط و همسرش، و نوح و پسرش به عنوان مثال‌هایی از این موضوع ذکر شده است.
لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ ای یشغله عن شأن غیره.
هوش مصنوعی: در آن روز هر فردی مشغول کار و امور خود خواهد بود و این مسئله او را از توجه به امور دیگران باز می‌دارد.
قالت عائشة: یا رسول اللَّه هل تذکر اهالیک یوم القیامة؟ فقال: «امّا فی ثلاثة مواضع فلا، عند الصّراط و الحوض و المیزان و عن سودة زوج النّبی (ص) قالت: قال رسول اللَّه (ص): «یبعث النّاس حفاة عراة غرلا قد ألجمهم العرق و بلغ شحوم الآذان». فقلت: یا رسول اللَّه واسواتاه ینظر بعضنا الی بعض. فقال «قد شغل النّاس. لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیهِ ثمّ بیّن احوال المؤمنین و الکافرین فقال: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ ضاحِکَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ ای مضیئة تلوح علیها آثار السّرور و النّظرة و قیل: مُسْفِرَةٌ مشرقة مضیئة ضاحِکَةٌ بالسّرور لما یری من النّعیم مُسْتَبْشِرَةٌ فرحة بما نال من کرامة اللَّه عزّ و جلّ و قیل: انّها مضیئة لصلوتها باللّیل من
هوش مصنوعی: عایشه گفت: ای پیامبر خدا، آیا در روز قیامت به یاد خانواده‌ات خواهی بود؟ پیامبر فرمود: «اما در سه موضع، نه؛ در کنار صراط، کنار حوض و در میزان». سوده، همسر پیامبر گفت: پیامبر (ص) فرمود: «مردم در روز قیامت برهنه و بی‌نظیر به حالت عرق کرده خواهند بود و عرقشان به چربی گوش‌هایشان می‌رسد». من پرسیدم: ای پیامبر، وای بر ما، آیا برخی از ما به برخی دیگر نگاه خواهند کرد؟ فرمود: «مردم مشغول هستند و هر کس در آن روز مشغله‌ای دارد که او را غرق در آن می‌کند». سپس حال مؤمنان و کافران را بیان کرد و گفت: «در آن روز، چهره‌هایی روشن و خندان و پر از سرور وجود دارد که آثار شادی و خوشحالی بر آنها نمایان است». و گفتند: «چهره‌هایی روشن و شاداب و خندان به خاطر نعمت‌هایی که مشاهده می‌کنند و به خاطر افتخاراتی که از خداوند دریافت کرده‌اند». همچنین گفتند که این چهره‌ها به خاطر نمازهای شب خود روشن هستند.
قوله (ص): «من کثر صلوته باللّیل حسن وجهه بالنّهار».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) می‌فرماید: کسی که در شب نماز بیشتری بخواند، چهره‌اش در روز زیباتر خواهد بود.
و قیل: انّها مضیئة من آثار الوضوء لما
هوش مصنوعی: گفته شده است که این نور از آثار وضو است.
فی الخبر: «امّتی غرّ محجّلون من آثار الوضوء».
هوش مصنوعی: این روایت می‌گوید: «امت من با نشانه‌های وضو در روز قیامت درخشان و متمایز خواهند بود».
وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ عَلَیْها غَبَرَةٌ قیل: انّ التّراب الّذی تصیر الیه البهائم یحول غَبَرَةٌ فی وجوه الکفرة. و فی الخبر یلجم الکافر العرق ثمّ تقع الغبرة علی وجوههم.
هوش مصنوعی: در آن روز، بعضی از چهره‌ها غبارآلود خواهند بود. گفته شده که خاکی که بر روی حیوانات می‌افتد، به غباری بر چهره‌های کافران تبدیل می‌شود. در روایتی آمده است که عرق کافر را می‌گیرد و سپس این غبار بر چهره‌هایشان می‌نشیند.
تَرْهَقُها قَتَرَةٌ ای ترکبها ظلمة و تغشیها ذلّة. یقال انّ الارض اذا دکّت صارت غَبَرَةٌ سوداء فغشیت وجوه الکفّار فسوّدتها. و قیل: هی غَبَرَةٌ الفراق و ذلّ الحجاب.
هوش مصنوعی: این متن به توصیف حالتی پرداخته است که در آن ظلمت و ذلت بر چهره‌ها سایه می‌افکند. وقتی زمین زیر پا دَکّ می‌شود، به گرد و غباری تیره تبدیل می‌شود و این گرد و غبار صورت کافران را تیره می‌سازد. همچنین گفته شده که این غبار نمادی از جدایی و ذلت حجاب نیز هست.
أُولئِکَ الّذین یصنع بهم هذا هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ و هم الکذّابون المفترون علی اللَّه.
هوش مصنوعی: آنها کسانی هستند که با آنها چنین اقداماتی انجام می‌شود، این‌ها کافران فاجر هستند و دروغ‌گویانی که به خدا افترا می‌بندند.
میبدی