این سوره را سه نامست: سورة النّبإ، و سورة التّساؤل و سورة المعصرات، جمله
چهل آیتست، صد و هفتاد و سه کلمت و هفتصد و هفتاد حرف، همه به مکه فرو آمد، باجماع مفسّران در مکّیّات شمرند. و در این سوره ناسخ و منسوخ نیست، و آخر سورتی است که به مکه فرو آمد، پس از آن رسول خدا (ص) هجرت کرد به مدینه.
روی عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ عم یتساءلون سقاه اللَّه عزّ و جلّ برد الشّراب یوم القیامة. و عن ابی الدّرداء قال: قال رسول اللَّه (ص): «تعلّموا سورة عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ و تعلّموا «ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ»، «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی»، «وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ»، «وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ»، فانّکم لو تعلمون ما فیهنّ لعطلتم ما انتم فیه و تعلّمتموهنّ و تقرّبوا الی اللَّه سبحانه بهنّ انّ اللَّه یغفر بهنّ کلّ ذنب الّا الشّرک باللّه» و عن ابی بکر الصّدیق قال: قلت یا رسول اللَّه: لقد اسرع الیک الشّیب. قال: شیّبتنی هود و الواقعة و المرسلات و عمّ یتساءلون و اذا الشّمس کوّرت.
«عَمَّ» اصله عن ما، فادغمت النّون فی المیم لاشتراکهما فی الغنّة و حذفت الف ما، کقولهم: فیم و بم، و معناه: عن ایّ شی‌ء یتساءل هؤلاء المشرکون و ذلک انّ النّبی (ص) لمّا دعاهم الی التّوحید و اخبرهم بالبعث و تلا علیهم القرآن جعلوا یتساءلون بینهم، فیقولون: ما ذا جاء به محمد. قال الزّجاج: اللّفظ لفظ استفهام و معناه التّفخیم للقصّة کما تقول ایّ شی‌ء زید؟ اذا عظّمت امره و شأنه ثمّ ذکر انّ تساءلهم عمّا ذا؟ فقال: عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ. قال مجاهد و الاکثرون: هو القرآن، دلیله قوله عزّ و جلّ: «قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ» و اختلافهم فیه: انّهم قالوا: أ هو من اللَّه ام من کلام بشر ام سحر و کهانة؟ فآمن به بعض و کفر به بعض. و قال قتادة و الزّجاج: هو القیامة و البعث بدلیل قوله عقیبه: إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ مِیقاتاً. و الضّمیر فی یتساءلون للکفّار و المؤمنین جمیعا، و اختلافهم فیه انّهم صاروا ثلاث فرق: فرقة یعلمون انّها الحقّ، و فرقة نشزت فقالت: لا تأتینا السّاعة، و فرقة یمارون فیها و یقولون: احقّ هو ان نظنّ الّا ظنّا و ما نحن بمستیقنین. و قیل: النَّبَإِ الْعَظِیمِ امر محمد (ص) و نبوّته، و کانوا مختلفین فی تصدیقه و تکذیبه.
«کَلَّا» ردع عن الاختلاف، ای ارتدعوا لیس الامر کما ظننتم «سَیَعْلَمُونَ» عاقبة امرهم.
ثُمَّ کَلَّا سَیَعْلَمُونَ ما ینالهم یوم القیامة من عذاب الجهنّم. و قیل: ثُمَّ کَلَّا سَیَعْلَمُونَ ما ینال المؤمنین من الثّواب فی الجنّة ثمّ دلّ بما اظهر من قدرته علی ما انزل من وعده فقال: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً استفهام بمعنی التّقریر، ای ذللناها لهم حتّی یسکنوها و یسیروا فی مناکبها. و قیل: «مِهاداً» ای فراشا یمکن الاستقرار علیها و مهادا یجوز ان یکون واحدا، و یجوز ان یکون جمع مهد و انّما جاز جمعه لاختلاف اماکنها من القری و البلاد و لاختلاف التّصرف فیها حفرا و زرعا و بناء و سیرا.
وَ الْجِبالَ أَوْتاداً للارض لولاها ارتجّت بالزّلازل و الرّیاح.
وَ خَلَقْناکُمْ أَزْواجاً اصنافا و الوانا. و قیل: ذکورا و اناثا.
وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً ای قطعا عن العمل راحة لا بد انکم لانّ اصل السّبت القطع و منه سبت رأسه ای حلقه. قیل اصل السّبت التّمدّد و الاستراحة. یقال: سبتت المرأة شعرها اذا مدّته و اطالته و قال الزّجاج: السّبات ان ینقطع عن الحرکة و الرّوح فیه. و قیل: للنّائم مسبوت لا یعمل و لا یعقل کانّه میّت.
وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً یشملکم لتستریحوا، و قیل: غطاء و غشاء یستر کلّ شی‌ء بظلمته وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً ای وقتا و سببا لمعاشکم و اکتسابکم و سمّی الکسب معاشا لانّه یعاش به. قال ابن عباس: یرید تبتغون فیه من فضل اللَّه و ما قسم لکم من رزقه و المعاش: المصدر، تقول: عاش یعیش عیشا و معاشا.
وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً ای سبع سماوات طباقا صلابا وثاقا محکمة البناء لا یبلیهنّ الایّام و اللّیالی وصفها بالشّدّة حیث امسکها عن السّقوط و رفعها بغیر عمد، فهی لا تزول عمّا خلقها اللَّه تعالی علیه.
وَ جَعَلْنا سِراجاً ای جعلنا الشّمس سِراجاً وَهَّاجاً نیّرا متلالئا وقّادا حارّا.
قال مقاتل: جعل فیه نورا و حرارة، و الوهج یجمع النّور و الحرارة، و یقال: انّ الشّمس و القمر خلقا فی بدو امرهما من نور العرش و یرجعان فی القیامة الی نور العرش و ذلک فیما
روی عکرمة عن ابن عباس انّه قال: الا احدّثکم بما سمعت من رسول اللَّه (ص) یقول فی الشّمس و القمر و بدء خلقهما و مصیر امرهما؟ قال: قلنا بلی یرحمک اللَّه. فقال: انّ رسول اللَّه (ص) سئل عن ذلک، فقال: انّ اللَّه عزّ و جلّ لمّا ابرم خلقه احکاما و لم یبق من خلقه غیر آدم خلق شمسین من نور عرشه، فامّا ما کان فی سابق علمه ان یدعها شمسا فانّه خلقها مثل الدّنیا ما بین مشارقها و مغاربها و ما کان فی سابق علمه ان یطمسها و یحولها قمرا فانّه خلقها دون الشّمس فی العظم، و لکن انّما یری صغرهما من شدّة ارتفاعهما فی السّماء و بعدهما من الارض. فلو ترک اللَّه عزّ و جلّ الشّمس و القمر کما کان خلقهما فی بدو امرهما لم یعرف اللّیل من النّهار و لا النّهار من اللّیل و کان لا یدری الاجیر متی یعمل و متی یأخذ اجره، و لا یدری الصّائم متی یصوم و متی یفطر، و لا تدری المرأة متی تعتدّ، و لا یدری المسلمون متی وقت صلوتهم و متی وقت حجّهم. فکان الرّب جلّ جلاله انظر لعباده و ارحم بهم، فارسل جبرئیل فامّر جناحه علی وجه القمر فطمس عنه الضّوء و بقی فیه النّور
فذلک قوله: وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً الآیة. فالسّواد الّذی ترون فی القمر شبه الخطوط فیه فهو اثر المحو، قال: فاذا قامت القیامة و قضی اللَّه بین النّاس و میّز بین اهل الجنّة و النّار و لم یدخلوهما بعد یدعو الرّبّ جلّ جلاله بالشّمس و القمر فیجاء بها اسودین مکوّرین قد وقعا فی زلال و بلابل ترعد فرائصهما من هول ذلک الیوم و مخافة الرّحمن فاذا کانا حیال العرش خرّ اللَّه ساجدین فیقولان: الهنا قد علمت طاعتنا لک و دؤبنا فی عبادتک و سرعتنا للمضیّ فی امرک ایّام الدّنیا فلا تعذّبنا بعبادة المشرکین ایّانا، فقد علمت انّا لم ندعهم الی عبادتنا و لم نذهل عن عبادتک. فیقول الرّبّ تبارک و تعالی: صدقتما، انی قد قضیت علی نفسی ان ابدی و اعید و انی معید کما الی ما بدائکما فارجعا الی ما خلقتکما منه. فیقولان: ربّنا ممّ خلقنا؟ فیقول خلقتکما: من نور عرشی فارجعا الیه قال: فتلتمع من کلّ واحد منهما برقة تکاد تخطف الأبصار نورا فتخلطان بنور العرش فذلک قوله: «یُبْدِئُ وَ یُعِیدُ». قوله:
وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ قال مجاهد و قتادة و مقاتل: الْمُعْصِراتِ الرّیاح لانّها تعصر السّحاب لیمطر فعلی هذا التّأویل من بمعنی الباء، ای انزلنا بالرّیاح المعصرات ماءً ثَجَّاجاً و ذلک انّ اللَّه عزّ و جلّ یبعث الرّیح فیثیر السّحاب فیحمل الماء من السّماء فیدرّکما تدرّ اللّقحة و تضربه الرّیح فینزل متفرّقا حتّی لا یدقّ الارض و الخلق.
و قال ابو العالیة و الضحّاک و ابن عباس: «الْمُعْصِراتِ»: السّحائب، یقال: اعصر السّحاب، اذا حان ان یمطر و اعصرت المرأة اذا دنا حیضها و ارکب المهر اذا حان وقت رکوبه: و قال الحسن و سعید بن جبیر و مقاتل بن حیّان و زید بن اسلم: «مِنَ الْمُعْصِراتِ» ای من السّماوات.
ماءً ثَجَّاجاً: صبّابا مدرارا متتابعا یتلوا بعضه بعضا «لِنُخْرِجَ بِهِ» ای بالمطر «حَبًّا» ممّا یأکله النّاس «وَ نَباتاً» ممّا ترعاه الدّوابّ. و قیل: الحبّ ما یحرث و یزرع، و النّبات ما ینبت من الارض بنفسه. و قیل: الحبّ اللّؤلؤ، و اصله من المطر و النّبات ما ینبت علی الارض بنفسه و روی عن عکرمة: ما انزل اللَّه من السّماء قطرة الّا انبت بها فی الارض عشبة و فی البحر لؤلؤة.
وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً ای بساتین ملتفّة الاشجار واحدها لفّ و لفیف.
إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ یعنی: یوم القیامة یفصل فیه بین الخلق کانَ مِیقاتاً لما وعده اللَّه من الثّواب و العقاب. و قیل: کان ها هنا صلة.
یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ هذه هی نفخة الدّعوة و هی النّفخة الثّالثة، الاولی نفخة الفزع و الثّانیة نفخة الصّعقة و الثّالثة نفخة القیام من القبور. فَتَأْتُونَ أَفْواجاً زمرا زمرا کلّ امّة بامامهم کقوله: «و یوم نبعث مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً».
روی البراء بن عازب قال: کان معاذ بن جبل جالسا قریبا من رسول اللَّه (ص) فی منزل ابی ایّوب الانصاری فقال معاذ: یا رسول اللَّه أ رأیت قول اللَّه عزّ و جلّ. یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً؟ فقال یا معاذ، سألت عن عظیم من الامر ثمّ ارسل عینیه ثمّ قال یحشرون عشرة اصناف من امّتی اشتاتا قد میّزهم اللَّه تعالی من جماعة المسلمین و بدّل صورتهم، فبعضهم علی صورة القردة و بعضهم علی صورة الخنازیر و بعضهم منکّسین ارجلهم فوق وجوههم یسحبون علیها و بعضهم عمی یتردّدون و بعضهم صمّ بکم لا یعقلون و بعضهم یمضغون السنتهم فهی مدلاة علی صدورهم یسیل القیح من افواههم لعابا یقذرهم اهل الجمع و بعضهم منقطعة ایدیهم و ارجلهم و بعضهم مصلّبین علی جذوع من نار و بعضهم أشدّ نتنا من الجیف و بعضهم یلبسون جبابا سابغة من قطران لازقة بجلودهم. فامّا الّذین علی صورة القردة فالقتات من النّاس یعنی النّمّام، و امّا الّذین علی صورة الخنازیر فاهل السّحت و المنکسون علی وجوههم فاکلة الرّبوا و العمی من یجور فی الحکم و الصمّ البکم المعجبون باعمالهم و الّذین یمضغون السنتهم. فالعلماء و القصّاص الّذین خالف قولهم اعمالهم و المقطّعة ایدیهم و ارجلهم الّذین یوذون الجیران و المصلّبون علی جذوع من نار فالسّعاة بالنّاس الی السّلطان و الّذین هم أشدّ نتنا من الجیف فالّذین یتمتّعون بالشّهوات و اللّذات و منعوا حقّ اللَّه تعالی من اموالهم، و الّذین یلبسون الجباب فاهل الکبر و الخیلاء.
قوله: وَ فُتِحَتِ السَّماءُ قرأ اهل الکوفة: فتحت بالتّخفیف و الباقون بالتّشدید، ای شقّقت لنزول الملائکة فکانت ابوابا، ای ذات ابواب. و قیل: تنحلّ و تتناثر حتّی تصیر فیها ابواب و طرق و فروج «و مالها الیوم مِنْ فُرُوجٍ». و قیل: انّ لکلّ عبد ما بین فی السّماء بابا لعمله و بابا لرزقه، فاذا قامت القیامة انفتحت الأبواب.
وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَراباً ای ازیلت عن اماکنها فصارت کالسّراب.
قال ابن عباس: ذلک عند الفزع الاوّل فازالها عن اماکنها فصارت کما قال سبحانه: تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ ثمّ یدرکها الفزع الثّانی فصارت «کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ» ثمّ یدرکها الفزع الثّالث فصارت کثیبا مهیلا، ثمّ یدرکها الفزع الرّابع فسیّرت فی الارض و ذهب بها و ذلک قوله: «وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ» ای ازیلت بسرعة حتّی لا یبقی اثر: إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً ای طریقا و ممرّا فلا سبیل الی الجنّة حتّی.
تقطع النّار و قیل: محبسا و موضع رصد کالمضمار لحلبة الخیل. الحلبة خیل تجمع للسّباق من کلّ اوب و المضمار: الموضع. قال ابن عباس: انّ علی جسر جهنّم سبعة محابس یسأل العبد عند اوّلها عن شهادة ان لا اله الّا اللَّه، فان جاء بها تامّة جاز الی الثّانی فیسأل عن الصّلاة فان جاء بها تامّة جاز الی الثّالث فیسأل عن الزّکاة، فان جاء بها تامّة جاز الی الرّابع، فیسأل عن الصّوم فان جاء به تامّا جاز الی الخامس، فیسأل عن الحجّ فان جاء بها تامّا جاز الی السّادس، فیسأل عن العمرة فان جاء بها تامّة جاز الی السّابع فیسأل عن المظالم فان خرج منها و الّا یقال: انظروا فان کان له تطوّع اکمل به اعماله، فاذا فرغ به انطلق الی الجنّة. و المرصاد، مفعال من الرّصد و المعنی: انّها ذات ارتقاب لاهلها تراصدهم بنکالها و عقوبتها.
لِلطَّاغِینَ مَآباً ای مرجعا لمن تجاوز الحدّ فی الطّغیان و الکفر.
«لابِثِینَ» قرا حمزة و یعقوب: «لبثین» و قراءة العامّة «لابثین» بالالف، و هما لغتان. فِیها أَحْقاباً جمع حقب و هو ثمانون سنة کلّ سنة ثلاث مائة و ستّون یوما، کلّ یوم الف سنة ممّا یعدّه بنو آدم، و روی نافع عن ابن عمر عن النّبی (ص) قال: «و اللَّه لا یخرج من النّار من دخلها حتّی یکونوا فِیها أَحْقاباً و الحقب بضع و ثمانون سنة و السّنة ثلاثمائة و ستّون یوما کلّ یوم کالف سنة ممّا تعدّون فلا یتکلنّ احد علی ان یخرج من النّار.
قال الحسن: انّ اللَّه لم یجعل لاهل النّار مدّة، بل قال: لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً فو اللَّه ما هو الّا انّه اذا مضی حقب دخل آخر الی الابد فلیس للاحقاب عدّة الی الخلود و عن عبد اللَّه ابن مسعود قال: لو علم اهل النّار انّهم یلبثون فی النّار عدد حصی الدّنیا لفرحوا و لو علم اهل الجنّة انّهم یلبثون فی الجنّة عدد حصی الدّنیا لحزنوا و قال مقاتل بن حیّان: الحقب الواحد سبع عشرة الف سنة. قال: و هذه الآیة منسوخة نسختها فَلَنْ نَزِیدَکُمْ إِلَّا عَذاباً یعنی: انّ العدد قد ارتفع و الخلود قد حصل. و عن خالد بن معدان قال: هذه الآیة فی اهل القبلة لانّهم لا یخلدون فیها، و قیل: تمّ الکلام علی قوله: «فیها» ثمّ قال: «احقابا».
لا یَذُوقُونَ فِیها ای فی جهنّم «بَرْداً» ای روحا و راحة. و قیل: البرد النّوم لانّ النّائم یبرد جوفه اذا نام. و قال مقاتل: لا یذوقون فیها بردا ینفعهم من حرّ و لا شرابا ینفعهم من عطش.
إِلَّا حَمِیماً ماء حارّا یحرق ما یأتی علیه. و قیل: هو دموع عیون اهل النّار «وَ غَسَّاقاً». قال ابن عباس: الغسّاق: الزّمهریر یحرقهم ببرده. و قیل هو الصّدید و ما سال من جلود اهل النّار. و قیل: هو المنتن الاسود، و قال شهر بن حوشب: الغسّاق واد فی النّار فیه ثلاث مائة و ثلاثون شعبا فی کلّ شعب ثلاث مائة و ثلاثون بیتا فی کلّ بیت اربع زوایا، فی کلّ زاویة شجاع کاعظم ما خلق اللَّه من الخلق، فی رأس کلّ شجاع سم.
و قیل: معنی الآیة «لا یَذُوقُونَ» فی تلک الاحقاب إِلَّا حَمِیماً وَ غَسَّاقاً ثمّ یلبثون احقابا یذوقون غیر الحمیم و الغسّاق من انواع العذاب نهر توقیت لانواع العذاب لا لمکثهم فی النّار.
جَزاءً وِفاقاً ای جازیناهم جزاء وافق اعمالهم. قال مقاتل: وافق العذاب الذّنب فلا ذنب اعظم من الشّرک و لا عذاب اعظم من النّار، ثمّ وصف اعمالهم فقال: إِنَّهُمْ کانُوا لا یَرْجُونَ حِساباً ای لا یخافون محاسبة اللَّه ایّاهم. قال الزّجاج: یعنی لا یؤمنون بالبعث فیرجوا ثواب حساب.
وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا ای بما جاءت به الانبیاء «کِذَّاباً» ای تکذیبا و هی لغة یمانیّة فصیحة یقولون: خرّقت القمیص خرّاقا و قرئ «کذابا» بالتّخفیف مصدر کاذب.
وَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ أَحْصَیْناهُ کِتاباً ای کلّ شی‌ء من اعمال الخلق بیّنّاه فی اللّوح المحفوظ کقوله: وَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ. قوله: وَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ منصوب بفعل مضمر، ای احصینا کلّ شی‌ء احصیناه. و کتابا نصب علی المصدر. ای کتبناه کتابا و یجوز ان یکون نصبا علی الظّرف، ای فی کتاب و هو اللّوح المحفوظ. و قیل: احصته الملائکة فی کتاب، یعنی: فی صحف الاعمال.
«فَذُوقُوا» ای یقال لهم فَذُوقُوا فَلَنْ نَزِیدَکُمْ إِلَّا عَذاباً سئل الحسن عن اشدّ آیة فی القرآن علی اهل النّار فقال الحسن: سألنا ابا برزة الاسلمی، فقال: سألت رسول اللَّه (ص) فقال: فَذُوقُوا فَلَنْ نَزِیدَکُمْ إِلَّا عَذاباً قیل: لمّا سمعوا ذلک أیسوا من الخروج. قوله: إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفازاً المفاز موضع الفوز و الفوز النّجاة، ای للّذین اتّقوا من الشّرک و الکفر و الفواحش نجاة من العذاب و وصول الی الجزیل من الثّواب، ثمّ فسّر فقال: «حَدائِقَ» جمع حدیقه، و هی البستان المحاط به وَ «أَعْناباً»، جمع عنب.
«وَ کَواعِبَ» ای جواری عذاری جمع کاعب و هی النّاهدة الّتی بلغت النّکاح و ظهر ثدیها و نتأ نتوء الکعب. «أَتْراباً» ای مستویات فی السّنّ علی سنّ ثلاث و ثلاثین سنة. فقیل: اراد بذلک ازواجهنّ من الآدمیّات، و قیل: هنّ الحور و لیس المراد بذلک صغر السّنّ، لکنّ المراد رواء الشّباب، ای ماء الشّباب جار فیهنّ لم یشبن و لم یتغیّر عن حدّ الحسن حسنهنّ.
وَ کَأْساً دِهاقاً مترعة مملوءة متتابعة صافیة، الدّهاق مصدر داهق مداهقة و دهاقا، ای تابع و ادهقت الحوض ای ملأته و الکأس فی القرآن: هی کأس الخمر حیثما وجدتها.
لا یَسْمَعُونَ فِیها ای فی الجنّة «لَغْواً» باطلا من الکلام «وَ لا کِذَّاباً» یعنی: و لا تکذیبا، ای لا یکذّب بعضهم بعضا. قرأ الکسائی: «کذابا» بالتّخفیف مصدر کاذب، ای لا یکذب بعضهم مع بعض.
جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً ای جازاهم جزاء و اعطاهم عطاء فهما منصوبان بالمصدر و قوله: «حِساباً» ای کافیا وافیا کثیرا یقال: احسبت فلانا، ای اعطیته ما یکفیه حتّی قال: حسبی و المراد انّ لهم فی الجنّة جمیع ما یشتهون و قیل معنی: عَطاءً حِساباً ای علی حساب العمل و عند اللَّه المزید.
رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا الرَّحْمنِ ای خالقهما و مالکهما و مالک ما بینهما الرّحمن. قرأ اهل الحجاز و ابو عمرو: «ربّ»، بالرّفع علی الاستیناف و «الرّحمن» خبره. و قرأ الآخرون: «ربّ» بالجرّ اتباعا لقوله: من ربّک، و قرأ ابن عامر و عاصم و یعقوب: «الرّحمن» بالجرّ اتباعا لقوله: «رَبِّ السَّماواتِ» و قرأ الآخرون: «الرَّحْمنِ» بالرّفع و حمزة و الکسائی یقرءان «رب» بالخفض لقربه من قوله: جَزاءً مِنْ رَبِّکَ و یقرءان «الرّحمن» بالرّفع لبعده منه علی الاستیناف. و قوله: «لا یَمْلِکُونَ» فی موضع خبره. و معنی لا یَمْلِکُونَ مِنْهُ خِطاباً قال مقاتل: لا یقدر الخلق علی ان یکلّموا الرّبّ الّا باذنه، و قال الکلبی: لا یشفع احد لاحد الّا باذنه.
یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا قال الشعبی و الضحاک: «الرّوح» جبرئیل (ع) و قال عطاء عن ابن عباس: «الرّوح» ملک من الملائکة ما خلق اللَّه مخلوقا اعظم منه فاذا کان یوم القیامة قام هو وحده صفّا و قامت الملائکة کلّهم صفّا واحدا فیکون عظم خلقه مثلهم. و قال مجاهد و قتادة و ابو صالح: «الرّوح» خلق من خلق اللَّه علی صورة بنی آدم لهم اید و ارجل و رؤس یأکلون و یشربون، لیسوا من الملائکة و لا من الجنّ و لا من الانس ما نزل من السّماء ملک الّا و معه واحد منهم. و قال ابن مسعود: «الرّوح» ملک اعظم من السّماوات و من الجبال و من الملائکة و هو فی السّماء الرّابعة یسبّح کلّ یوم اثنی عشر الف تسبیحة یخلق من کلّ تسبیحة ملک یجی‌ء القوم یوم القیامة «صفا» وحده. و قال الحسن: هم بنو آدم، و معناه: ذوو الرّوح، و قال عطیّة عن ابن عباس: هی ارواح النّاس تقوم مع الملائکة فیما بین النّفختین، قبل ان تردّ الارواح الی الاجساد. و فی روایة الضحاک عن ابن عباس، قال: عن یمین العرش نهرا من نور مثل السّماوات السّبع و الارضین السّبع و البحار السّبعة یدخل جبرئیل (ع) فیه کلّ سحر فیغتسل فیزداد نورا الی نوره و جمالا الی جماله و عظما الی عظمه، ثمّ ینتفض فیخرج اللَّه من کلّ قطرة تقع من ریشه کذا و کذا الف ملک یدخل منهم کلّ یوم سبعون الف ملک البیت المعمور و سبعون الفا الکعبة لا یعودون الیهما الی ان تقوم السّاعة. و قال وهب: انّ جبرئیل (ع) واقف بین یدی اللَّه عزّ و جلّ ترعد فرائصه یخلق اللَّه سبحانه و تعالی من کلّ رعدة مائة الف ملک و الملائکة صفوف بین یدی اللَّه عزّ و جلّ منکّسوا رؤسهم فاذا اذن اللَّه تعالی لهم فی الکلام، قالوا: لا اله الّا انت، و هو قوله: یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ ان یتکلّم و «قال» فی الدّنیا «صوابا» و سدادا من القول. و قیل: معناه من قال لا اله الّا اللَّه فی الدّنیا یأذن اللَّه لهم فی القیامة ان یتکلّموا بالشّفاعة فیشفعون و بالاعتذار فیقبل عذرهم، و امّا الکافرون فلا یقبل عذرهم و لا یسمع شفاعتهم. و قال الحسن: معناه لا یشفعون لاحد الّا لمن اذن اللَّه ان یشفع له و قال المشفوع: له فی الدّنیا صوابا صدقا و هو لا اله الّا اللَّه.
ذلِکَ الْیَوْمُ الْحَقُّ لا باطل فیه و لا ظلم، بل ینتصف الضّعیف من القویّ و مجیئه حقّ کائن یوجد لا محالة و قد کانوا فیه علی شکّ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ مَآباً ای مرجعا حسنا من طاعة یقدّمها و زلّة یجتنبها لیکون المرجع الی الثّواب.
انا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً یعنی: العذاب فی الآخرة و کلّ ما هوآت قریب.
و قیل هو القتل ببدر.وْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ ای یری جزاء الّذی قدّمه من خیر و شرّ کقوله: «یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً» «وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری» «لِیُرَوْا أَعْمالَهُمْ». و قیل: المرء هاهنا المؤمن یری کلّ خیر قدّمه فی صحیفته یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً
قال عبد اللَّه بن عمر: و اذا کان یوم القیامة مدت الارض مدّ الادیم و حشر الدوابّ و البهائم و الوحش ثمّ یجعل القصاص بین البهائم حتّی تقتصّ للشّاة الجمّاء من القرناء نطحتها فاذا فرغ من القصاص قیل لها: کونی ترابا. فعند ذلک‌قُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً
و قال مقاتل: یجمع اللَّه الوحوش و الهوامّ و الطّیر و کلّ شی‌ء غیر الثّقلین فیقول: من ربّکم؟ فیقولون: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
فیقول لهم الرّبّ تبارک و تعالی بعد ما یقضی بینهم حتّی یقتصّ للجمّاء من القرناء: انا خلقتکم و سخرتکم لبنی آدم و کنتم مطیعین ایام حیاتکم فارجعوا، ای الّذی کنتم کونوا ترابا فیکونون ترابا. فاذا التفت الکافر الی شی‌ء صار ترابا یتمنّی، فیقول: یا لیتنی کنت فی الدّنیا فی صورة خنزیر رزقی کرزقه و کنت الیوم فی الآخرة ترابا. و قیل: معناه لیتنی لم ابعث و کنت ترابا. و قال عکرمة: بلغنی انّ السّباع و الوحش و البهائم اذا رأین یوم القیامة بنی آدم و ما هم فیه من الغمّ و الحزن قلن: الحمد للَّه الّذی لم یجعلنا مثلکم فلا جنّة نرجو و لا نارا نخاف. و قال ابو القاسم بن حبیب: رأیت فی بعض التّفاسیر انّ الکافر هاهنا ابلیس و ذلک انّه عاب آدم بانّه خلق من التّراب و افتخر بانّه خلق من النّار، فاذا عاین یوم القیامة فضل بنی آدم و المؤمنین و ما ینالون من انواع الکرامات و رای ما هو فیه من الشّدّة و العذاب یتمنّی و یقول: یا لیتنی خلقت من التّراب و لم یصبنی ما اصابنی. قال ابو هریرة: فیقول التّراب للکافر لا و لا کرامة لک، من جعلک مثلی و عن ابی الزّناد عبد اللَّه بن ذکوان قال اذا قضی بین النّاس و امر اهل الجنّة الی الجنّة، و اهل النّار الی النّار قیل لسائر الامم و لمؤمنی الجنّ: عودوا ترابا. فحینئذقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً و قال عمر بن عبد العزیز: انّ مؤمنی الجنّ حول الجنّة فی ربض و رحاب و لیسوا فیها و الاکثرون علی انّ مومنی الجنّ مع مؤمنی الانس فی الجنة و انّ کافر بهم مع کافری الانس فی النّار.
برگردان به زبان ساده
این سوره را سه نامست: سورة النّبإ، و سورة التّساؤل و سورة المعصرات، جمله
هوش مصنوعی: این سوره سه نام دارد: سوره نبأ، سوره تساؤل و سوره معصرات.
چهل آیتست، صد و هفتاد و سه کلمت و هفتصد و هفتاد حرف، همه به مکه فرو آمد، باجماع مفسّران در مکّیّات شمرند. و در این سوره ناسخ و منسوخ نیست، و آخر سورتی است که به مکه فرو آمد، پس از آن رسول خدا (ص) هجرت کرد به مدینه.
هوش مصنوعی: این سوره چهل آیه، صد و هفتاد و سه کلمه و هفتصد و هفتاد حرف دارد و تمامی مفسران آن را جزء مکیات حساب کرده‌اند. در این سوره هیچ آیه‌ای که منسوخ یا تغییر یافته باشد وجود ندارد و آخرین سوره‌ای است که در مکه نازل شده است، و پس از آن، پیامبر اسلام (ص) به مدینه هجرت کرد.
روی عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ عم یتساءلون سقاه اللَّه عزّ و جلّ برد الشّراب یوم القیامة. و عن ابی الدّرداء قال: قال رسول اللَّه (ص): «تعلّموا سورة عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ و تعلّموا «ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِیدِ»، «وَ النَّجْمِ إِذا هَوی»، «وَ السَّماءِ ذاتِ الْبُرُوجِ»، «وَ السَّماءِ وَ الطَّارِقِ»، فانّکم لو تعلمون ما فیهنّ لعطلتم ما انتم فیه و تعلّمتموهنّ و تقرّبوا الی اللَّه سبحانه بهنّ انّ اللَّه یغفر بهنّ کلّ ذنب الّا الشّرک باللّه» و عن ابی بکر الصّدیق قال: قلت یا رسول اللَّه: لقد اسرع الیک الشّیب. قال: شیّبتنی هود و الواقعة و المرسلات و عمّ یتساءلون و اذا الشّمس کوّرت.
هوش مصنوعی: ابو بن کعب نقل می‌کند که رسول‌الله (ص) فرمودند: «هرکس سوره عمّ یتساءلون را بخواند، خداوند در روز قیامت او را با آبی خنک سیراب خواهد کرد». همچنین ابی‌الدرداء نقل می‌کند که رسول‌الله (ص) فرمودند: «سوره‌های عمّ یتساءلون، ق، النجمی، السماء ذات البروج و السماء و الطارق را یاد بگیرید. اگر شما بدانید که در این سوره‌ها چه چیزهایی نهفته است، آنچه را که مشغول آن هستید رها می‌کنید و به یادگیری و تقرب به خداوند می‌پردازید. خداوند به واسطه این سوره‌ها هر گناهی را می‌بخشد به جز شرک به خدا». ابی‌بکر صدیق نیز گفت: «ای رسول‌الله، چرا سفید شدن موهایتان سریع شده است؟» حضرت پاسخ دادند: «سوره‌های هود، واقعه، مرسلات، عمّ یتساءلون و اذا الشمس کوّرت مرا پیر کرده است».
«عَمَّ» اصله عن ما، فادغمت النّون فی المیم لاشتراکهما فی الغنّة و حذفت الف ما، کقولهم: فیم و بم، و معناه: عن ایّ شی‌ء یتساءل هؤلاء المشرکون و ذلک انّ النّبی (ص) لمّا دعاهم الی التّوحید و اخبرهم بالبعث و تلا علیهم القرآن جعلوا یتساءلون بینهم، فیقولون: ما ذا جاء به محمد. قال الزّجاج: اللّفظ لفظ استفهام و معناه التّفخیم للقصّة کما تقول ایّ شی‌ء زید؟ اذا عظّمت امره و شأنه ثمّ ذکر انّ تساءلهم عمّا ذا؟ فقال: عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ. قال مجاهد و الاکثرون: هو القرآن، دلیله قوله عزّ و جلّ: «قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِیمٌ» و اختلافهم فیه: انّهم قالوا: أ هو من اللَّه ام من کلام بشر ام سحر و کهانة؟ فآمن به بعض و کفر به بعض. و قال قتادة و الزّجاج: هو القیامة و البعث بدلیل قوله عقیبه: إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ کانَ مِیقاتاً. و الضّمیر فی یتساءلون للکفّار و المؤمنین جمیعا، و اختلافهم فیه انّهم صاروا ثلاث فرق: فرقة یعلمون انّها الحقّ، و فرقة نشزت فقالت: لا تأتینا السّاعة، و فرقة یمارون فیها و یقولون: احقّ هو ان نظنّ الّا ظنّا و ما نحن بمستیقنین. و قیل: النَّبَإِ الْعَظِیمِ امر محمد (ص) و نبوّته، و کانوا مختلفین فی تصدیقه و تکذیبه.
هوش مصنوعی: کلمه «عَمَّ» به معنای «در مورد چه چیزی» است و در اینجا اشاره به سوالاتی دارد که مشرکان درباره پیامبر (ص) می‌پرسیدند. زمانی که پیامبر ایشان را به سوی توحید دعوت کرد و از بعث و قرآن سخن گفت، آنها به یکدیگر می‌پرسیدند که محمد چه چیزی آورده است. طبق نظر زجاج، این عبارت به نوعی نشان‌دهنده اهمیت و بزرگی موضوع است. مجاهد و بسیاری دیگر بر این باورند که منظور از «نبأ عظیم» قرآن است، زیرا خداوند در قرآن می‌فرماید: «بگویید، آن خبر بزرگ است». آنها در مورد منبع این خبر اختلاف داشتند؛ برخی می‌گفتند آیا از سوی خداست یا از کلام بشر یا اینکه سحر و کهانت است. برخی به آن ایمان آوردند و برخی دیگر کافر شدند. برخی دیگر مانند قتاده و زجاج، معتقد بودند که «نبأ عظیم» به قیامت و روز رستاخیز اشاره دارد. در این سوال و اختلافات، هم کافران و هم مؤمنان مطرح بودند که به سه گروه تقسیم شدند: گروهی که به حقانیت آن پی بردند، گروهی که به انکار روز قیامت پرداختند و گروه سوم که در مورد آن تردید داشتند و می‌گفتند: آیا چنین چیزی واقعاً وجود دارد یا نه. گفته شده که این «نبأ عظیم» می‌تواند به خود پیامبر (ص) و مسئله نبوّت او اشاره داشته باشد و آنها در تصدیق یا تکذیب او اختلاف داشتند.
«کَلَّا» ردع عن الاختلاف، ای ارتدعوا لیس الامر کما ظننتم «سَیَعْلَمُونَ» عاقبة امرهم.
هوش مصنوعی: به هیچ وجه، اینطور نیست که آنها تصور می‌کنند، باید خود را از اختلاف دور کنند. آنها به زودی عواقب کارهایشان را خواهند فهمید.
ثُمَّ کَلَّا سَیَعْلَمُونَ ما ینالهم یوم القیامة من عذاب الجهنّم. و قیل: ثُمَّ کَلَّا سَیَعْلَمُونَ ما ینال المؤمنین من الثّواب فی الجنّة ثمّ دلّ بما اظهر من قدرته علی ما انزل من وعده فقال: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً استفهام بمعنی التّقریر، ای ذللناها لهم حتّی یسکنوها و یسیروا فی مناکبها. و قیل: «مِهاداً» ای فراشا یمکن الاستقرار علیها و مهادا یجوز ان یکون واحدا، و یجوز ان یکون جمع مهد و انّما جاز جمعه لاختلاف اماکنها من القری و البلاد و لاختلاف التّصرف فیها حفرا و زرعا و بناء و سیرا.
هوش مصنوعی: سپس قطعاً آنها خواهند دانست که در روز قیامت چه عذابی از جهنم نصیبشان خواهد شد. و گفته شده است که همچنین مؤمنان خواهند دانست که در بهشت چه پاداش‌هایی به آنها داده می‌شود. سپس خداوند با نشان دادن قدرتش بر وعده‌ای که داده، اشاره کرده است: آیا ما زمین را برای شما بستر نگذاشتیم؟ این سؤالی است که به نوعی تأکید می‌کند، یعنی ما زمین را به گونه‌ای نرم و قابل سکونت کرده‌ایم تا در آن زندگی کنید و در آن به گشت و گذار بپردازید. واژه «مهاداً» به معنای فرشی است که می‌توان روی آن قرار گرفت و به یکی و یا جمع برمی‌گردد، زیرا مکان‌های مختلفی از روستاها و شهرها را شامل می‌شود و به دلیل تفاوت نوع فعالیت‌های مختلفی مثل حفاری، زراعت، ساخت و ساز و جابه‌جایی در آن است.
وَ الْجِبالَ أَوْتاداً للارض لولاها ارتجّت بالزّلازل و الرّیاح.
هوش مصنوعی: کوه‌ها به مانند میخ‌هایی هستند که زمین را محکم نگه می‌دارند و اگر آنها نبودند، زمین در اثر زلزله‌ها و بادها به شدت به لرزه در می‌آمد.
وَ خَلَقْناکُمْ أَزْواجاً اصنافا و الوانا. و قیل: ذکورا و اناثا.
هوش مصنوعی: ما شما را به صورت جفت‌هایی با انواع و رنگ‌های مختلف آفریدیم. برخی گفته‌اند که مراد از این جفت‌ها، مردان و زنان است.
وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتاً ای قطعا عن العمل راحة لا بد انکم لانّ اصل السّبت القطع و منه سبت رأسه ای حلقه. قیل اصل السّبت التّمدّد و الاستراحة. یقال: سبتت المرأة شعرها اذا مدّته و اطالته و قال الزّجاج: السّبات ان ینقطع عن الحرکة و الرّوح فیه. و قیل: للنّائم مسبوت لا یعمل و لا یعقل کانّه میّت.
هوش مصنوعی: خواب شما را به عنوان استراحت قرار دادیم. کلمه "سبت" به معنای قطع شدن یا توقف است و از همین جاست که به حلقه یا قطع کردن سر نیز اشاره می‌شود. برخی می‌گویند که اصل "سبت" به معنای گسترش و استراحت است. وقتی می‌گویند "زن موهایش را سبت کرده" یعنی آن را کشیده و طولانی کرده است. همچنین، واژه "سبات" به معنای توقف از حرکت است و در دنیای خواب، خوابیده‌ها کاری نمی‌کنند و آگاهی ندارند، مانند اینکه مرده باشند.
وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً یشملکم لتستریحوا، و قیل: غطاء و غشاء یستر کلّ شی‌ء بظلمته وَ جَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً ای وقتا و سببا لمعاشکم و اکتسابکم و سمّی الکسب معاشا لانّه یعاش به. قال ابن عباس: یرید تبتغون فیه من فضل اللَّه و ما قسم لکم من رزقه و المعاش: المصدر، تقول: عاش یعیش عیشا و معاشا.
هوش مصنوعی: ما شب را به عنوان پوششی برای شما قرار دادیم تا استراحت کنید و گفته شده که شب مانند پرده‌ای تیره است که هر چیزی را می‌پوشاند. همچنین، روز را وسیله‌ای برای کسب و کار و درآمد قرار دادیم. به همین دلیل، به کسب و کار «معاش» گفته می‌شود زیرا انسان از آن زندگی می‌کند. ابن عباس گفته است که برای شما در روز فرصتی است تا از برکات خدا و روزی‌هایی که برای شما مقرر شده، بهره‌مند شوید. معاش به معنای زندگی و نحوه زندگی کردن است.
وَ بَنَیْنا فَوْقَکُمْ سَبْعاً شِداداً ای سبع سماوات طباقا صلابا وثاقا محکمة البناء لا یبلیهنّ الایّام و اللّیالی وصفها بالشّدّة حیث امسکها عن السّقوط و رفعها بغیر عمد، فهی لا تزول عمّا خلقها اللَّه تعالی علیه.
هوش مصنوعی: و ما بر فراز شما هفت آسمان مستحکم و قوی بنا کردیم، که به شکل لایه‌هایی هستند و دارای ساختاری محکم و مقاوم‌اند. این آسمان‌ها در برابر گذر زمان و شب و روز دچار آسیب نمی‌شوند و به خاطر استحکامشان جلوی سقوط آنها گرفته شده و بدون هیچ ستونی بالا نگه داشته شده‌اند، به همین دلیل از جایگاهی که خداوند متعال آنها را آفریده‌اند، تکان نمی‌خورند.
وَ جَعَلْنا سِراجاً ای جعلنا الشّمس سِراجاً وَهَّاجاً نیّرا متلالئا وقّادا حارّا.
هوش مصنوعی: و ما خورشید را مانند چراغی روشن و درخشان قرار دادیم که گرما و نور زیادی تولید می‌کند.
قال مقاتل: جعل فیه نورا و حرارة، و الوهج یجمع النّور و الحرارة، و یقال: انّ الشّمس و القمر خلقا فی بدو امرهما من نور العرش و یرجعان فی القیامة الی نور العرش و ذلک فیما
هوش مصنوعی: مقاتل می‌گوید: در آن نور و حرارتی قرار داده شده است، و واژه "وهج" به معنای مجموعه‌ای از نور و حرارت است. همچنین گفته می‌شود که خورشید و ماه در آغاز خلقتشان از نور عرش آفریده شده‌اند و در روز قیامت دوباره به نور عرش بازمی‌گردند.
روی عکرمة عن ابن عباس انّه قال: الا احدّثکم بما سمعت من رسول اللَّه (ص) یقول فی الشّمس و القمر و بدء خلقهما و مصیر امرهما؟ قال: قلنا بلی یرحمک اللَّه. فقال: انّ رسول اللَّه (ص) سئل عن ذلک، فقال: انّ اللَّه عزّ و جلّ لمّا ابرم خلقه احکاما و لم یبق من خلقه غیر آدم خلق شمسین من نور عرشه، فامّا ما کان فی سابق علمه ان یدعها شمسا فانّه خلقها مثل الدّنیا ما بین مشارقها و مغاربها و ما کان فی سابق علمه ان یطمسها و یحولها قمرا فانّه خلقها دون الشّمس فی العظم، و لکن انّما یری صغرهما من شدّة ارتفاعهما فی السّماء و بعدهما من الارض. فلو ترک اللَّه عزّ و جلّ الشّمس و القمر کما کان خلقهما فی بدو امرهما لم یعرف اللّیل من النّهار و لا النّهار من اللّیل و کان لا یدری الاجیر متی یعمل و متی یأخذ اجره، و لا یدری الصّائم متی یصوم و متی یفطر، و لا تدری المرأة متی تعتدّ، و لا یدری المسلمون متی وقت صلوتهم و متی وقت حجّهم. فکان الرّب جلّ جلاله انظر لعباده و ارحم بهم، فارسل جبرئیل فامّر جناحه علی وجه القمر فطمس عنه الضّوء و بقی فیه النّور
هوش مصنوعی: ابن عباس نقل می‌کند که پرسیده شد آیا می‌خواهد چیزی بگوید که از پیامبر خدا (ص) درباره آفتاب و ماه و آغاز خلقت آنها شنیده است؟ پاسخ داد: بله، رحمت خدا بر تو. سپس گفت: رسول خدا (ص) درباره این موضوع سوال شده بود و فرمودند: وقتی خداوند عزوجل تصمیم به خلق گرفت، احکامی را مقرر کرد و آدم تنها موجودی بود که خلق شد. او دو خورشید از نور عرشش آفرید. حال اگر در علم ازلی‌اش مقرر کرده بود که یکی از آنها خورشید باقی بماند، آن را مشابه دنیا با تمام نقاط طلوع و غروب خلق کرد. و اگر در علم ازلی‌اش می‌دانست که باید آن را مخفی کند و تبدیل به ماه کند، آن را کوچک‌تر از خورشید خلق کرد. اما کوچکی آنها به‌خاطر بلندی‌شان در آسمان و فاصله‌شان از زمین است. اگر خداوند عزوجل خورشید و ماه را به همان شکلی که در ابتدای خلقت بودند رها می‌کرد، شب و روز و روز و شب قابل تفکیک نبودند و کارگر نمی‌دانست چه وقتی باید کار کند و چه زمانی مزد بگیرد. همچنین روزه‌دار نمی‌دانست چه زمانی باید روزه بگیرد یا افطار کند، و زنان نمی‌دانستند چه زمانی باید عده نگه دارند، و مسلمانان نمی‌دانستند چه زمانی باید نماز بخوانند یا مناسک حج را به جا بیاورند. بنابراین خداوند جلّ جلاله برای بندگانش نظر و رحمت بیشتری داشت و جبرئیل را فرستاد تا بال خود را بر روی ماه بکشد و نور آن را تاریک کند، در حالی که هنوز نورش باقی بماند.
فذلک قوله: وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً الآیة. فالسّواد الّذی ترون فی القمر شبه الخطوط فیه فهو اثر المحو، قال: فاذا قامت القیامة و قضی اللَّه بین النّاس و میّز بین اهل الجنّة و النّار و لم یدخلوهما بعد یدعو الرّبّ جلّ جلاله بالشّمس و القمر فیجاء بها اسودین مکوّرین قد وقعا فی زلال و بلابل ترعد فرائصهما من هول ذلک الیوم و مخافة الرّحمن فاذا کانا حیال العرش خرّ اللَّه ساجدین فیقولان: الهنا قد علمت طاعتنا لک و دؤبنا فی عبادتک و سرعتنا للمضیّ فی امرک ایّام الدّنیا فلا تعذّبنا بعبادة المشرکین ایّانا، فقد علمت انّا لم ندعهم الی عبادتنا و لم نذهل عن عبادتک. فیقول الرّبّ تبارک و تعالی: صدقتما، انی قد قضیت علی نفسی ان ابدی و اعید و انی معید کما الی ما بدائکما فارجعا الی ما خلقتکما منه. فیقولان: ربّنا ممّ خلقنا؟ فیقول خلقتکما: من نور عرشی فارجعا الیه قال: فتلتمع من کلّ واحد منهما برقة تکاد تخطف الأبصار نورا فتخلطان بنور العرش فذلک قوله: «یُبْدِئُ وَ یُعِیدُ». قوله:
هوش مصنوعی: خداوند در آیه‌ای بیان می‌دارد که شب و روز را به عنوان دو نشانه قرار داده است. او نشانه شب را محو کرده و نشانه روز را نورانی و واضح ساخته است. سیاهی‌ای که در ماه دیده می‌شود، نشانه‌ای از این محو است. وقتی قیامت برپا شود و خداوند میان مردم قضاوت کند و اهل بهشت و جهنم را مشخص کند، در آن زمان او خورشید و ماه را فرا می‌خواند و آنها را در حالی که سیاه و گرد شده‌اند، عادت کرده و ترسیده از هول آن روز، به حضور می‌آورند. وقتی آنها در نزدیک عرش به سجده می‌افتند، به خداوند می‌گویند: «خدای ما، ما به طاعت تو آگاهی داریم و در عبودیت تو کوشا بودیم و در دنیا برای انجام فرمان تو شتاب داشتیم؛ پس ما را به عبادت مشرکان عذاب نکن، زیرا ما آنها را به عبادت خود دعوت نکردیم و از عبادت تو غافل نشدیم.» خداوند نیز به آنها پاسخی درست می‌دهد و اعلام می‌کند که او حرکتی را آغاز و دوباره برمی‌گرداند و به آنها یادآوری می‌کند که به جایی که از آن خلق شده‌اند بازگردند. سپس از آنها سوال می‌شود که از چه چیزی خلق شده‌اند و پاسخ می‌شنوند که از نور عرش خداوند آفریده شده‌اند و باید به آن نور بازگردند. در این لحظه، از هر یک از آنها نوری ساطع می‌شود که چشم‌ها را خیره می‌کند و با نور عرش ترکیب می‌شود.
وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ قال مجاهد و قتادة و مقاتل: الْمُعْصِراتِ الرّیاح لانّها تعصر السّحاب لیمطر فعلی هذا التّأویل من بمعنی الباء، ای انزلنا بالرّیاح المعصرات ماءً ثَجَّاجاً و ذلک انّ اللَّه عزّ و جلّ یبعث الرّیح فیثیر السّحاب فیحمل الماء من السّماء فیدرّکما تدرّ اللّقحة و تضربه الرّیح فینزل متفرّقا حتّی لا یدقّ الارض و الخلق.
هوش مصنوعی: و ما از بادهای باران‌زا فرستادیم. مجاهد، قتاده و مقاتل گفته‌اند که بادهای باران‌زا به این خاطر به این نام خوانده می‌شوند که ابرها را فشرده می‌کنند تا باران ببارد. به عبارت دیگر، ما با بادهای باران‌زا آبی فراوان نازل می‌کنیم. خداوند عزوجل باد را می‌فرساید و ابرها را به حرکت درمی‌آورد تا آب را از آسمان حمل کند. این آب مانند دانه‌هایی که در زمین فرو می‌روند، پراکنده می‌شود و به آرامی بر زمین و مخلوقات می‌ریزد.
و قال ابو العالیة و الضحّاک و ابن عباس: «الْمُعْصِراتِ»: السّحائب، یقال: اعصر السّحاب، اذا حان ان یمطر و اعصرت المرأة اذا دنا حیضها و ارکب المهر اذا حان وقت رکوبه: و قال الحسن و سعید بن جبیر و مقاتل بن حیّان و زید بن اسلم: «مِنَ الْمُعْصِراتِ» ای من السّماوات.
هوش مصنوعی: ابو العالیه، ضحاک و ابن عباس می‌گویند: «المُعْصِراتِ» به معنی ابرهاست، و گفته می‌شود که ابر هنگامی که زمان باریدن فرا می‌رسد «اعصر» می‌شود. همچنین، اگر بگوییم که زن «اعصرت» یعنی زمان قاعدگی‌اش نزدیک شده است، و هنگامی که زمان سوار شدن بر مادیان باشد، گفته می‌شود که مادیان «اعصرت». حسن، سعید بن جبیر، مقاتل بن حیّان و زید بن اسلم نیز نظر داده‌اند که «مِنَ الْمُعْصِراتِ» به معنای «از آسمان‌ها» است.
ماءً ثَجَّاجاً: صبّابا مدرارا متتابعا یتلوا بعضه بعضا «لِنُخْرِجَ بِهِ» ای بالمطر «حَبًّا» ممّا یأکله النّاس «وَ نَباتاً» ممّا ترعاه الدّوابّ. و قیل: الحبّ ما یحرث و یزرع، و النّبات ما ینبت من الارض بنفسه. و قیل: الحبّ اللّؤلؤ، و اصله من المطر و النّبات ما ینبت علی الارض بنفسه و روی عن عکرمة: ما انزل اللَّه من السّماء قطرة الّا انبت بها فی الارض عشبة و فی البحر لؤلؤة.
هوش مصنوعی: آب فراوان و جاری که به طور مداوم و بدون وقفه می‌ریزد. هدف از این باران، تولید دانه‌هایی است که مردم از آنها تغذیه می‌کنند و گیاهانی که حیوانات از آنها چرا می‌کنند.
برخی می‌گویند دانه‌ها همان محصولاتی هستند که کشت و زراعت می‌شوند، در حالی که گیاهان آن‌هایی هستند که به طور طبیعی از زمین می‌رویند. همچنین گفته شده که دانه‌ها ممکن است به معنای مروارید باشند که منشا آن باران است، و گیاهان نیز همین‌طور، به طور طبیعی بر روی زمین می‌رویند. از عکربه نقل شده که هر قطره بارانی که خداوند از آسمان فرود می‌آورد، سبب رویش علفی در زمین و ظهور مرواریدی در دریا می‌شود.
وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً ای بساتین ملتفّة الاشجار واحدها لفّ و لفیف.
هوش مصنوعی: و باغ‌های سرسبز و به هم پیچیده که هر یک از آنها به گونه‌ای در هم تنیده شده‌اند.
إِنَّ یَوْمَ الْفَصْلِ یعنی: یوم القیامة یفصل فیه بین الخلق کانَ مِیقاتاً لما وعده اللَّه من الثّواب و العقاب. و قیل: کان ها هنا صلة.
هوش مصنوعی: روز فصل، که به معنای روز قیامت است، روزی است که خداوند در آن میان مخلوقات قضاوت می‌کند و وعده‌هایش در زمینه پاداش و کیفر محقق می‌شود. برخی نیز گفته‌اند که "کان" در اینجا به عنوان یک رابطه یا پیوند استفاده شده است.
یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ هذه هی نفخة الدّعوة و هی النّفخة الثّالثة، الاولی نفخة الفزع و الثّانیة نفخة الصّعقة و الثّالثة نفخة القیام من القبور. فَتَأْتُونَ أَفْواجاً زمرا زمرا کلّ امّة بامامهم کقوله: «و یوم نبعث مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً».
هوش مصنوعی: در روزی که در صور دمیده می‌شود، این دمیدن به عنوان دعوت محسوب می‌شود و سومین دمیدن است. اولین دمیدن به خاطر ترس و وحشت است و دومین دمیدن به خاطر بیهوش شدن. سومین دمیدن باعث بر خواستن از قبور خواهد شد. در آن روز، شما گروه‌گروه و به ترتیب، همراه با رهبران خود از هر امتی به صحنه می‌آیید.
روی البراء بن عازب قال: کان معاذ بن جبل جالسا قریبا من رسول اللَّه (ص) فی منزل ابی ایّوب الانصاری فقال معاذ: یا رسول اللَّه أ رأیت قول اللَّه عزّ و جلّ. یَوْمَ یُنْفَخُ فِی الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْواجاً؟ فقال یا معاذ، سألت عن عظیم من الامر ثمّ ارسل عینیه ثمّ قال یحشرون عشرة اصناف من امّتی اشتاتا قد میّزهم اللَّه تعالی من جماعة المسلمین و بدّل صورتهم، فبعضهم علی صورة القردة و بعضهم علی صورة الخنازیر و بعضهم منکّسین ارجلهم فوق وجوههم یسحبون علیها و بعضهم عمی یتردّدون و بعضهم صمّ بکم لا یعقلون و بعضهم یمضغون السنتهم فهی مدلاة علی صدورهم یسیل القیح من افواههم لعابا یقذرهم اهل الجمع و بعضهم منقطعة ایدیهم و ارجلهم و بعضهم مصلّبین علی جذوع من نار و بعضهم أشدّ نتنا من الجیف و بعضهم یلبسون جبابا سابغة من قطران لازقة بجلودهم. فامّا الّذین علی صورة القردة فالقتات من النّاس یعنی النّمّام، و امّا الّذین علی صورة الخنازیر فاهل السّحت و المنکسون علی وجوههم فاکلة الرّبوا و العمی من یجور فی الحکم و الصمّ البکم المعجبون باعمالهم و الّذین یمضغون السنتهم. فالعلماء و القصّاص الّذین خالف قولهم اعمالهم و المقطّعة ایدیهم و ارجلهم الّذین یوذون الجیران و المصلّبون علی جذوع من نار فالسّعاة بالنّاس الی السّلطان و الّذین هم أشدّ نتنا من الجیف فالّذین یتمتّعون بالشّهوات و اللّذات و منعوا حقّ اللَّه تعالی من اموالهم، و الّذین یلبسون الجباب فاهل الکبر و الخیلاء.
هوش مصنوعی: ابن عازب نقل می‌کند که معاذ بن جبل در کنار رسول‌الله (ص) نشسته بود و از او درباره آیه‌ای از قرآن پرسید که به روز قیامت مربوط می‌شد. رسول‌الله (ص) این پرسش را جدی گرفت و فرمود که در آن روز، گروه‌های مختلفی از امت اسلام به صورت‌های مختلف محشور می‌شوند. او توضیح داد که خداوند آنها را از مسلمانان متمایز کرده و شکل‌های متفاوتی به آنها می‌دهد. بعضی به صورت میمون، برخی به شکل خوک، برخی برعکس با صورت‌هایشان بر روی زمین کشیده می‌شوند، و دیگرانی نابینا، کر و لال هستند. همچنین، گفته شد که بعضی زبان‌هایشان آویزان و بدحالت هستند و برخی هم دست‌ها و پاهایشان قطع شده است. رسول‌الله (ص) به تشریح رفتارهای ناپسند و گناهکارانه مختلف این افراد پرداخت و توضیح داد که هر کدام از این اشکال نمایانگر نوعی گناه و انحراف است که بر اساس آنها در روز قیامت محشور می‌شوند.
قوله: وَ فُتِحَتِ السَّماءُ قرأ اهل الکوفة: فتحت بالتّخفیف و الباقون بالتّشدید، ای شقّقت لنزول الملائکة فکانت ابوابا، ای ذات ابواب. و قیل: تنحلّ و تتناثر حتّی تصیر فیها ابواب و طرق و فروج «و مالها الیوم مِنْ فُرُوجٍ». و قیل: انّ لکلّ عبد ما بین فی السّماء بابا لعمله و بابا لرزقه، فاذا قامت القیامة انفتحت الأبواب.
هوش مصنوعی: در اینجا اشاره شده است که آسمان باز شده است. اهل کوفه به صورت ملایم می‌خوانند و بقیه با شدت. این به معنای این است که آسمان برای نزول فرشتگان شکافته شده و به شکل درهای متعدد درآمده است. برخی گفته‌اند که در این آسمان، درها و راه‌های مختلفی به وجود می‌آید. همچنین گفته شده که هر بنده‌ای در آسمان یک در برای اعمال خود و یک در برای روزی‌اش دارد و در روز قیامت این درها باز خواهند شد.
وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَراباً ای ازیلت عن اماکنها فصارت کالسّراب.
هوش مصنوعی: کوه‌ها به حالت سراب درمی‌آیند، یعنی از مکان‌های خود جابه‌جا می‌شوند و به شکلی ظاهر می‌شوند که مانند سراب هستند.
قال ابن عباس: ذلک عند الفزع الاوّل فازالها عن اماکنها فصارت کما قال سبحانه: تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ ثمّ یدرکها الفزع الثّانی فصارت «کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ» ثمّ یدرکها الفزع الثّالث فصارت کثیبا مهیلا، ثمّ یدرکها الفزع الرّابع فسیّرت فی الارض و ذهب بها و ذلک قوله: «وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ» ای ازیلت بسرعة حتّی لا یبقی اثر: إِنَّ جَهَنَّمَ کانَتْ مِرْصاداً ای طریقا و ممرّا فلا سبیل الی الجنّة حتّی.
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌گوید: این در زمان ترس اول است که خداوند کوه‌ها را از مکان‌های خود برمی‌دارد و آنها به گونه‌ای می‌شوند که مثل چیزی جامد به نظر می‌رسند در حالی که مانند ابرها در حال حرکت هستند. سپس ترس دوم به سراغشان می‌آید و به حالت «پشم پراکنده» در می‌آیند. بعد از آن، ترس سوم رخ می‌دهد و به حالت توده‌های بزرگ غبارآلود تبدیل می‌شوند. سرانجام ترس چهارم به وقوع می‌پیوندد و آنها به طور کامل در زمین جا به جا می‌شوند و از بین می‌روند. این اشاره به این است که وقتی کوه‌ها به سرعت از بین می‌روند، هیچ اثری از آنها باقی نمی‌ماند. همچنین، جهنم به عنوان مسیری برای کسانی که به سوی آن می‌روند توصیف شده و این امر نشان می‌دهد که هیچ راهی به بهشت وجود ندارد تا زمانی که این شرایط محقق نشود.
تقطع النّار و قیل: محبسا و موضع رصد کالمضمار لحلبة الخیل. الحلبة خیل تجمع للسّباق من کلّ اوب و المضمار: الموضع. قال ابن عباس: انّ علی جسر جهنّم سبعة محابس یسأل العبد عند اوّلها عن شهادة ان لا اله الّا اللَّه، فان جاء بها تامّة جاز الی الثّانی فیسأل عن الصّلاة فان جاء بها تامّة جاز الی الثّالث فیسأل عن الزّکاة، فان جاء بها تامّة جاز الی الرّابع، فیسأل عن الصّوم فان جاء به تامّا جاز الی الخامس، فیسأل عن الحجّ فان جاء بها تامّا جاز الی السّادس، فیسأل عن العمرة فان جاء بها تامّة جاز الی السّابع فیسأل عن المظالم فان خرج منها و الّا یقال: انظروا فان کان له تطوّع اکمل به اعماله، فاذا فرغ به انطلق الی الجنّة. و المرصاد، مفعال من الرّصد و المعنی: انّها ذات ارتقاب لاهلها تراصدهم بنکالها و عقوبتها.
هوش مصنوعی: آتش جهنم به عنوان محلی برای بازخواست و رصد در نظر گرفته شده است، مانند میدان مسابقه برای اسب‌ها. در اینجا، انسان پس از عبور از جهنم، بر روی پلی به نام "جسر جهنم" قرار می‌گیرد که دارای هفت مرحله یا محبس است. در هر مرحله، فرد از او درباره اعتقاد به یگانگی خداوند سوال می‌شود و اگر پاسخ او صحیح و کامل باشد، به مرحله بعدی می‌رود. در مراحل بعدی، درباره نماز، زکات، روزه، حج و عمره از او سوال می‌شود و اگر پاسخ‌ها صحیح و کامل باشند، تا آخرین مرحله پیش می‌رود که در آن به مظالم و حق‌الناس پرداخته می‌شود. اگر فرد از این مراحل عبور کند، و اگر نیکوکار باشد، به بهشت خواهد رفت. در اینجا، مفهوم "مرصاد" به معنی محلی است که برای انتظار و رصد افعال افراد طراحی شده و آماده است تا با مکافات و تنبیه کارهای آنها را دنبال کند.
لِلطَّاغِینَ مَآباً ای مرجعا لمن تجاوز الحدّ فی الطّغیان و الکفر.
هوش مصنوعی: مکانی برای بازگشت و پناهگاه نزد طاغیان، برای کسانی که از حد تجاوز کرده و در طغیان و کفر فرو رفته‌اند.
«لابِثِینَ» قرا حمزة و یعقوب: «لبثین» و قراءة العامّة «لابثین» بالالف، و هما لغتان. فِیها أَحْقاباً جمع حقب و هو ثمانون سنة کلّ سنة ثلاث مائة و ستّون یوما، کلّ یوم الف سنة ممّا یعدّه بنو آدم، و روی نافع عن ابن عمر عن النّبی (ص) قال: «و اللَّه لا یخرج من النّار من دخلها حتّی یکونوا فِیها أَحْقاباً و الحقب بضع و ثمانون سنة و السّنة ثلاثمائة و ستّون یوما کلّ یوم کالف سنة ممّا تعدّون فلا یتکلنّ احد علی ان یخرج من النّار.
هوش مصنوعی: در قرآن کریم، دو قرائت برای کلمه «لابثین» وجود دارد: یکی به شکل «لبثین» است که توسط حمزه و یعقوب خوانده می‌شود و دیگری، «لابثین» با الف است که بیشتر افراد به این شکل می‌خوانند. هر دو شکل درست هستند. در اینجا به واژه «أحقاباً» اشاره شده که جمع «حقب» است و به مدت هشتاد سال اشاره دارد. هر سال شامل سیصد و شصت روز است و هر روز معادل هزار سال از زمان انسان‌ها محسوب می‌شود. نافع از ابن عمر نقل کرده که پیامبر (ص) فرمودند که کسی که وارد آتش شود، از آن خارج نخواهد شد تا زمانی که در آن به مدت «أحقاب» بماند، که هر حقب برابر با هشتاد سال است. این بدین معناست که سالی که ذکر شد، معادل سیصد و شصت روز است و هر روز برابر با هزار سال به شمار می‌آید، بنابراین هیچ کس نباید بر خروج از آتش تکیه کند.
قال الحسن: انّ اللَّه لم یجعل لاهل النّار مدّة، بل قال: لابِثِینَ فِیها أَحْقاباً فو اللَّه ما هو الّا انّه اذا مضی حقب دخل آخر الی الابد فلیس للاحقاب عدّة الی الخلود و عن عبد اللَّه ابن مسعود قال: لو علم اهل النّار انّهم یلبثون فی النّار عدد حصی الدّنیا لفرحوا و لو علم اهل الجنّة انّهم یلبثون فی الجنّة عدد حصی الدّنیا لحزنوا و قال مقاتل بن حیّان: الحقب الواحد سبع عشرة الف سنة. قال: و هذه الآیة منسوخة نسختها فَلَنْ نَزِیدَکُمْ إِلَّا عَذاباً یعنی: انّ العدد قد ارتفع و الخلود قد حصل. و عن خالد بن معدان قال: هذه الآیة فی اهل القبلة لانّهم لا یخلدون فیها، و قیل: تمّ الکلام علی قوله: «فیها» ثمّ قال: «احقابا».
هوش مصنوعی: حسن می‌گوید که خداوند برای اهل جهنم زمان مشخصی تعیین نکرده است و بیان کرده که آنها در آنجا برای مدت‌های طولانی خواهند بود. به‌راستی، هر زمانی که یک دوره گذشت، دوره‌ای دیگر به آن اضافه می‌شود و این حالت ادامه خواهد داشت. عبدالله ابن مسعود نیز می‌گوید اگر اهل جهنم می‌دانستند که مدت زمان اقامتشان در جهنم به اندازه تعداد سنگ‌ریزه‌های دنیا خواهد بود، خوشحال می‌شدند. و اگر اهل بهشت می‌دانستند که مدتش در بهشت به همین اندازه است، غمگین می‌شدند. مقاتل بن حیّان می‌گوید که یک حقب برابر با هفده هزار سال است. او همچنین اشاره می‌کند که این آیه منسوخ شده و مفهوم آن تغییر کرده است. خالد بن معدان نیز معتقد است این آیه درباره اهل قبله است، زیرا آنها در جهنم جاودانه نخواهند بود و گفته می‌شود که کلام درباره بهشت و جهنم به پایان رسیده است.
لا یَذُوقُونَ فِیها ای فی جهنّم «بَرْداً» ای روحا و راحة. و قیل: البرد النّوم لانّ النّائم یبرد جوفه اذا نام. و قال مقاتل: لا یذوقون فیها بردا ینفعهم من حرّ و لا شرابا ینفعهم من عطش.
هوش مصنوعی: آنها در جهنم، هیچگونه آرامش یا راحتی را نخواهند چشید. برخی گفته‌اند که "سردی" به خواب اشاره دارد، زیرا زمانی که انسان می‌خوابد، بدنش سرد می‌شود. مقاتل نیز گفته است که آنها در جهنم نه هیچ سردی‌ای خواهند یافت که از حرارت آنها بکاهد و نه نوشیدنی‌ای که تشنگی‌شان را رفع کند.
إِلَّا حَمِیماً ماء حارّا یحرق ما یأتی علیه. و قیل: هو دموع عیون اهل النّار «وَ غَسَّاقاً». قال ابن عباس: الغسّاق: الزّمهریر یحرقهم ببرده. و قیل هو الصّدید و ما سال من جلود اهل النّار. و قیل: هو المنتن الاسود، و قال شهر بن حوشب: الغسّاق واد فی النّار فیه ثلاث مائة و ثلاثون شعبا فی کلّ شعب ثلاث مائة و ثلاثون بیتا فی کلّ بیت اربع زوایا، فی کلّ زاویة شجاع کاعظم ما خلق اللَّه من الخلق، فی رأس کلّ شجاع سم.
هوش مصنوعی: تنها از آب داغی که به شدت می‌سوزاند می‌توانند بنوشند. برخی گفته‌اند که این، اشک‌های اهل آتش است. همچنین، "غسّاق" به معنی سرمایی است که آنان را می‌سوزاند. برخی دیگر آن را به عفونت و موادی که از پوست اهل آتش جاری می‌شود تعبیر کرده‌اند. برخی نیز آن را به معنی بوی بد و سیاه دانسته‌اند. یکی از دانشمندان به نام شهر بن حوشب بیان کرده که غسّاق، درهای در دوزخ است که دارای سیصد و سی شعبه است و در هر شعبه سیصد و سی خانه وجود دارد. در هر خانه چهار گوشه وجود دارد که در هر گوشه آن، یک مار بزرگ به اندازه بزرگترین مخلوق خداوند قرار دارد و در سر هر مار، سم وجود دارد.
و قیل: معنی الآیة «لا یَذُوقُونَ» فی تلک الاحقاب إِلَّا حَمِیماً وَ غَسَّاقاً ثمّ یلبثون احقابا یذوقون غیر الحمیم و الغسّاق من انواع العذاب نهر توقیت لانواع العذاب لا لمکثهم فی النّار.
هوش مصنوعی: در مورد این آیه گفته شده که معنی «لا یَذُوقُونَ» در آن دوران این است که آنان فقط طعم آب گرم و مایعات ناپاک را خواهند چشید و سپس مدت طولانی در عذاب خواهند ماند و به غیر از آب گرم و مایعات ناپاک، انواع دیگری از عذاب را نیز تجربه خواهند کرد که به طور خاص به مدت زمان اقامتشان در آتش مربوط نیست.
جَزاءً وِفاقاً ای جازیناهم جزاء وافق اعمالهم. قال مقاتل: وافق العذاب الذّنب فلا ذنب اعظم من الشّرک و لا عذاب اعظم من النّار، ثمّ وصف اعمالهم فقال: إِنَّهُمْ کانُوا لا یَرْجُونَ حِساباً ای لا یخافون محاسبة اللَّه ایّاهم. قال الزّجاج: یعنی لا یؤمنون بالبعث فیرجوا ثواب حساب.
هوش مصنوعی: پاداش عمل هر فرد مطابق با رفتارهای اوست. مقاتل می‌گوید: عذاب با گناه همخوانی دارد و هیچ گناهی بزرگتر از شرک و هیچ عذابی بدتر از آتش نیست. سپس به توصیف اعمال آنان می‌پردازد و بیان می‌کند که آنها هیچ ترسی از محاسبه خداوند ندارند و به عبارت دیگر، به معاد و حسابرسی ایمانی ندارند و از پاداش‌های آن نمی‌ترسند.
وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا ای بما جاءت به الانبیاء «کِذَّاباً» ای تکذیبا و هی لغة یمانیّة فصیحة یقولون: خرّقت القمیص خرّاقا و قرئ «کذابا» بالتّخفیف مصدر کاذب.
هوش مصنوعی: آنها به آیات ما کذب و دروغ می‌بندند، همان‌طور که پیامبران به آنها پیام دادند. واژه «کذاب» به معنای تکذیب است و این واژه‌ای است که در زبان عربی یمن به کار می‌رود. در این زبان گفته می‌شود: «قمیص را دچار پارگی کرده‌ام». همچنین واژه «کذاب» ممکن است به شکل ملایم‌تری نیز خوانده شود که به معنا و ریشه «کاذب» اشاره دارد.
وَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ أَحْصَیْناهُ کِتاباً ای کلّ شی‌ء من اعمال الخلق بیّنّاه فی اللّوح المحفوظ کقوله: وَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ. قوله: وَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ منصوب بفعل مضمر، ای احصینا کلّ شی‌ء احصیناه. و کتابا نصب علی المصدر. ای کتبناه کتابا و یجوز ان یکون نصبا علی الظّرف، ای فی کتاب و هو اللّوح المحفوظ. و قیل: احصته الملائکة فی کتاب، یعنی: فی صحف الاعمال.
هوش مصنوعی: هر چیزی را که وجود دارد، ما به گونه‌ای مستند کرده‌ایم، به طوری که تمام اعمال موجودات را در لوح محفوظ توضیح داده‌ایم. به این معنا که همه چیز را در یک کتاب ثبت کرده‌ایم. در این جمله، واژه "همه چیز" به عنوان مفعول عمل احصا به کار رفته و "کتاباً" به عنوان مشخص‌کننده یا منبع عمل است، یعنی ما آن را مانند یک کتاب نوشته‌ایم. همچنین ممکن است این واژه به معنای در ظرف کتاب، یعنی در لوح محفوظ باشد. برخی نیز گفته‌اند که فرشتگان آن را در یک کتاب، یعنی در صفحات اعمال، احصا کرده‌اند.
«فَذُوقُوا» ای یقال لهم فَذُوقُوا فَلَنْ نَزِیدَکُمْ إِلَّا عَذاباً سئل الحسن عن اشدّ آیة فی القرآن علی اهل النّار فقال الحسن: سألنا ابا برزة الاسلمی، فقال: سألت رسول اللَّه (ص) فقال: فَذُوقُوا فَلَنْ نَزِیدَکُمْ إِلَّا عَذاباً قیل: لمّا سمعوا ذلک أیسوا من الخروج. قوله: إِنَّ لِلْمُتَّقِینَ مَفازاً المفاز موضع الفوز و الفوز النّجاة، ای للّذین اتّقوا من الشّرک و الکفر و الفواحش نجاة من العذاب و وصول الی الجزیل من الثّواب، ثمّ فسّر فقال: «حَدائِقَ» جمع حدیقه، و هی البستان المحاط به وَ «أَعْناباً»، جمع عنب.
هوش مصنوعی: «پس بچشید» به کسانی گفته می‌شود که به آنها می‌گفتند: «پس بچشید، ما تنها عذاب شما را افزایش نمی‌دهیم.» حسن از سخت‌ترین آیه قرآن برای اهل جهنم پرسیده شد و او گفت: «از ابو برزه اسلمی پرسیدیم، او گفت: از رسول الله (ص) پرسیدم، او پاسخ داد: «پس بچشید، و ما تنها بر عذاب شما نمی‌افزاییم.» وقتی آنها این را شنیدند، از خروج ناامید شدند. سپس گفته شده: «برای پرهیزگاران جایی برای نجات وجود دارد.» مفاز به معنای جایی است که در آن رهایی و نجات یافتن از عذاب است. این برای کسانی است که از شرک، کفر و فحشا پرهیز کرده‌اند تا از عذاب نجات یابند و به پاداش بزرگ برسند. سپس تفسیر افزوده شده که «حدائق» جمع «حدیقه» است که به باغ‌هایی گفته می‌شود که محصور هستند، و «اعناب» جمع «عنب» است.
«وَ کَواعِبَ» ای جواری عذاری جمع کاعب و هی النّاهدة الّتی بلغت النّکاح و ظهر ثدیها و نتأ نتوء الکعب. «أَتْراباً» ای مستویات فی السّنّ علی سنّ ثلاث و ثلاثین سنة. فقیل: اراد بذلک ازواجهنّ من الآدمیّات، و قیل: هنّ الحور و لیس المراد بذلک صغر السّنّ، لکنّ المراد رواء الشّباب، ای ماء الشّباب جار فیهنّ لم یشبن و لم یتغیّر عن حدّ الحسن حسنهنّ.
هوش مصنوعی: «وَ کَواعِبَ» به معنی دختران جوان و زیبا است که به سن ازدواج رسیده‌اند و به دلیل رشد فیزیکی، سینه‌هایشان نمایان شده است. «أَتْراباً» به معنای همسن و هم‌سطح بودن است و به طور خاص به سن سی و سه سال اشاره می‌کند. برخی گفتند که این افراد همسران انسان‌ها هستند، و برخی دیگر معتقدند که به حوریان اشاره دارد و منظور از سن کم، جوانی و شادابی آنهاست؛ به این معنا که هنوز طراوت و زیبایی جوانی را حفظ کرده‌اند و تغییرات سنی بر زیبایی آنها تأثیر نگذاشته است.
وَ کَأْساً دِهاقاً مترعة مملوءة متتابعة صافیة، الدّهاق مصدر داهق مداهقة و دهاقا، ای تابع و ادهقت الحوض ای ملأته و الکأس فی القرآن: هی کأس الخمر حیثما وجدتها.
هوش مصنوعی: و یک جام بزرگ و پر از شراب که به طور مداوم پر می‌شود و شفاف است. "دِهاق" به معنای پر شدن مداوم است و "کأس" در قرآن به معنی جام شراب است که هر جا که به آن اشاره شود، این معنا را دارد.
لا یَسْمَعُونَ فِیها ای فی الجنّة «لَغْواً» باطلا من الکلام «وَ لا کِذَّاباً» یعنی: و لا تکذیبا، ای لا یکذّب بعضهم بعضا. قرأ الکسائی: «کذابا» بالتّخفیف مصدر کاذب، ای لا یکذب بعضهم مع بعض.
هوش مصنوعی: در بهشت، آنها هیچ سخن بی‌فایده و دروغی نمی‌شنوند. هیچ‌کس یکدیگر را دروغ نمی‌گوید و همگی راستگو خواهند بود. یکی از قرائه‌ها می‌گوید که "کذاب" به صورت مخفف خوانده می‌شود، به این معنا که هیچ‌کس در مورد یکدیگر دروغ نمی‌گوید.
جَزاءً مِنْ رَبِّکَ عَطاءً ای جازاهم جزاء و اعطاهم عطاء فهما منصوبان بالمصدر و قوله: «حِساباً» ای کافیا وافیا کثیرا یقال: احسبت فلانا، ای اعطیته ما یکفیه حتّی قال: حسبی و المراد انّ لهم فی الجنّة جمیع ما یشتهون و قیل معنی: عَطاءً حِساباً ای علی حساب العمل و عند اللَّه المزید.
هوش مصنوعی: پاداشی از جانب پروردگارت به آنها داده می‌شود و این پاداش به قدری فراوان و کافی است که تمامی خواسته‌های آنها را در بهشت برآورده می‌کند. در اینجا گفته شده که منظور از پاداش، به اندازه عمل آنهاست و نزد خداوند نیز بیشتر از آنچه که خواسته‌اند، وجود دارد.
رَبِّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُمَا الرَّحْمنِ ای خالقهما و مالکهما و مالک ما بینهما الرّحمن. قرأ اهل الحجاز و ابو عمرو: «ربّ»، بالرّفع علی الاستیناف و «الرّحمن» خبره. و قرأ الآخرون: «ربّ» بالجرّ اتباعا لقوله: من ربّک، و قرأ ابن عامر و عاصم و یعقوب: «الرّحمن» بالجرّ اتباعا لقوله: «رَبِّ السَّماواتِ» و قرأ الآخرون: «الرَّحْمنِ» بالرّفع و حمزة و الکسائی یقرءان «رب» بالخفض لقربه من قوله: جَزاءً مِنْ رَبِّکَ و یقرءان «الرّحمن» بالرّفع لبعده منه علی الاستیناف. و قوله: «لا یَمْلِکُونَ» فی موضع خبره. و معنی لا یَمْلِکُونَ مِنْهُ خِطاباً قال مقاتل: لا یقدر الخلق علی ان یکلّموا الرّبّ الّا باذنه، و قال الکلبی: لا یشفع احد لاحد الّا باذنه.
هوش مصنوعی: خالق و مالک آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست، رحمان است. اهل حجاز و ابوعمرو «ربّ» را با رفع خوانده‌اند، در حالی که «رحمان» خبر است. دیگران «ربّ» را با جرّ خوانده‌اند تا با عبارت «من ربک» همخوانی داشته باشد. ابن عامر، عاصم و یعقوب «رحمان» را با جرّ خوانده‌اند تا با «ربّ السماوات» مطابقت کند. دیگران «رحمان» را با رفع خوانده‌اند و حمزه و کسایی «رب» را با جرّ خوانده‌اند تا به نزدیک بودنش به عبارت «جزاءً من ربّک» توجه کنند و «رحمان» را با رفع خوانده‌اند زیرا از آن دور است. عبارت «لا یملکُونَ» به عنوان خبر در نظر گرفته شده و معنای آن این است که مخلوقات نمی‌توانند بدون اجازه خداوند با او سخن بگویند. مقاتل می‌گوید انسان‌ها نمی‌توانند بدون اجازه خداوند با او صحبت کنند و الکلبی می‌گوید هیچ‌کس نمی‌تواند برای دیگری شفاعت کند مگر با اجازه خدا.
یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا قال الشعبی و الضحاک: «الرّوح» جبرئیل (ع) و قال عطاء عن ابن عباس: «الرّوح» ملک من الملائکة ما خلق اللَّه مخلوقا اعظم منه فاذا کان یوم القیامة قام هو وحده صفّا و قامت الملائکة کلّهم صفّا واحدا فیکون عظم خلقه مثلهم. و قال مجاهد و قتادة و ابو صالح: «الرّوح» خلق من خلق اللَّه علی صورة بنی آدم لهم اید و ارجل و رؤس یأکلون و یشربون، لیسوا من الملائکة و لا من الجنّ و لا من الانس ما نزل من السّماء ملک الّا و معه واحد منهم. و قال ابن مسعود: «الرّوح» ملک اعظم من السّماوات و من الجبال و من الملائکة و هو فی السّماء الرّابعة یسبّح کلّ یوم اثنی عشر الف تسبیحة یخلق من کلّ تسبیحة ملک یجی‌ء القوم یوم القیامة «صفا» وحده. و قال الحسن: هم بنو آدم، و معناه: ذوو الرّوح، و قال عطیّة عن ابن عباس: هی ارواح النّاس تقوم مع الملائکة فیما بین النّفختین، قبل ان تردّ الارواح الی الاجساد. و فی روایة الضحاک عن ابن عباس، قال: عن یمین العرش نهرا من نور مثل السّماوات السّبع و الارضین السّبع و البحار السّبعة یدخل جبرئیل (ع) فیه کلّ سحر فیغتسل فیزداد نورا الی نوره و جمالا الی جماله و عظما الی عظمه، ثمّ ینتفض فیخرج اللَّه من کلّ قطرة تقع من ریشه کذا و کذا الف ملک یدخل منهم کلّ یوم سبعون الف ملک البیت المعمور و سبعون الفا الکعبة لا یعودون الیهما الی ان تقوم السّاعة. و قال وهب: انّ جبرئیل (ع) واقف بین یدی اللَّه عزّ و جلّ ترعد فرائصه یخلق اللَّه سبحانه و تعالی من کلّ رعدة مائة الف ملک و الملائکة صفوف بین یدی اللَّه عزّ و جلّ منکّسوا رؤسهم فاذا اذن اللَّه تعالی لهم فی الکلام، قالوا: لا اله الّا انت، و هو قوله: یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ ان یتکلّم و «قال» فی الدّنیا «صوابا» و سدادا من القول. و قیل: معناه من قال لا اله الّا اللَّه فی الدّنیا یأذن اللَّه لهم فی القیامة ان یتکلّموا بالشّفاعة فیشفعون و بالاعتذار فیقبل عذرهم، و امّا الکافرون فلا یقبل عذرهم و لا یسمع شفاعتهم. و قال الحسن: معناه لا یشفعون لاحد الّا لمن اذن اللَّه ان یشفع له و قال المشفوع: له فی الدّنیا صوابا صدقا و هو لا اله الّا اللَّه.
هوش مصنوعی: در آن روزی که روح و فرشتگان به صف می‌ایستند، طبق گفته برخی مفسران، "روح" به جبرئیل (ع) اشاره دارد. عده‌ای دیگر گفته‌اند که "روح" به معنای موجودی بزرگتر از تمامی مخلوقات است که در آن روز به تنهایی صف می‌کشد و باقی فرشتگان نیز در صف واحد می‌ایستند. برخی مفسران دیگر مانند مجاهد و قتاده بر این باورند که "روح" موجودی مشابه آدمی است که ویژگی‌هایی مانند دست و پا و سر دارد و هیچ‌کدام از جن یا انسان نیستند. ابن مسعود می‌گوید که "روح" ملکتی بزرگتر از آسمان‌ها و کوه‌هاست که در آسمان چهارم قرار دارد و روزانه به تعداد زیادی تسبيح می‌گوید. در روز قیامت، ارواح انسان‌ها همراه با فرشتگان جمع می‌شوند و پیش از ورود به بدن‌ها دوباره به عالم برزخ می‌روند. روایات دیگری نیز وجود دارد که به جبرئیل (ع) و ویژگی‌های او در آن روز و نقش او در ایجاد فرشتگان اشاره می‌کند. بخشی از این روایت‌ها به شفاعت فرشتگان در قیامت اشاره دارد، که تنها برای کسانی امکان‌پذیر است که در دنیا ایمان به خدا دارند.
ذلِکَ الْیَوْمُ الْحَقُّ لا باطل فیه و لا ظلم، بل ینتصف الضّعیف من القویّ و مجیئه حقّ کائن یوجد لا محالة و قد کانوا فیه علی شکّ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ مَآباً ای مرجعا حسنا من طاعة یقدّمها و زلّة یجتنبها لیکون المرجع الی الثّواب.
هوش مصنوعی: امروز روز حقیقی است که در آن هیچ باطلی وجود ندارد و هیچ ظلمی روا نیست. در این روز، حقِ ضعیف از قوی گرفته می‌شود و آمدن آن حق، قطعی و ناگریز است، هرچند که بسیاری در مورد آن شک و تردید داشته‌اند. هر کس که بخواهد، می‌تواند به سوی پروردگارش بازگردد و بینش خوبی از اطاعت و دوری از خطا داشته باشد تا مرجع او به سوی پاداش و ثواب باشد.
انا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً یعنی: العذاب فی الآخرة و کلّ ما هوآت قریب.
هوش مصنوعی: ما شما را از عذاب نزدیکی آگاه ساختیم، یعنی عذاب در آخرت و هر آنچه که به زودی می‌آید.
و قیل هو القتل ببدر.وْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ ای یری جزاء الّذی قدّمه من خیر و شرّ کقوله: «یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً» «وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری» «لِیُرَوْا أَعْمالَهُمْ». و قیل: المرء هاهنا المؤمن یری کلّ خیر قدّمه فی صحیفته یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً
هوش مصنوعی: در روز قیامت، انسان به نتیجه اعمالی که در دنیا انجام داده است، نگاه می‌کند و می‌بیند چه کارهایی را از خود به جای گذاشته است؛ چه کارهای خوب و چه کارهای بد. به همین خاطر، آیات قرآن می‌فرماید که در این روز هر نفس کاری که انجام داده را حاضر می‌بیند و تلاش‌هایش نیز نمایان خواهد شد. اینجا اشاره به مؤمن است که می‌بیند حسناتش را در دفتر اعمالش و کسانی که کافر هستند، آرزو می‌کنند ای کاش از ابتدا به صورت خاکی بودند تا این عذاب را نمی‌چشیدند.
قال عبد اللَّه بن عمر: و اذا کان یوم القیامة مدت الارض مدّ الادیم و حشر الدوابّ و البهائم و الوحش ثمّ یجعل القصاص بین البهائم حتّی تقتصّ للشّاة الجمّاء من القرناء نطحتها فاذا فرغ من القصاص قیل لها: کونی ترابا. فعند ذلک‌قُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً
هوش مصنوعی: عبدالله بن عمر می‌گوید: در روز قیامت زمین به‌گونه‌ای گسترده می‌شود که مانند پوست گوساله‌ای نرم است، و تمام حیوانات و جانوران گرد هم جمع می‌شوند. سپس بین آنها حساب و کتابی انجام می‌شود، به‌گونه‌ای که برای یک گوسفند بی‌کرانه (بدون شاخ) از شاخدارها که آن را سرکوب کرده، قصاص می‌شود. وقتی این عدالت برقرار شد، به آن گوسفند گفته می‌شود: «باش خاک.» در آن لحظه کافر می‌گوید: «ای کاش من هم خاک بودم.»
و قال مقاتل: یجمع اللَّه الوحوش و الهوامّ و الطّیر و کلّ شی‌ء غیر الثّقلین فیقول: من ربّکم؟ فیقولون: الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ.
هوش مصنوعی: مقاتل می‌گوید: خداوند وحوش، حشرات و پرندگان و هر چیز دیگری غیر از انسان‌ها را جمع می‌کند و می‌گوید: پروردگار شما کیست؟ آنها پاسخ می‌دهند: رحمن و رحیم.
فیقول لهم الرّبّ تبارک و تعالی بعد ما یقضی بینهم حتّی یقتصّ للجمّاء من القرناء: انا خلقتکم و سخرتکم لبنی آدم و کنتم مطیعین ایام حیاتکم فارجعوا، ای الّذی کنتم کونوا ترابا فیکونون ترابا. فاذا التفت الکافر الی شی‌ء صار ترابا یتمنّی، فیقول: یا لیتنی کنت فی الدّنیا فی صورة خنزیر رزقی کرزقه و کنت الیوم فی الآخرة ترابا. و قیل: معناه لیتنی لم ابعث و کنت ترابا. و قال عکرمة: بلغنی انّ السّباع و الوحش و البهائم اذا رأین یوم القیامة بنی آدم و ما هم فیه من الغمّ و الحزن قلن: الحمد للَّه الّذی لم یجعلنا مثلکم فلا جنّة نرجو و لا نارا نخاف. و قال ابو القاسم بن حبیب: رأیت فی بعض التّفاسیر انّ الکافر هاهنا ابلیس و ذلک انّه عاب آدم بانّه خلق من التّراب و افتخر بانّه خلق من النّار، فاذا عاین یوم القیامة فضل بنی آدم و المؤمنین و ما ینالون من انواع الکرامات و رای ما هو فیه من الشّدّة و العذاب یتمنّی و یقول: یا لیتنی خلقت من التّراب و لم یصبنی ما اصابنی. قال ابو هریرة: فیقول التّراب للکافر لا و لا کرامة لک، من جعلک مثلی و عن ابی الزّناد عبد اللَّه بن ذکوان قال اذا قضی بین النّاس و امر اهل الجنّة الی الجنّة، و اهل النّار الی النّار قیل لسائر الامم و لمؤمنی الجنّ: عودوا ترابا. فحینئذقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً و قال عمر بن عبد العزیز: انّ مؤمنی الجنّ حول الجنّة فی ربض و رحاب و لیسوا فیها و الاکثرون علی انّ مومنی الجنّ مع مؤمنی الانس فی الجنة و انّ کافر بهم مع کافری الانس فی النّار.
هوش مصنوعی: پس خداوند متعال بعد از اینکه میان آنها قضاوت می‌کند، به آنها می‌گوید: من شما را خلق کردم و تحت فرمان آدم قرار دادم و شما در دوران زندگی‌تان مطیع بودید، حال به زمین برگردید. اگر شما در آنگاه می‌خواستید، به حالت خاک درآیید. وقتی کافر به چیزی نظر می‌کند و آن تبدیل به خاک می‌شود، حسرت می‌خورد و می‌گوید: ای کاش من در دنیا به شکل خوک بودم و روزی‌ام مانند او بود و اکنون در آخرت تبدیل به خاک می‌شدم. برخی نیز گفته‌اند که معنایش این است که ای کاش من بعث نمی‌شدم و خاک می‌بودم. همچنین روایت شده که حیوانات وحشی و درنده وقتی که روز قیامت انسان‌ها را با غم و اندوه می‌بینند، می‌گویند: سپاس خداوندی را که ما را مانند شما قرار نداد، نه بهشت را امیدواریم و نه از آتش می‌ترسیم. گفته شده که کافر در اینجا می‌تواند ابلیس باشد که به آدم بخاطر اینکه از خاک خلق شده، انتقاد کرده و خود را از آتش برتر دانسته است. اما هنگامی که او روز قیامت را می‌بیند و به برتری انسان‌های با ایمان پی می‌برد و می‌بیند که چه عذاب‌هایی بر او نازل می‌شود، حسرت می‌خورد و می‌گوید: ای کاش من از خاک خلق می‌شدم و به آنچه بر من نازل شده، دچار نمی‌شدم. سپس خاک به او می‌گوید: نه، هیچ کرامتی برای تو نیست. و وقتی که قضاوت میان مردم انجام می‌شود و اهل بهشت به بهشت و اهل آتش به آتش می‌روند، به سایر ملت‌ها و مؤمنان جن گفته می‌شود که به خاک بازگردند. در آن زمان کافر می‌گوید: ای کاش من هم خاک می‌شدم. عمر بن عبدالعزیز نیز گفته است که مؤمنان جن در کنار بهشت در حالتی راحت و آزاد هستند و درون بهشت نیستند، و اکثر بر این اعتقادند که مؤمنان جن با مؤمنان انسان در بهشت هستند و کافرانشان نیز با کافران انسان در آتش خواهند بود.
میبدی