این سوره بعدد کوفیان پنجاه و دو آیت است، دویست و پنجاه و نه کلمت، هزار و چهار صد و هشتاد حرف، جمله به مکه فروآمد و باجماع مفسّران در مکیات شمرند، و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست. و عن ابی امامة عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة الحاقّة حاسبه اللَّه حسابا یسیرا»
و فی بعض الآثار من قرأ احدی عشرة آیة من سورة الحاقّة اجیر من فتنة الدّجّال و من قرأها کان له نور من فوق رأسه الی قدمه.
قوله: الْحَاقَّةُ یعنی: القیامة، سمّیت حاقّة لانّها واجبة الکون و الوقوع من حقّ یحقّ بالکسر ای وجب و صحّ مجیئها للجزاء علی الطّاعة ثوابا و علی المعصیة عقابا. قال اللَّه تعالی: وَ لکِنْ حَقَّتْ کَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَی الْکافِرِینَ. ای وجبت. و قیل: مشتقّ من حقّ یحقّ بالضّمّ، تقول حققت علیه القضاء اوجبته. و المعنی: توجب لکلّ احد ما استحقّه من الثّواب و العقاب. و قیل: سمّیت حاقّة لانّها حقّت کلّ من حاقّها من مکذّب فی الدّنیا فحقّته و غلبته. و قال الکسائی: الحاقّة یعنی یوم الحقّ.
قوله: مَا الْحَاقَّةُ هذا استفهام، معناه التّفخیم لشأنها کما یقال زید ما زید؟
علی التّعظیم لشأنه. قوله: «ما» رفع بالابتداء، الحاقّة خبره و الجملة خبر المبتدا الاوّل.
وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّةُ ای انّک و ان سمعتها لم تعلم بها. لانّک لم تعاینها و لم تر ما فیها من الاهوال، و قیل: معناه لیس ذلک من علمک و لا من علم قومک.
کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بِالْقارِعَةِ ای بالحاقّة، فوضع القارعة موضعها لانّهما من اسماء القیامة و سمّیت قارعة لانّها تقرع قلوب العباد بالمخافة، و قیل: معناه: کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بالعذاب الّذی اوعدهم نبیّهم حتّی نزل بهم فقرع قلوبهم. فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطَّاغِیَةِ ای بسبب طغیانهم و مجاورتهم الحدّ فی کفرهم و هی مصدر، کالعافیة و العاقبة الخائبة. هذا کقوله: کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْواها و قیل: الطّاغیة الصّیحة المتجاوزة فی العظم کلّ صیحة، ای اهلکوا بالرّجفة و الصّیحة الطّاغیة، و قیل: الطّاغیة اسم البقعة الّتی اهلکوا فیها و قیل: معناه بالفرقة الطّاغیة و هم قدار بن سالف عاقر الناقة و اتباعه.
وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ و هی الدبور
لقول النّبی (ص) «نصرت بالصّبا و اهلکت عاد بالدّبور «صرصر»
ای باردة فی النّهایة و قیل: لها صرّ ای صوت «عاتیة» ای عتت علی خزّانها فی شدّة هبوبها غضبا علی اعداء اللَّه اذن للَّه لها من دون الخزّان. قال قتادة لم تخرج الّا مقدار خاتم. و قال ابن عباس: لم تکن فی الدّنیا سفوة ریح و لا قطرة مطر الّا بمکیال و وزن الّا ما کان من ریح عاد فانّها عتت علی الخزّان فلم یملکوها و خرجت علی قدر حلقة خاتم و ماء طوفان قوم نوح فانّه طغی علی الخزّان فلم یملکوه و علا فوق کلّ شیء خمسة عشر ذراعا.
سَخَّرَها عَلَیْهِمْ ای سلّطها و حبسها علیهم سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ یقال: اخر اسبوع من شهر صفر. «حُسُوماً» متتابعة ولاء بین اربعاوین اخذ من جسم الجرح یتابع کیا بعد کی لیقطع الدّم، و قیل: «حُسُوماً» ای شوما کانها حسمت الخیر عن اهلها، کقوله: «فِی أَیَّامٍ نَحِساتٍ» و قیل: «حُسُوماً» جمع حاسم کالشّاهد و الشهود، و الحاسم: القاطع المذهب للاثر، ای قاطعة لدابر اولئک القوم.
فیکون نصبا علی الصّفة. و قیل: نصب علی المصدر. قال وهب: هی الایّام الّتی تسمّیها العرب ایّام العجوز ذات برد و ریاح شدیدة. سمّیت عجوزا لانّها فی عجزة الشّتاء ای اواخرها و قیل: سمّیت بذلک لانّ عجوزا من قوم عاد دخلت سربا فتبعتها الرّیح فقتلتها الیوم الثّامن من نزول العذاب و انقطع العذاب فَتَرَی الْقَوْمَ فِیها صَرْعی ای لو کنت حاضرا هناک لرأیت القوم فیها، ای فی تلک اللّیالی و الایّام صرعی، ای هلکی، جمع صریع. کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ ای اصول نخل «خاوِیَةٍ» ای ساقطة خالیة من العذوق خالیه منابتها منها، و قیل: خالیة الاجواف، و قال فی موضع آخر: «کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ» قیل: کان طولهم اثنی عشر ذراعا.
فَهَلْ تَری لَهُمْ مِنْ باقِیَةٍ ای نفس باقیة کقوله: «هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ» و قیل: هی مصدر کالعافیة، و المعنی: هل تری لهم من بقاء.
وَ جاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ قرأ اهل البصرة و الکسائی بکسر القاف و و فتح الباء، ای و من معه من جنوده و اتباعه، و قرأ الآخرون بفتح القاف و سکون الباء، ای و من تقدّمه من الامم الکافرة وَ الْمُؤْتَفِکاتُ ای قری قوم لوط یرید اهل المؤتفکات، و قیل: یرید الامم الّذین ائتفکوا «بِالْخاطِئَةِ» ای بالخطئة و المعصیة و هی الشّرک.
فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ یعنی: لوط و موسی (ع) و قیل: کلّ امّة عصوا رسولهم الّذی ارسل الیهم و یجوز ان یکون الرّسول بمعنی الرّسالة فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رابِیَةً ای نامیة زائدة علی ما عملوا باضعافها، و قیل: زائدة علی عذاب الامم، ای عاقبهم اشدّ العقوبة إِنَّا لَمَّا طَغَی الْماءُ ای ارتفع و علا و تجاوز الحدّ المعتاد حتّی غرق الارض. و قیل: طغی علی خزّانة، ای علی میکائیل و حزبه من الملائکة فخرج من الکیل و الوزن و لم یعلموا قدره و حَمَلْناکُمْ ای حملنا آباءکم یا امّة محمد و انتم فی اصلابهم. فِی الْجارِیَةِ یعنی السّفینة و سمّیت جاریة لانّ من شأنها ان تجری علی الماء.
لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَةً ای السّفینة الجاریة فانّها بقیت الواحها دهرا و قیل: لنجعل ما اتّخذ علی مثالها فانّ سفن الدّنیا تذکّر سفینة نوح و کانت اوّلها، و قیل: لنجعل هذه الفعلة و هی اغراق قوم نوح لکم تذکرة و وجه کونها تذکرة ان نجاة من فیها و تغریق من سواهم، تقتضی انّه من مدبر ابدع امرا لم تجربه العادة.
وَ تَعِیَها ای و تحفظها «اذن» انسان شأنه ان یحفظ ما یجب حفظه.
قال النّبی (ص): «افلح من جعل اللَّه له قلبا واعیا، الوعی ان یحفظ السّامع ما یسمعه و یعمل به»
و عن مکحول قال لمّا نزلت وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ
قال رسول اللَّه (ص): «دعوت اللَّه ان یجعلها اذنک یا علی» قال علی (ع): فما نسیت شیئا بعد ذلک و ما کان لی ان انساه.
یقال الوعی فعل القلب و لکنّ الاذان تؤدی الحدیث الی القلوب الواعیة فنعتت الآذان بنعت القلوب، تقول: وعیت الکلام اذا فهمته و حفظته و اوعیت المتاع و الزّاد اذا جمعته فی الوعاء، قال الشّاعر:
الخیر یبقی و ان طال الزّمان به
و الشّر اخبث ما اوعیت من زاد.
و منه قوله تعالی: «وَ جَمَعَ فَأَوْعی» فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ واحِدَةٌ نفخة و النّفخ واحد و ذکر الواحد للتّأکید لانّ النّفخة لا تکون الّا واحدة و هی النّفخة الاولی فیمن جعل النّفخة نفختین احدیها یموت عندها النّاس و الثّانیة یبعثون عندها.
وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ ای حمل ما علی الارض من جبال و احجار و اشجار من اماکنها فضربت علی الارض.
فَدُکَّتا دَکَّةً واحِدَةً ای دقّتا دقّة واحدة فصارتا هباء منبثّا. و قیل: دکّها زلزلتها. و قیل: دکّها ان تصیر قطعة واحدة «لا تَری فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً».
فَیَوْمَئِذٍ ای حینئذ. وَقَعَتِ الْواقِعَةُ الّتی توعدون و هی قیام السّاعة و صیحتها.
وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ
قال علی (ع): ای عن المجرّة
فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ ضعیفة کالغزل المنقوض، و قیل: ساقطة متشقّقة.
وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها الرّجا جانب الشّیء مقصور و الاثنان رجوان و الجمع ارجاء. قال الشّاعر:
اذا لم تحظ فی ارض فدعها
و حثّ الیعملات علی رجاها
و لا یغررک حظّ اخیک منها
اذا صفرت یمینک من جداها
فانّک واجد دارا بدار
و لست بواجد نفسا سواها
وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها ای الملائکة علی اطرافها و نواحیها و ابوابها.
قال الضحاک: تکون الملائکة علی حافاتها حتّی یأمرهم الرّبّ فینزلوا فیحیطوا بالارض و من علیها و قیل: الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها ینتظر ما یؤمر به فی اهل النّار و اهل الجنّة من الثّواب و العقاب. و قیل: انّما جعلهم فی نواحی السّماء لانّ الکفّار یقصدون الحرب لما یرونه من شدّة العقوبة و تردّهم الملائکة و ذلک معنی قوله: «لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ» ای لا تقصدون مهربا الّا و هناک لی اعوان و لی به سلطان. وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ ای فوق رؤسهم یومئذ یوم القیامة. «ثَمانِیَةٌ» ای ثمانیة املاک و جاء فی الحدیث: «انّهم الیوم اربعة و اذا کان یوم القیامة امدّهم اللَّه باربعة آخرین فکانوا ثمانیة علی صورت الاوعال ما بین اظلافهم الی رکبهم کما بین سماء الی سماء
و فی الخبر الصّحیح عن العباس بن عبد المطلب قال: کنّا جلوسا عند النّبی (ص) بالبطحاء فمرّت سحابة فقال النّبی (ص): «أ تدرون ما هذا»؟ قلنا السّحاب فقال: «و المزن» قلنا و المزن؟ قال: «و العنان» فسکتنا. فقال: «هل تدرون کم بین السّماء و الارض»؟ قلنا: اللَّه و رسوله اعلم. قال: «بینهما مسیرة خمس مائة سنة و من کلّ سماء الی سماء مسیرة خمس مائة سنة، و فی روایة اخری، قال (ص): «فانّ بعد ما بینهما امّا واحدة و امّا اثنتان و امّا ثلاث و سبعون سنة» قال: «و السّماء الثّانیة فوقها حتّی عدّ سبع سماوات»: ثمّ قال: «و فوق السّابعة بحر ما بین اعلاه الی اسفله کما بین سماء الی سماء و فوق ذلک ثمانیة اوعال ما بین اظلافهنّ الی رکبهنّ کما بین سماء الی سماء و فوق ذلک العرش و اللَّه تعالی فوق العرش»
و عن عبد اللَّه بن وهب عن ابیه: انّ حملة العرش الیوم اربعة، لکلّ ملک منهم اربعة اوجه و اربعة اجنحة وجه کوجه الانسان، و وجه کوجه الاسد، و وجه کوجه الثّور، و وجه کوجه النّسر و جناحان قد غطی بهما وجهه لئلّا یصعق وجهه من نور العرش و جناحان یهفو بهما، و قال غیر وهب: حملة العرش الیوم اربعة ملک فی صورت انسان، و ملک فی صورت ثور و ملک فی صورت اسد، و ملک فی صورت نسر.
روی انّه انشد بین یدی رسول اللَّه (ص) قول امیّة بن ابی الصّلت:
رجل و ثور تحت رجل یمینه
و النّسر للأخری و لیث مرصد.
فقال النّبی (ص) صدق، و قیل: فی ثمانیة انّه ثمانیة صفوف من الملائکة لا یعلمهم الّا اللَّه عزّ و جلّ، و الاوّل اصحّ و قیل: الخلق عشرة اجزاء جزء الانس و الجنّ و سائر الحیوان و جزء الملائکة السّماوات و الارضین و ثمانیة اجزاء حملة العرش و هم الکرّوبیّون. و الفائدة فی ذکر العرش عقیب ما تقدّم انّ العرش بحاله خلاف السّماء و الارض. و عن علی بن الحسین علیهما السّلام قال: انّ اللَّه عزّ و جلّ خلق العرش رابعا لم یخلق قبله الّا ثلاثة: الهواء، و القلم، و النّور، ثمّ خلق العرش من الوان انوار مختلفة من ذلک نور اخضر منه اخضر و الخضرة و نور اصفر منه اصفر و الصّفرة و نور احمر منه احمر و الحمرة و نور ابیض و هو نور الانوار و منه ضوء النّهار.
قوله: یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لا تَخْفی مِنْکُمْ خافِیَةٌ قرأ حمزة و الکسائی: لا یخفی بالیاء ای لا یستتر علی اللَّه شیء منکم و لا من احوالکم. روی عن ابو موسی الاشعری قال: یعرض النّاس یوم القیامة ثلاث عرضات فامّا عرضتان فجدال و معاذیر و امّا العرضة الثّالثة فعندها تطیر الصّحف فی الایدی فاخذ بیمینه و اخذ بشماله و قیل: لیس یعرضهم لیعلم ما لم یکن عالما به و لکنّه یعرضهم مبالغة و مظاهرة فی العدل، و قیل: معنی العرض ان یعرف کلّ واحد ما یستحقّه من ثواب او عقاب، و قیل: یعرضون باعمالهم و اقوالهم کما یعرض السّلطان جنده باسلحتهم و دوابّهم.
فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ هذا اخبار عن قول الفریقین اذا وصل الیهم کتاب الحفظة فیقول المؤمنون قیل: نزلت هذه الآیة فی ابی سلمة بن عبد الاسد زوج امّ سلمة امرأة النّبی (ص) هو اوّل من هاجر الی المدینة من اصحاب رسول اللَّه (ص) ثمّ هو عامّ فی کلّ مؤمن. فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ تقدیره هاؤم کتابی و اقرؤا کتابی فحذف الاوّل لانّ الثّانی یدلّ علیه، ای خذوا کتابی و اقرؤا و انظروا الی نجاتی لتقفوا علیها، یقال للرّجل «هاء» ای خذ، و للاثنین «هاؤما»، و للجمیع «هاؤم».
یقال: انّه کتاب تکون زلّات صاحبه فی باطنه و طاعاته فی ظاهره یراها النّاس و یقولون: طوبی لهذا العبد، فاذا قرأ کتابه وجد فی آخره انّی سترت علیک فی الدّنیا و انّی اغفر هالک الیوم فیشرق وجهه و یؤمر بان یقلب کتابه فاذا قلبه رای حسناته و فی آخرها قد قبلتها منک فیقول من فرط سروره: تعالوا اقْرَؤُا کِتابِیَهْ و الهاء فی کتابیه و حسابیه للوقف و لاستراحة.
عن زید بن ثابت قال: قال رسول اللَّه (ص): «اوّل من اعطی کتابه من هذه الامّة عمر بن الخطاب و له شعاع کشعاع الشّمس» قیل له: فاین ابو بکر؟ قال: هیهات زفته الملائکة الی الجنّة.
قوله: إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ هذا الظّنّ اسم للعلم لیس من الشّک و هو فی القرآن کثیر معناه: الیقین سمّی الیقین ظنّا لان الظّن یلد الیقین، معناه ایقنت فی الدّنیا انّی معاین حسابی فکنت استعدّ له.
فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ ای فی حیاة مرضیّة یرضی بها صاحبها و خرجت مخرج سائر روی الآی.
فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ قیل: خلق اللَّه الجنّة عالیة و النّهار هاویة، و قیل: «فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ» المکان عالیة القدر و الشّأن.
قُطُوفُها دانِیَةٌ ای ثمارها قریبه ینالها القائم و القاعد و المضطجع یقطفون کیف شاؤا و یقال لهم: کُلُوا وَ اشْرَبُوا من نعیم الجنّة هَنِیئاً سلیما من الآفات و المکاره لا تنغیص فیها و لا تکدیر. بِما أَسْلَفْتُمْ ای بسبب ما قدمتم من الخیرات و الطّاعات فی ایّام الدّنیا الماضیة. قال ابن عباس انّها نزلت فی الصّائمین خاصّة. فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَةِ ای الجائعة کما تقول: نهاره صائم.
یروی انّ اللَّه عزّ و جلّ یقول یوم القیامة: «یا اولیائی طالما نظرت الیکم فی الدّنیا و قد قلصت شفاهکم عن الاشربة و غارت اعینکم و خمصت بطونکم فکونوا الیوم فی نعیمکم.
کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَةِ.
وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ قیل: نزلت فی الاسود بن عبد الاسد اخی ابی سلمة هو له خاصّ ثمّ هو عامّ فی جمیع الکفّار. قیل: ینزع یده من صدره الی ما خلف ظهره فیعطی کتابه بشماله فیقول: یا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ.
وَ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِیَهْ یتمنّی ان لم یبعث و لم یحاسب لما یری فیه من قبائح اعماله هذا کقوله:ا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً».
یا لَیْتَها کانَتِ الْقاضِیَةَ الهاء راجعة الی موتته یقول: یا لیتنی متّ میته قاضیة لا حیاة بعدها یتمنّون الموت عند ذلک فی القیامة من شدّة ما یقاسونه من العقوبة و کانوا من اشدّ النّاس کراهیة للموت فی الدّنیا.
ما أَغْنی عَنِّی مالِیَهْ لم ینفعنی ما جمعته فی الدّنیا من الاموال و لم یدفع عنّی من عذاب اللَّه شیئا.
هَلَکَ عَنِّی سُلْطانِیَهْ ای ضلّت عنّی حجّتی و زال عنّی ملکی و قوّتی و قیل: کلّ احد کان له سلطان علی نفسه و ماله و جوارحه فیزول فی القیامة سلطانه علی نفسه فلا یملک لنفسه. و قیل: ذلک کان بحیث لو اراد ان یؤمن لقدر علی ذلک السّلاطة فی اللّسان البلاغة و قوّة الکلام مع الاصابة و السّلیط الزّیت و السّلطان المکنة و القدرة فی قوله عزّ و جلّ: إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ إِنَّما سُلْطانُهُ وَ ما کانَ لَهُ عَلَیْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ و مات فلان فی سلطان فلان ای فی ولایته.
خُذُوهُ فَغُلُّوهُ القول هاهنا مضمر، ای یقول اللَّه عزّ و جلّ لخزنة جهنّم خُذُوهُ فشدّوه بالاغلال، ای اجمعوا یده الی عنقه فی الحدید.
ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ ای ادخلوه فیها و احرقوه.
ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ یقال: تدخل السّلسلة فی فیه ثمّ یخرج من مقعدته و معنی فَاسْلُکُوهُ ای فاسلکوا فیه السّلسلة و لکنّ العرب یقول: ادخلت القلنسوة فی رأسه، و قیل: هی سلسلة واحدة یدخلون جمیعا فیها و یشدّ بعضهم الی بعض و قیل: بل لکلّ واحد سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً. قال نوف البکائی الشّامی: کلّ ذراع سبعون باعا، کلّ باع ابعد ما بینی و بین مکة و هو یومئذ بالکوفة، و فی روایة بذراع المترف الجبّار، و الجبّار عند العرب العظیم الطّول. و عن عبد اللَّه بن عمرو بن العاص عن النّبی (ص) قال: «لو انّ رضراضة مثل هذه و اشار الی مثل الجمجمة ارسلت من السّماء الی الارض و هی مسیرة خمس مائة سنة لبلغت الارض، قیل: اللّیل و لو انّها ارسلت من رأس السّلسلة لسارت اربعین خریفا، اللّیل و النّهار قبل ان تبلغ اصلها او عقرها. و عن کعب قال: لو جمع حدید الدّنیا ما وزن حلقة منها. و قیل: لو انّ حلقة منها وضعت علی جبل لذاب من حرّها. «إِنَّهُ کانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ».
وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ ای لا یطعم و لا یأمر به بل کان یقول: أ نطعم من لو یشاء اللَّه اطعمه. کان ابو الدرداء یقول لامرأته ام الدرداء: نجونا من نصف السّلسلة آمنّا باللّه فحضّی علی اطعام المسکین للنّصف الباقی.
فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هاهُنا حَمِیمٌ الحمیم: القریب نسبا او ودّا او لا ینتفع بحمیمه کما ینتفع فی الدّنیا.
وَ لا طَعامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِینٍ و هو الصّدید الّذی ینغسل من ابدان اهل النّار.
و قیل: هو طعام اعدّه اللَّه لاهل النّار و هو اعلم به هو بعض ما اخفی لهم، یقال: للنّار درکات و لکلّ درکة نوع طعام و شراب.
لا یَأْکُلُهُ إِلَّا الْخاطِؤُنَ الکافرون الجائرون عن طریق الحقّ عمدا.
فَلا أُقْسِمُ لا صلة و معناه: اقسم و دخلت لا مؤکّدة، و قیل: انّها نفی لردّ کلام المشرکین کانّه قال: لیس الامر کما یقوله المشرکون: أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ.
وَ ما لا تُبْصِرُونَ هذا من جوامع کلم القرآن، قال قتادة: اقسم بالاشیاء کلّها فیدخل فیه جمیع الموجودات. و قیل: اقسم بالدّنیا و الآخرة. و قیل: ما تبصرون ما علی ظهر الارض و ما لا تبصرون ما فی بطنها. و قیل: تبصرون الاجسام و ما لا تبصرون الارواح.
و قیل: ما تبصرون الانس و ما لا تبصرون الملائکة و الجنّ. و قیل: النّعم الظّاهرة و الباطنة.
و قیل: ما تبصرون ما اظهر اللَّه للملائکة و اللّوح و القلم و ما لا تبصرون ما استأثر اللَّه بعلمه فلم یطلع علیه احدا. و قال جعفر: بما تبصرون من صنعی فی ملکی و ما لا تبصرون من برّی باولیایی. و قال جنید: بما تبصرون من آثار الرّسالة و الوحی علی حبیبی محمد.
وَ ما لا تُبْصِرُونَ من السّر معه لیلة الاسراء، و قال ابن عطاء ما تبصرون من آثار القدرة وَ ما لا تُبْصِرُونَ من اسرار القدرة.
إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ هذا جواب القسم، ای انّ هذا القرآن قراءة رسول کریم یعنی محمد (ص). اضاف القول الیه لانّه لمّا قال قول رسول اقتضی مرسلا فکان معلوما انّ ما یقرأه کلام مرسله و انّما هو مبلّغه و قد یأت القول فی القرآن، و المراد به القراءة قال اللَّه تعالی. حَتَّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ ای ما تقرؤن فی صلوتکم.
و قیل: سبب نزول الآیة انّ الولید بن المغیرة قال: انّ محمّدا ساحر، و قال ابو جهل: هو شاعر فانزل اللَّه تعالی: فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ وَ ما لا تُبْصِرُونَ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ قیل: یعنی جبرئیل (ع).
تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ ای انّ الّذی یقرأه جبرئیل علی محمد (ص) وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ ما صلة دخلت للتّوکید ای قلیلا تؤمنون.
وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ قرأ ابن کثیر و ابن عامر و یعقوب: یؤمنون یذکرون بالیاء فیهما. و اراد بالقلیل نفی ایمانهم اصلا کقولک: لمن لا یزورک فلمّا تأتینا و انت ترید لا تأتینا اصلا. الشّعر فی اللّغة: العلم، یقال: شعرت اشعر، ای علمت، و شعر الرّجل اذا صار شاعرا و سمّی الشّاعر شاعرا لانّ الشّعر علم برأسه لا یعلّمه کلّ احد. و الکاهن الّذی یزعم انّ له خدما من الجنّ یأتونه بضرب من الوحی، و قد انقطعت الکهانة بعد نبیّنا (ص) لانّ الجنّ حبسوا و منعوا عن الاستماع. تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ یعنی به القرآن نزل به جبرئیل علی محمد (ص).
وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا یعنی الرّسول و لو تحرض و اختلق علینا و اتی بشیء من عند نفسه او زاد فی القرآن او نقص منه.
لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ای لامرنا ان یؤخذ بیده اخذا بالعقوبة کالسّلطان اذا اراد الاستخفاف ببعض رعیّته قال لبعض اعوانه: خذ بیده و اخرجه. و قیل: معناه لانتقمنا منه بالقوّة و القدرة ای عذّبناه و اخذناه بقهر اخذ عقوبة و عبّر عن القوّة بالیمین لانّ قوّة کل شیء فی میامنه، و قیل: لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ای بالحقّ کقوله: کُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ ای من قبل الحقّ. و قیل: «بالیمین» ای بالعهد الغلیظ الّذی اخذنا منه. ای طالبناه بعهدنا لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا.
ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ ای امتناه و اهلکناه، لانّ الوتین عرق فی القلب متّصل بالظّهر اذا قطع مات صاحبه. قال ابن عباس: الوتین نیاط القلب. و قال مجاهد هو الحبل الّذی فی الظّهر اذا انقطع مات الانسان.
فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ ای مانعین یحجزوننا عن عقوبته و المعنی: انّ محمدا لا یتکلّف الکذب لاجلکم مع علمه انّه لو تکلّفه لعاقبناه و لا یقدر احد علی دفع عقوبتنا عنه و جمع حاجزین و هو من نعت احد لانّ احدا یستعمل فی معنی الجمع کقوله: لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ ای انّ هذا القرآن لموعظة للمتّقین خصّهم بالذّکر لانتفاعهم به و التّذکرة العلامة الّتی یذکر بها المعنی و إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ بالقرآن جاحدین للرّسالة و صفات الآلهیه. و قیل: انّا لنعلم من یصدّق و من یکذّب. قال مالک ما اشدّ هذه الآیة علی هذه الامّة.
وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ ای و انّ القرآن لحسرة و ندامة عَلَی الْکافِرِینَ یوم القیامة اذا رأوا ثواب من آمن به و عمل بما فیه و قد خالفوا و ضیّعوا العمل به.
وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ مضاف الی النّعت تأویله: و انّه للحقّ الیقین و قیل: معناه انّه للیقین حقّ الیقین، کما تقول: هو الجواد عین الجواد. و قیل: انّه لحقّ الامر الیقین ایقن به المؤمن فی الدّنیا فینفعه و ایقن به الکافر فی الآخرة فلم ینفعه.
و قیل: ان التّحسّر للکافر یوم القیامة کائن لا محالة.
فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ تأویله فسبّح ربّک العظیم و الاسم زائد کقول لبید:
الی الحول ثمّ اسم السلام علیکما
و من یبک حولا کاملا فقد اعتذر
و المعنی: صلّ له و نزّهه عمّا لا یلیق به فسبحان اللَّه دائما و العظیم الّذی کلّ شیء فی جنب عظمته صغیر.
برگردان به زبان ساده
این سوره بعدد کوفیان پنجاه و دو آیت است، دویست و پنجاه و نه کلمت، هزار و چهار صد و هشتاد حرف، جمله به مکه فروآمد و باجماع مفسّران در مکیات شمرند، و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست. و عن ابی امامة عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة الحاقّة حاسبه اللَّه حسابا یسیرا»
هوش مصنوعی: این سوره که دارای ۵۲ آیه است، شامل ۲۵۹ کلمه و ۱۴۸۰ حرف میباشد. تمامی آیات آن در مکه نازل شده و به توافق مفسران جزو سورههای مکی محسوب میشود. همچنین در این سوره هیچ آیهای وجود ندارد که ناظر بر نسخ آیات دیگر باشد. از ابو امامة نقل شده است که ابی بن کعب گفته: رسول الله (ص) فرمودند: «هر کس سوره الحاقه را بخواند، خداوند حسابش را به آسانی خواهد گرفت.»
و فی بعض الآثار من قرأ احدی عشرة آیة من سورة الحاقّة اجیر من فتنة الدّجّال و من قرأها کان له نور من فوق رأسه الی قدمه.
هوش مصنوعی: در برخی از روایتها آمده است که کسی که یازده آیه از سوره حاقه را بخواند، از فتنهی دجال در امان خواهد بود و همچنین او نوری خواهد داشت که از بالای سرش تا پایش را فرا میگیرد.
قوله: الْحَاقَّةُ یعنی: القیامة، سمّیت حاقّة لانّها واجبة الکون و الوقوع من حقّ یحقّ بالکسر ای وجب و صحّ مجیئها للجزاء علی الطّاعة ثوابا و علی المعصیة عقابا. قال اللَّه تعالی: وَ لکِنْ حَقَّتْ کَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَی الْکافِرِینَ. ای وجبت. و قیل: مشتقّ من حقّ یحقّ بالضّمّ، تقول حققت علیه القضاء اوجبته. و المعنی: توجب لکلّ احد ما استحقّه من الثّواب و العقاب. و قیل: سمّیت حاقّة لانّها حقّت کلّ من حاقّها من مکذّب فی الدّنیا فحقّته و غلبته. و قال الکسائی: الحاقّة یعنی یوم الحقّ.
هوش مصنوعی: در این متن به توضیح واژه "الحاقه" پرداخته شده است. این واژه به معنای قیامت است و به این خاطر "حاقه" نامیده شده که وقوع آن حتمی و ضروری است. این واژه از ریشه "حق" به معنای واجب و صحیح است و به دلیل اثری که بر اعمال انسان دارد، به کار میرود؛ یعنی به ازای اطاعت پاداش و به ازای نافرمانی مجازات را به همراه دارد. همچنین اشاره شده که این واژه به معنای واجب بودن عذاب برای کافران نیز میباشد. برخی هم بیان کردهاند که "حاقه" به این جهت نامیده شده که به هر کسی که آن را انکار کرده، عقوبت میدهد و او را مغلوب میکند. در نهایت، یک تفسیر دیگر هم وجود دارد که "حاقّه" را به معنای "روز حق" تعبیر کردهاند.
قوله: مَا الْحَاقَّةُ هذا استفهام، معناه التّفخیم لشأنها کما یقال زید ما زید؟
هوش مصنوعی: عبارت «مَا الْحَاقَّةُ» یک سوال است که به نوعی بر اهمیت و بزرگی آن امر اشاره دارد، همانطور که گفته میشود «زید، چه زیدی!» این نوع بیان نشاندهنده تأکید بر ویژگیها یا مقام مهم آن چیز است.
علی التّعظیم لشأنه. قوله: «ما» رفع بالابتداء، الحاقّة خبره و الجملة خبر المبتدا الاوّل.
هوش مصنوعی: در مورد عظمت او. جمله «ما» به عنوان مبتدا در بالا مطرح شده و خبر آن با جمله الحاقّه بیان شده است و به طور کلی این جمله به عنوان خبر برای مبتدای اول به شمار میرود.
وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّةُ ای انّک و ان سمعتها لم تعلم بها. لانّک لم تعاینها و لم تر ما فیها من الاهوال، و قیل: معناه لیس ذلک من علمک و لا من علم قومک.
هوش مصنوعی: و چه میدانی که «واقعه» چیست؟ این بدان معناست که حتی اگر آن را بشنوی، باز هم نمیتوانی به درستی درک کنی چون نه آن را دیدهای و نه از گرفتاریها و مشکلات آن آگاهی داری. همچنین گفته شده که مقصود این است که این علم از دایره دانش تو و قوم تو خارج است.
کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بِالْقارِعَةِ ای بالحاقّة، فوضع القارعة موضعها لانّهما من اسماء القیامة و سمّیت قارعة لانّها تقرع قلوب العباد بالمخافة، و قیل: معناه: کَذَّبَتْ ثَمُودُ وَ عادٌ بالعذاب الّذی اوعدهم نبیّهم حتّی نزل بهم فقرع قلوبهم. فَأَمَّا ثَمُودُ فَأُهْلِکُوا بِالطَّاغِیَةِ ای بسبب طغیانهم و مجاورتهم الحدّ فی کفرهم و هی مصدر، کالعافیة و العاقبة الخائبة. هذا کقوله: کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْواها و قیل: الطّاغیة الصّیحة المتجاوزة فی العظم کلّ صیحة، ای اهلکوا بالرّجفة و الصّیحة الطّاغیة، و قیل: الطّاغیة اسم البقعة الّتی اهلکوا فیها و قیل: معناه بالفرقة الطّاغیة و هم قدار بن سالف عاقر الناقة و اتباعه.
هوش مصنوعی: قوم ثمود و عاد به ویژه به عذاب و سختیای که پیامبرشان به آنها هشدار داده بود، کفر ورزیدند و در نتیجه، این عذاب بر آنها نازل شد و قلبهایشان را به وحشت انداخت. در مورد ثمود، هلاکت آنها به دلیل طغیان و سرکشیشان بود، زیرا آنها در کفر و نافرمانی از حد گذشتند. این طغیان به معنای شدت صدا و فریاد نیز تعبیر شده است، به طوری که هلاکت آنها به تدریج در اثر زلزله و صیحهای بزرگ صورت گرفت. همچنین، برخی بر این باورند که طغیانی اشاره به موقعیتی است که در آن هلاکت رخ داده و برخی دیگر آن را به فرقهای که به عقوبت عاقر نَاقه پیوستهاند نسبت میدهند.
وَ أَمَّا عادٌ فَأُهْلِکُوا بِرِیحٍ و هی الدبور
هوش مصنوعی: قوم عاد به وسیله وزش بادی به نام "دبور" نابود شدند.
لقول النّبی (ص) «نصرت بالصّبا و اهلکت عاد بالدّبور «صرصر»
هوش مصنوعی: به نقل از پیامبر (ص)، ایشان فرمودند: «من با باد شرقی یاری شدم و قوم عاد با باد غربی به هلاکت رسیدند».
ای باردة فی النّهایة و قیل: لها صرّ ای صوت «عاتیة» ای عتت علی خزّانها فی شدّة هبوبها غضبا علی اعداء اللَّه اذن للَّه لها من دون الخزّان. قال قتادة لم تخرج الّا مقدار خاتم. و قال ابن عباس: لم تکن فی الدّنیا سفوة ریح و لا قطرة مطر الّا بمکیال و وزن الّا ما کان من ریح عاد فانّها عتت علی الخزّان فلم یملکوها و خرجت علی قدر حلقة خاتم و ماء طوفان قوم نوح فانّه طغی علی الخزّان فلم یملکوه و علا فوق کلّ شیء خمسة عشر ذراعا.
هوش مصنوعی: این پدیده در نهایت به نام «عاصفه» شناخته میشود و گفته میشود که شخصیت خاصی دارد که باعث میشود به شدت بر خزنهداران خود تسلط یابد و به خاطر خشمش بر دشمنان خدا، از آنها اجازهای منحصر به فرد کسب کند. قتاده میگوید که قدرت این پدیده تنها به اندازهی یک حلقه انگشتر محدود بود. ابن عباس نیز بیان کرده است که هیچ بادی یا بارانی در دنیا وجود نداشته که بدون اندازهگیری و وزن باشد، به جز باد قوم عاد که از کنترل خزانهداران فراتر رفته و به شدت وزش کرده است. همچنین، طغیانی که ناشی از سیلاب قوم نوح بود، به قدری شدید بود که خزانهداران نتوانستند آن را مهار کنند و آب بر روی همه چیز به اندازهی پانزده ذراع افزایش یافت.
سَخَّرَها عَلَیْهِمْ ای سلّطها و حبسها علیهم سَبْعَ لَیالٍ وَ ثَمانِیَةَ أَیَّامٍ یقال: اخر اسبوع من شهر صفر. «حُسُوماً» متتابعة ولاء بین اربعاوین اخذ من جسم الجرح یتابع کیا بعد کی لیقطع الدّم، و قیل: «حُسُوماً» ای شوما کانها حسمت الخیر عن اهلها، کقوله: «فِی أَیَّامٍ نَحِساتٍ» و قیل: «حُسُوماً» جمع حاسم کالشّاهد و الشهود، و الحاسم: القاطع المذهب للاثر، ای قاطعة لدابر اولئک القوم.
هوش مصنوعی: او آنها را به مدت هفت شب و هشت روز به دام انداخت؛ به طور خاص گفته میشود که این مدت مربوط به آخرین هفته از ماه صفر است. «حُسُوماً» نیز به معنای وقایع پیوسته و پشت سر هم است که از جسم زخم گرفته شده است و به دنبال آن برای قطع خونریزی استفاده میشود. همچنین «حُسُوماً» به معنای محروم کردن از خیر و برکت برای یک قوم است، همچون گفتهای که اشاره به روزهای بد و شومی دارد. در اینجا «حُسُوماً» به صورت جمع کلمهای به معنای قاطع و از بین برنده اثر، مانند شاهد و شهود، به کار رفته است؛ یعنی عاملی که اثری را کاملاً قطع میکند و نابودکننده آن قوم محسوب میشود.
فیکون نصبا علی الصّفة. و قیل: نصب علی المصدر. قال وهب: هی الایّام الّتی تسمّیها العرب ایّام العجوز ذات برد و ریاح شدیدة. سمّیت عجوزا لانّها فی عجزة الشّتاء ای اواخرها و قیل: سمّیت بذلک لانّ عجوزا من قوم عاد دخلت سربا فتبعتها الرّیح فقتلتها الیوم الثّامن من نزول العذاب و انقطع العذاب فَتَرَی الْقَوْمَ فِیها صَرْعی ای لو کنت حاضرا هناک لرأیت القوم فیها، ای فی تلک اللّیالی و الایّام صرعی، ای هلکی، جمع صریع. کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ ای اصول نخل «خاوِیَةٍ» ای ساقطة خالیة من العذوق خالیه منابتها منها، و قیل: خالیة الاجواف، و قال فی موضع آخر: «کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ» قیل: کان طولهم اثنی عشر ذراعا.
هوش مصنوعی: در اینجا به بیان روزهایی اشاره شده که به آنها "ایام العجوز" گفته میشود. این ایام به دلیل شرایط سخت آب و هوایی و بادهای شدید به این نام معروف شدهاند. عدهای معتقدند که این نام به خاطر یک پیرزن از قوم عاد است که در طول عذاب الهی به درون سرابی رفت و باد او را کشت. در این روزها، مردم به حالت مرگ و حالتی فجیع به سر میبردند، به گونهای که گویا در این شبها و روزها مردههایی بودند که به حالت گیجی و بیخبری افتادهاند. این افراد مانند تنههای خالی درخت نخل بودند، یعنی بدون میوه و تنها بخشهای اصلی باقی مانده بودند و برخی دیگر نیز اشاره به بلندی بسیار زیاد آنها داشتند.
فَهَلْ تَری لَهُمْ مِنْ باقِیَةٍ ای نفس باقیة کقوله: «هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِنْ أَحَدٍ» و قیل: هی مصدر کالعافیة، و المعنی: هل تری لهم من بقاء.
هوش مصنوعی: آیا میبینی که برای آنها چیزی از باقیماندهای وجود دارد؟ یعنی آیا حس میکنی از آنها کسی باقی مانده است؟ و گفته شده که "باقیة" به معنای دوام و ماندگاری است، بنابراین معنی این جمله این است که آیا برای آنها نشانهای از بقا میبینی؟
وَ جاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ قرأ اهل البصرة و الکسائی بکسر القاف و و فتح الباء، ای و من معه من جنوده و اتباعه، و قرأ الآخرون بفتح القاف و سکون الباء، ای و من تقدّمه من الامم الکافرة وَ الْمُؤْتَفِکاتُ ای قری قوم لوط یرید اهل المؤتفکات، و قیل: یرید الامم الّذین ائتفکوا «بِالْخاطِئَةِ» ای بالخطئة و المعصیة و هی الشّرک.
هوش مصنوعی: فرعون و کسانی که پیش از او بودند، به همراه سربازان و پیروانشان آمدند. در اینجا دو نوع خواندن وجود دارد: برخی از اهل بصره و کسایی کلمه را به صورت خاصی تلفظ کردند و برخی دیگر به شکل دیگری. همچنین درباره مؤتفکات، اشاره به روستاهای قوم لوط است، و گفته شده که مقصود از آن اقوامی هستند که در گناه و معصیت، یعنی در شرک، غرق شدهاند.
فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ یعنی: لوط و موسی (ع) و قیل: کلّ امّة عصوا رسولهم الّذی ارسل الیهم و یجوز ان یکون الرّسول بمعنی الرّسالة فَأَخَذَهُمْ أَخْذَةً رابِیَةً ای نامیة زائدة علی ما عملوا باضعافها، و قیل: زائدة علی عذاب الامم، ای عاقبهم اشدّ العقوبة إِنَّا لَمَّا طَغَی الْماءُ ای ارتفع و علا و تجاوز الحدّ المعتاد حتّی غرق الارض. و قیل: طغی علی خزّانة، ای علی میکائیل و حزبه من الملائکة فخرج من الکیل و الوزن و لم یعلموا قدره و حَمَلْناکُمْ ای حملنا آباءکم یا امّة محمد و انتم فی اصلابهم. فِی الْجارِیَةِ یعنی السّفینة و سمّیت جاریة لانّ من شأنها ان تجری علی الماء.
هوش مصنوعی: پیامبرانی چون لوط و موسی و همچنین سایر اقوام، نشانههای خدا را نادیده گرفتند. اشاره شده است که عذاب الهی بر آنان شدیدتر بود و گویای این است که پیامبر به معنای رسالت نیز میتواند باشد. زمانی که آب طغیانی شد و از حد معمول فراتر رفت، زمین غرق گشت. همچنین به برخی اشاره شده که این طغیان به ملائکه نیز آسیب رساند. خداوند آباء امت محمد را در آن شرایط حفظ کرد. واژه "جاریتة" به معنای کشتی است و به این دلیل این نام بر آن گذاشته شده که وظیفهاش حرکت بر آب است.
لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَةً ای السّفینة الجاریة فانّها بقیت الواحها دهرا و قیل: لنجعل ما اتّخذ علی مثالها فانّ سفن الدّنیا تذکّر سفینة نوح و کانت اوّلها، و قیل: لنجعل هذه الفعلة و هی اغراق قوم نوح لکم تذکرة و وجه کونها تذکرة ان نجاة من فیها و تغریق من سواهم، تقتضی انّه من مدبر ابدع امرا لم تجربه العادة.
هوش مصنوعی: بیایید این واقعه را برای شما به عنوان یادآوری در نظر بگیریم، ای کشتیای که در حال حرکت است، زیرا الواح آن در طول تاریخ باقی ماندهاند. گفته شده که ما باید آنچه بر اساس نمونهاش ساخته شده، ایجاد کنیم، زیرا کشتیهای دنیا یادآور کشتی نوح هستند و این کشتی اولین آنها بوده است. همچنین گفته شده که این عمل، یعنی غرق شدن قوم نوح، برای شما باید به عنوان یادآوری باشد. وجه یادآوری بودن آن این است که نجات یافتن کسانی که درون کشتی بودند و غرق شدن دیگران، نشان دهنده تدبیر خالقی است که امری را ایجاد کرده که سابقهای در تجربه انسانی نداشته است.
وَ تَعِیَها ای و تحفظها «اذن» انسان شأنه ان یحفظ ما یجب حفظه.
هوش مصنوعی: انسان باید آنچه را که باید حفظ کند، به خوبی به یاد داشته و از آن محافظت کند.
قال النّبی (ص): «افلح من جعل اللَّه له قلبا واعیا، الوعی ان یحفظ السّامع ما یسمعه و یعمل به»
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «کسی که خداوند قلبی آگاه برای او قرار دهد، رستگار میشود. آگاهی به این معناست که شنونده آنچه را میشنود، به خاطر بسپارد و براساس آن عمل کند.»
و عن مکحول قال لمّا نزلت وَ تَعِیَها أُذُنٌ واعِیَةٌ
هوش مصنوعی: مکحول گفته است که زمانی که این آیه «و گوشهای آگاه آن را درک میکنند» نازل شد،...
قال رسول اللَّه (ص): «دعوت اللَّه ان یجعلها اذنک یا علی» قال علی (ع): فما نسیت شیئا بعد ذلک و ما کان لی ان انساه.
هوش مصنوعی: پیامبر خدا (ص) فرمود: «دعای الهی این است که آن را به تو بفهماند، ای علی.» علی (ع) پاسخ داد: «پس از آن هیچ چیزی را فراموش نکردم و نباید که فراموش میکردم.»
یقال الوعی فعل القلب و لکنّ الاذان تؤدی الحدیث الی القلوب الواعیة فنعتت الآذان بنعت القلوب، تقول: وعیت الکلام اذا فهمته و حفظته و اوعیت المتاع و الزّاد اذا جمعته فی الوعاء، قال الشّاعر:
هوش مصنوعی: آگاهی عملی از جانب دل است، اما گوشها توانایی انتقال سخن به دلهای آگاه را دارند. بنابراین، گوشها به نوعی با دلها توصیف میشوند. زمانی میگوییم که صحبت را فهمیدیم و حفظ کردیم که معنای آن را درک کرده باشیم. همچنین، وقتی کالایی یا مواد غذایی را درون ظرف جمع میکنیم، آن را درکی مینامیم. شاعر نیز به این موضوع اشاره کرده است.
الخیر یبقی و ان طال الزّمان به
و الشّر اخبث ما اوعیت من زاد.
هوش مصنوعی: خیر و نیکی همواره باقی میماند، حتی اگر زمان طولانی بگذرد، اما بدی و شر، زشتترین چیزی است که میتوانی به عنوان توشه و توانی در زندگی خود داشته باشی.
و منه قوله تعالی: «وَ جَمَعَ فَأَوْعی» فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ نَفْخَةٌ واحِدَةٌ نفخة و النّفخ واحد و ذکر الواحد للتّأکید لانّ النّفخة لا تکون الّا واحدة و هی النّفخة الاولی فیمن جعل النّفخة نفختین احدیها یموت عندها النّاس و الثّانیة یبعثون عندها.
هوش مصنوعی: آیهای وجود دارد که میگوید: «و جمع کرد و در خود نگه داشت». وقتی صور دمیده شود، تنها یک دمیدن خواهد بود. ذکر واژه «یک» برای تأکید است، چون دمیدن فقط یک بار صورت میگیرد و آن دمیدن اولی است که در آن مردم میمیرند. در حالی که برخی بر این باورند که دمیدن به دو بار انجام میشود؛ یک بار که مردم میمیرند و بار دیگر که آنها برانگیخته میشوند.
وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبالُ ای حمل ما علی الارض من جبال و احجار و اشجار من اماکنها فضربت علی الارض.
هوش مصنوعی: زمین و کوهها محکم بر روی هم گذاشته شدند و این بار سنگین که شامل کوهها، سنگها و درختان از مکانهای خود بود، بر زمین فشار آورد.
فَدُکَّتا دَکَّةً واحِدَةً ای دقّتا دقّة واحدة فصارتا هباء منبثّا. و قیل: دکّها زلزلتها. و قیل: دکّها ان تصیر قطعة واحدة «لا تَری فِیها عِوَجاً وَ لا أَمْتاً».
هوش مصنوعی: فَدک یکباره نابود شد و به ذرات پراکنده تبدیل گردید. برخی میگویند که به طور کلی لرزید و ویران شد. همچنین گفته شده که به یک تکه واحد تبدیل شد که در آن نه خمیدگی و نه شکافی وجود داشت.
فَیَوْمَئِذٍ ای حینئذ. وَقَعَتِ الْواقِعَةُ الّتی توعدون و هی قیام السّاعة و صیحتها.
هوش مصنوعی: در آن روز، اتفاقی که به آن وعده داده شده است، خواهد افتاد و آن روز قیامت و صدای آن خواهد بود.
وَ انْشَقَّتِ السَّماءُ
هوش مصنوعی: آسمان شکافته میشود.
قال علی (ع): ای عن المجرّة
هوش مصنوعی: علی (ع) فرمود: ای درباره کهکشان.
فَهِیَ یَوْمَئِذٍ واهِیَةٌ ضعیفة کالغزل المنقوض، و قیل: ساقطة متشقّقة.
هوش مصنوعی: در آن روز، او بسیار ضعیف و ناتوان بود، شبیه یک بافتنی که از هم گسسته شده است، و گفته شده که دچار ترک و شکستگی است.
وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها الرّجا جانب الشّیء مقصور و الاثنان رجوان و الجمع ارجاء. قال الشّاعر:
هوش مصنوعی: و فرشته بر گوشههای آن است و امید به چیزی محدود است و دو طرف آن به امید و جمع به گوشهها اشاره دارد. شاعر میگوید:
اذا لم تحظ فی ارض فدعها
و حثّ الیعملات علی رجاها
هوش مصنوعی: اگر در یک سرزمین به موفقیت نرسیدی، آنجا را ترک کن و به کار و تلاش در جایی دیگر امیدوار باش.
و لا یغررک حظّ اخیک منها
اذا صفرت یمینک من جداها
هوش مصنوعی: به تو اجازه نده که شانس و خوشی های دیگران تو را فریب دهد، زمانی که خودت از آن نعمتها بینصیب هستی.
فانّک واجد دارا بدار
و لست بواجد نفسا سواها
هوش مصنوعی: تو در جستجوی ثروتی هستی که در این دنیا به دست میآید و نمیتوانی جان دیگری را جز این زندگی بیابی.
وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها ای الملائکة علی اطرافها و نواحیها و ابوابها.
هوش مصنوعی: و فرشتگان در اطراف و نواحی آن، در دروازههایش قرار دارند.
قال الضحاک: تکون الملائکة علی حافاتها حتّی یأمرهم الرّبّ فینزلوا فیحیطوا بالارض و من علیها و قیل: الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها ینتظر ما یؤمر به فی اهل النّار و اهل الجنّة من الثّواب و العقاب. و قیل: انّما جعلهم فی نواحی السّماء لانّ الکفّار یقصدون الحرب لما یرونه من شدّة العقوبة و تردّهم الملائکة و ذلک معنی قوله: «لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ» ای لا تقصدون مهربا الّا و هناک لی اعوان و لی به سلطان. وَ یَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّکَ فَوْقَهُمْ ای فوق رؤسهم یومئذ یوم القیامة. «ثَمانِیَةٌ» ای ثمانیة املاک و جاء فی الحدیث: «انّهم الیوم اربعة و اذا کان یوم القیامة امدّهم اللَّه باربعة آخرین فکانوا ثمانیة علی صورت الاوعال ما بین اظلافهم الی رکبهم کما بین سماء الی سماء
هوش مصنوعی: بر اساس گفته ضحاک، فرشتگان در اطراف به جابهجایی خواهند بود تا زمانی که خداوند به آنها فرمان دهد که فرود بیایند و زمین و ساکنانش را احاطه کنند. برخی میگویند که فرشتگان در گوشههای آسمان منتظر فرمان هستند تا در مورد اهل جهنم و بهشت از پاداش و عذاب عمل کنند. همچنین اشاره شده که آنها را در نواحی آسمان قرار دادهاند زیرا کافران برای جنگ به سمت آنها میآیند و فرشتگان آنها را متوقف میکنند. این بیانگر این است که «نمیتوانید اقدام کنید مگر با قدرتی از جانب من»، به این معنی که نمیتوانید به جایی پناه ببرید مگر اینکه من یاورانی در آنجا دارم. در روز قیامت، عرش پروردگارتان بر فراز آنها خواهد بود. تعداد آنها «هشت» است و در حدیثی آمده که در روز قیامت چهار فرشته دیگر بر آنها افزوده میشود، اما در حال حاضر آنها چهار فرشتهاند، بنابراین در آن روز تعدادشان به هشت خواهد رسید و شکل آنها مانند پنگورهاست، به طوری که فاصله بین سمهایشان تا زانوهایشان مانند فاصله بین آسمانها است.
و فی الخبر الصّحیح عن العباس بن عبد المطلب قال: کنّا جلوسا عند النّبی (ص) بالبطحاء فمرّت سحابة فقال النّبی (ص): «أ تدرون ما هذا»؟ قلنا السّحاب فقال: «و المزن» قلنا و المزن؟ قال: «و العنان» فسکتنا. فقال: «هل تدرون کم بین السّماء و الارض»؟ قلنا: اللَّه و رسوله اعلم. قال: «بینهما مسیرة خمس مائة سنة و من کلّ سماء الی سماء مسیرة خمس مائة سنة، و فی روایة اخری، قال (ص): «فانّ بعد ما بینهما امّا واحدة و امّا اثنتان و امّا ثلاث و سبعون سنة» قال: «و السّماء الثّانیة فوقها حتّی عدّ سبع سماوات»: ثمّ قال: «و فوق السّابعة بحر ما بین اعلاه الی اسفله کما بین سماء الی سماء و فوق ذلک ثمانیة اوعال ما بین اظلافهنّ الی رکبهنّ کما بین سماء الی سماء و فوق ذلک العرش و اللَّه تعالی فوق العرش»
هوش مصنوعی: عباس بن عبدالمطلب روایت میکند که روزی در حضور پیامبر (ص) نشسته بودند و ابرهایی از کنارشان عبور کردند. پیامبر از آنها پرسید: «میدانید این چیست؟» آنها گفتند: ابر. پیامبر ادامه داد: «و این هم ابر بارانزا.» آنها پرسیدند: «ابر بارانزا چیست؟» و پیامبر توضیح داد: «و آسمان بالا.» سپس سکوت کردند. پیامبر بعد از آن پرسید: «میدانید فاصله بین آسمان و زمین چقدر است؟» آنها پاسخ دادند: «الله و پیامبرش بهتر میدانند.» پیامبر گفت: «فاصله بین آنها مسیر پانصد سال است و فاصله میان هر دو آسمان نیز به همین اندازه است.» در روایت دیگری بیان شده که پیامبر فرمود: «فاصله میان آنها ممکن است یک سال، دو سال یا هفتاد و سه سال باشد.» سپس پیامبر به ذکر این موضوع ادامه داد که آسمان دوم بالای اول قرار دارد و تا آسمان هفتم را شماره کرد. سپس فرمود: «و بالای آسمان هفتم دریایی وجود دارد که فاصله بین بالای آن و پایینش به اندازه فاصله بین آسمانهاست و بالای آن هشت فیل وجود دارد که فاصله بین پاهایشان تا زانوهایشان نیز به اندازه فاصله بین آسمانهاست و بالای آن عرش است و خداوند تعالی بالای عرش قرار دارد.»
و عن عبد اللَّه بن وهب عن ابیه: انّ حملة العرش الیوم اربعة، لکلّ ملک منهم اربعة اوجه و اربعة اجنحة وجه کوجه الانسان، و وجه کوجه الاسد، و وجه کوجه الثّور، و وجه کوجه النّسر و جناحان قد غطی بهما وجهه لئلّا یصعق وجهه من نور العرش و جناحان یهفو بهما، و قال غیر وهب: حملة العرش الیوم اربعة ملک فی صورت انسان، و ملک فی صورت ثور و ملک فی صورت اسد، و ملک فی صورت نسر.
هوش مصنوعی: بر اساس روایتی، امروز چهار فرشته حامل عرش وجود دارند. هر یک از این فرشتگان دارای چهار چهره و چهار بال هستند. چهرهها شامل چهره انسان، چهره شیر، چهره گاو و چهره عقاب میباشند. آنها دو بال را بر روی چهرههای خود دارند تا نور عرش به چهرههایشان آسیب نرساند و همچنین دو بال دیگر را برای حرکت دارند. به نقل از دیگران، این فرشتگان در اشکال مختلفی وجود دارند: یک فرشته به شکل انسان، یک فرشته به شکل گاو، یک فرشته به شکل شیر و یک فرشته به شکل عقاب.
روی انّه انشد بین یدی رسول اللَّه (ص) قول امیّة بن ابی الصّلت:
هوش مصنوعی: در حضور رسول خدا (ص)، شعری از امیه بن ابیالصّلت خوانده شد.
رجل و ثور تحت رجل یمینه
و النّسر للأخری و لیث مرصد.
هوش مصنوعی: مردی است که زیر پای او یک گاو قرار دارد و در سمت دیگر یک عقاب و همچنین یک شیر در حال کمین است.
فقال النّبی (ص) صدق، و قیل: فی ثمانیة انّه ثمانیة صفوف من الملائکة لا یعلمهم الّا اللَّه عزّ و جلّ، و الاوّل اصحّ و قیل: الخلق عشرة اجزاء جزء الانس و الجنّ و سائر الحیوان و جزء الملائکة السّماوات و الارضین و ثمانیة اجزاء حملة العرش و هم الکرّوبیّون. و الفائدة فی ذکر العرش عقیب ما تقدّم انّ العرش بحاله خلاف السّماء و الارض. و عن علی بن الحسین علیهما السّلام قال: انّ اللَّه عزّ و جلّ خلق العرش رابعا لم یخلق قبله الّا ثلاثة: الهواء، و القلم، و النّور، ثمّ خلق العرش من الوان انوار مختلفة من ذلک نور اخضر منه اخضر و الخضرة و نور اصفر منه اصفر و الصّفرة و نور احمر منه احمر و الحمرة و نور ابیض و هو نور الانوار و منه ضوء النّهار.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: راست است و گفته شده است که در آیهای به هشت صف از فرشتگان اشاره شده است که فقط خداوند عزّ و جلّ آنها را میداند. البته نظر اول صحیحتر به نظر میرسد. همچنین گفته شده که آفرینش به ده بخش تقسیم میشود: یک بخش انسان و جن و سایر حیوانات و یک بخش مربوط به فرشتگان در آسمانها و زمین و هشت بخش مربوط به حاملان عرش که آنها هم کرّوبیون هستند. ذکر عرش پس از این مسائل به این دلیل است که عرش از آسمان و زمین متمایز است. از علی بن حسین (ع) نقل شده که خداوند عزّ و جلّ عرش را به عنوان چهارمین مخلوق آفرید و قبل از آن فقط سه چیز را خلق کرده بود: هوا، قلم و نور. سپس عرش را از رنگهای مختلف نور آفرید؛ نوری سبز از آن سبز، نوری زرد از آن زرد، نوری قرمز از آن قرمز و نوری سفید که نور اصلی نورهاست و منبع نور روز است.
قوله: یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لا تَخْفی مِنْکُمْ خافِیَةٌ قرأ حمزة و الکسائی: لا یخفی بالیاء ای لا یستتر علی اللَّه شیء منکم و لا من احوالکم. روی عن ابو موسی الاشعری قال: یعرض النّاس یوم القیامة ثلاث عرضات فامّا عرضتان فجدال و معاذیر و امّا العرضة الثّالثة فعندها تطیر الصّحف فی الایدی فاخذ بیمینه و اخذ بشماله و قیل: لیس یعرضهم لیعلم ما لم یکن عالما به و لکنّه یعرضهم مبالغة و مظاهرة فی العدل، و قیل: معنی العرض ان یعرف کلّ واحد ما یستحقّه من ثواب او عقاب، و قیل: یعرضون باعمالهم و اقوالهم کما یعرض السّلطان جنده باسلحتهم و دوابّهم.
هوش مصنوعی: در آن روز، شما به نمایش درمیآیید و هیچیک از رازهای شما پنهان نخواهد ماند. حمزه و کسایی این آیه را به شکل دیگری خواندهاند، به این معنا که هیچ چیزی از شما و حالات شما بر خداوند پوشیده نیست. ابوموسی اشعری روایت کرده که در روز قیامت، مردم سه بار به نمایش درمیآیند: دو بار اول برای جدال و ارائه معذرتها و بار سوم که در آن مردم به دستهایشان کتابهای اعمالشان را میگیرند. برخی بر این باورند که این نمایش به معنای آگاه کردن خداوند از آنچه نمیدانسته نیست، بلکه برای تأکید بر عدالت و برای نشان دادن است. همچنین گفته شده که هدف از این نمایش این است که هر شخص بداند چه پاداش یا مجازاتی مستحق است و همچنین مردم با اعمال و گفتار خود به نمایش درمیآیند، مانند اینکه یک فرمانروای قدرتمند سپاهیان خود را به همراه سلاحها و وسایلشان نشان دهد.
فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِیَمِینِهِ هذا اخبار عن قول الفریقین اذا وصل الیهم کتاب الحفظة فیقول المؤمنون قیل: نزلت هذه الآیة فی ابی سلمة بن عبد الاسد زوج امّ سلمة امرأة النّبی (ص) هو اوّل من هاجر الی المدینة من اصحاب رسول اللَّه (ص) ثمّ هو عامّ فی کلّ مؤمن. فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَهْ تقدیره هاؤم کتابی و اقرؤا کتابی فحذف الاوّل لانّ الثّانی یدلّ علیه، ای خذوا کتابی و اقرؤا و انظروا الی نجاتی لتقفوا علیها، یقال للرّجل «هاء» ای خذ، و للاثنین «هاؤما»، و للجمیع «هاؤم».
هوش مصنوعی: آیه اشاره به این دارد که کسانی که کتاب اعمالشان را به دست راستشان میگیرند، خوشحال و شادمان خواهند بود. این جمله به نوعی بیانگر دو گروه است؛ گروهی که به آنها کتاب عمل داده میشود و گروهی که حیاتشان مورد بررسی قرار میگیرد. مؤمنان با خوشحالی میگویند «بیا، کتابم را بخوانید»، و این آیه به ویژه در مورد ابوسلمه بن عبد الأسد، همسر ام سلمه، نازل شده است که او اولین کسی بود که به مدینه هجرت کرد. به طور کلی، این عبارت برای همه مؤمنان صدق میکند. همچنین عباراتی مانند «بیا» به معنای دریافت و خواندن کتاب، نشاندهندهی شوق و اشتیاق به نجات و رستگاری است.
یقال: انّه کتاب تکون زلّات صاحبه فی باطنه و طاعاته فی ظاهره یراها النّاس و یقولون: طوبی لهذا العبد، فاذا قرأ کتابه وجد فی آخره انّی سترت علیک فی الدّنیا و انّی اغفر هالک الیوم فیشرق وجهه و یؤمر بان یقلب کتابه فاذا قلبه رای حسناته و فی آخرها قد قبلتها منک فیقول من فرط سروره: تعالوا اقْرَؤُا کِتابِیَهْ و الهاء فی کتابیه و حسابیه للوقف و لاستراحة.
هوش مصنوعی: در این متن گفته شده است که این کتاب شامل لغزشها و خطاهای نویسنده درون خود است، در حالی که اطرافیان او تنها ظاهر خوب او را میبینند و به او تبریک میگویند. اما وقتی که او کتابش را میخواند، در انتهای آن میبیند که خداوند در دنیا بر او رحم کرده و در روز قیامت نیز او را مورد بخشش قرار میدهد. در این لحظه، او با شادی و خرسندی دستور میدهد تا کتابش را برگردانند و وقتی آن را برمیگرداند، خوبیها و کارهای نیکش را میبیند و متوجه میشود که تمام آنها را پذیرفته است. او از شدت خوشحالی به دیگران میگوید که بیایند و کتاب او را بخوانند. در اینجا اشاره شده که ضمیر «او» در متن به حساب و کتاب او مربوط میشود.
عن زید بن ثابت قال: قال رسول اللَّه (ص): «اوّل من اعطی کتابه من هذه الامّة عمر بن الخطاب و له شعاع کشعاع الشّمس» قیل له: فاین ابو بکر؟ قال: هیهات زفته الملائکة الی الجنّة.
هوش مصنوعی: زيد بن ثابت میگوید: پیامبر (ص) فرمودند: «اولین کسی که از این امت کتاب خود را دریافت میکند، عمر بن خطاب است و او همچون تابش آفتاب خواهد بود.» سپس از او پرسیدند: «پس ابو بکر کجاست؟» پیامبر پاسخ دادند: «او در حالی به بهشت رفته است که فرشتگان او را همراهی کردهاند.»
قوله: إِنِّی ظَنَنْتُ أَنِّی مُلاقٍ حِسابِیَهْ هذا الظّنّ اسم للعلم لیس من الشّک و هو فی القرآن کثیر معناه: الیقین سمّی الیقین ظنّا لان الظّن یلد الیقین، معناه ایقنت فی الدّنیا انّی معاین حسابی فکنت استعدّ له.
هوش مصنوعی: به نظر میرسد که فردی به این نتیجه رسیده که به زودی با حساب و کتابهای زندگیاش روبرو خواهد شد. این نتیجهگیری او به منزله یک علم قطعی است و نه تردید، زیرا در قرآن به دفعات به چنین حالتی اشاره شده است. در واقع، او این یقین را به عنوان یک تصور تلقی کرده است، زیرا این تصورات میتوانند به یقین منتهی شوند. با این دیدگاه، او در دنیا به این یقین رسیده که به زودی با نتیجه اعمالش روبرو خواهد شد و به همین دلیل برای آن آماده میشود.
فَهُوَ فِی عِیشَةٍ راضِیَةٍ ای فی حیاة مرضیّة یرضی بها صاحبها و خرجت مخرج سائر روی الآی.
هوش مصنوعی: او در زندگیای راضیکننده به سر میبرد، یعنی در زندگیای که صاحب آن از آن راضی است و این موضوع به شکل مشابهی در سایر آیات نیز مطرح شده است.
فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ قیل: خلق اللَّه الجنّة عالیة و النّهار هاویة، و قیل: «فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ» المکان عالیة القدر و الشّأن.
هوش مصنوعی: در باره بهشت گفته شده است که خداوند آن را در مرتبهای بلند و با عظمت آفریده است، و همچنین برخی گفتهاند که "در بهشتی بلندمرتبه" به معنای مکانی با ارزش و مقام والا است.
قُطُوفُها دانِیَةٌ ای ثمارها قریبه ینالها القائم و القاعد و المضطجع یقطفون کیف شاؤا و یقال لهم: کُلُوا وَ اشْرَبُوا من نعیم الجنّة هَنِیئاً سلیما من الآفات و المکاره لا تنغیص فیها و لا تکدیر. بِما أَسْلَفْتُمْ ای بسبب ما قدمتم من الخیرات و الطّاعات فی ایّام الدّنیا الماضیة. قال ابن عباس انّها نزلت فی الصّائمین خاصّة. فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَةِ ای الجائعة کما تقول: نهاره صائم.
هوش مصنوعی: در این متن به توصیف میوههایی پرداخته شده که به راحتی قابل دسترسی هستند و افرادی که ایستاده، نشسته، یا دراز کشیدهاند میتوانند آنها را بچینند. به آنان گفته میشود که از نعمتهای بهشت بخورند و بنوشند، این نعمتها سالم و دور از آفات و مشکلات هستند و هیچ گونه نارضایتی و آبرو ریزی در آنها وجود ندارد. این وضعیت به خاطر اعمال نیکی است که انسانها در دنیا انجام دادهاند. همچنین اشاره شده که این آیه به طور خاص درباره روزهداران نازل شده است و به روزهای گذشته که با گرسنگی همراه بوده اشاره میکند.
یروی انّ اللَّه عزّ و جلّ یقول یوم القیامة: «یا اولیائی طالما نظرت الیکم فی الدّنیا و قد قلصت شفاهکم عن الاشربة و غارت اعینکم و خمصت بطونکم فکونوا الیوم فی نعیمکم.
هوش مصنوعی: خداوند در روز قیامت میفرماید: «ای دوستان من، من به شما در دنیا نگاه کردم، در حالی که لب هایتان از نوشیدنیها خشک شده بود و چشمانتان اشکآلود بود و شکمهایتان گرسنه بود. اکنون در نعمتهای خود باشید.»
کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَةِ.
هوش مصنوعی: بخورید و بیاشامید با کمال آرامش به خاطر آنچه در روزهای گذشته انجام دادهاید.
وَ أَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتابَهُ بِشِمالِهِ قیل: نزلت فی الاسود بن عبد الاسد اخی ابی سلمة هو له خاصّ ثمّ هو عامّ فی جمیع الکفّار. قیل: ینزع یده من صدره الی ما خلف ظهره فیعطی کتابه بشماله فیقول: یا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتابِیَهْ.
هوش مصنوعی: و اما کسی که کتابش را با دست چپش دریافت کند، گفته شده که این آیه درباره الأسود بن عبد الأسد، برادر ابی سلمه نازل شده و سپس شامل تمامی کافران میشود. گفته میشود که او دستش را از سینهاش بیرون میآورد تا کتابش را از پشت بدهد و با دست چپش کتابش را میگیرد و میگوید: ای کاش که هرگز کتابم را دریافت نکرده بودم.
وَ لَمْ أَدْرِ ما حِسابِیَهْ یتمنّی ان لم یبعث و لم یحاسب لما یری فیه من قبائح اعماله هذا کقوله:ا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً».
هوش مصنوعی: نمیدانم که حساب و کتاب من چگونه خواهد بود. او آرزو میکند که ای کاش زنده نمیشد و محاسبهای از او نمیشد، زیرا از رفتار زشت و ناپسند خود آگاه است. این حالت شبیه به سخن اوست که میگوید: ای کاش فقط خاک بودم.
یا لَیْتَها کانَتِ الْقاضِیَةَ الهاء راجعة الی موتته یقول: یا لیتنی متّ میته قاضیة لا حیاة بعدها یتمنّون الموت عند ذلک فی القیامة من شدّة ما یقاسونه من العقوبة و کانوا من اشدّ النّاس کراهیة للموت فی الدّنیا.
هوش مصنوعی: ای کاش آن مرگ نهایی بود، حالتی که شخص میگوید: ای کاش میمردم به مرگی نهایی که بعد آن زندگی نبود. در آن زمان، در قیامت، به خاطر شدتی که از عذاب متحمل میشوند، آرزوی مرگ میکنند. در حالی که در دنیا، از همه مردم، بیشتر از همه از مرگ تنفر دارند.
ما أَغْنی عَنِّی مالِیَهْ لم ینفعنی ما جمعته فی الدّنیا من الاموال و لم یدفع عنّی من عذاب اللَّه شیئا.
هوش مصنوعی: داراییها و ثروتهایم هیچ کمکی به من نکردند و آنچه را که در دنیا جمع کرده بودم، برایم هیچ فایدهای نداشت و نتوانست از عذاب خداوند چیزی را از من دور کند.
هَلَکَ عَنِّی سُلْطانِیَهْ ای ضلّت عنّی حجّتی و زال عنّی ملکی و قوّتی و قیل: کلّ احد کان له سلطان علی نفسه و ماله و جوارحه فیزول فی القیامة سلطانه علی نفسه فلا یملک لنفسه. و قیل: ذلک کان بحیث لو اراد ان یؤمن لقدر علی ذلک السّلاطة فی اللّسان البلاغة و قوّة الکلام مع الاصابة و السّلیط الزّیت و السّلطان المکنة و القدرة فی قوله عزّ و جلّ: إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ إِنَّما سُلْطانُهُ وَ ما کانَ لَهُ عَلَیْهِمْ مِنْ سُلْطانٍ إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ و مات فلان فی سلطان فلان ای فی ولایته.
هوش مصنوعی: سلطان و قدرت از من رخت بربسته است. دلیل و حجت من از من دور شده و نیروی من از بین رفته است. گفته شده که هر کسی بر خود و اموال و جسمش تسلط دارد، اما در روز قیامت، این تسلط بر خود از بین میرود و فرد نمیتواند بر خود هم تسلطی داشته باشد. همچنین بیان شده که اگر کسی بخواهد ایمان بیاورد، به راحتی میتواند با تسلط زبان، بلاغت و قدرت کلام این کار را انجام دهد. خداوند در آیات خود میفرماید که هیچ تسلطی بر بندگان من ندارید و این تأکید بر فقدان سلطنت بر آنهاست. و همچنین گفته شده که فلانی تحت سلطه فلانی زندگی کرده است، یعنی در حیطهای که او اختیار داشته است.
خُذُوهُ فَغُلُّوهُ القول هاهنا مضمر، ای یقول اللَّه عزّ و جلّ لخزنة جهنّم خُذُوهُ فشدّوه بالاغلال، ای اجمعوا یده الی عنقه فی الحدید.
هوش مصنوعی: بگیرید او را و به زنجیرش بکشید. اینجا اشاره به کلام خداوند متعال است که به نگهبانان جهنم میگوید: او را بگیرید و با زنجیر به هم ببندید، یعنی دستانش را به گردنش در زنجیر کنید.
ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ ای ادخلوه فیها و احرقوه.
هوش مصنوعی: سپس آنها را به جهنم وارد کنید و در آن بسوزانید.
ثُمَّ فِی سِلْسِلَةٍ یقال: تدخل السّلسلة فی فیه ثمّ یخرج من مقعدته و معنی فَاسْلُکُوهُ ای فاسلکوا فیه السّلسلة و لکنّ العرب یقول: ادخلت القلنسوة فی رأسه، و قیل: هی سلسلة واحدة یدخلون جمیعا فیها و یشدّ بعضهم الی بعض و قیل: بل لکلّ واحد سِلْسِلَةٍ ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً. قال نوف البکائی الشّامی: کلّ ذراع سبعون باعا، کلّ باع ابعد ما بینی و بین مکة و هو یومئذ بالکوفة، و فی روایة بذراع المترف الجبّار، و الجبّار عند العرب العظیم الطّول. و عن عبد اللَّه بن عمرو بن العاص عن النّبی (ص) قال: «لو انّ رضراضة مثل هذه و اشار الی مثل الجمجمة ارسلت من السّماء الی الارض و هی مسیرة خمس مائة سنة لبلغت الارض، قیل: اللّیل و لو انّها ارسلت من رأس السّلسلة لسارت اربعین خریفا، اللّیل و النّهار قبل ان تبلغ اصلها او عقرها. و عن کعب قال: لو جمع حدید الدّنیا ما وزن حلقة منها. و قیل: لو انّ حلقة منها وضعت علی جبل لذاب من حرّها. «إِنَّهُ کانَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ».
هوش مصنوعی: در این متن، به توصیف یک سلسله و ویژگیهای آن پرداخته شده است. گفته میشود که این سلسله به گونهای است که فردی در آن وارد میشود و دیگری از محل خود خارج میشود. برخی معتقدند که همه افراد در یک سلسله واحد قرار دارند و به یکدیگر متصل هستند، در حالی که برخی دیگر معتقدند هر فرد دارای یک سلسله خاص با طول مشخصی است.
در ادامه، اشارهای به عقاید مختلف از جمله نظرات نوف البکائی و عبد الله بن عمرو بن عاص شده که در مورد اندازه کلی این سلسله و ویژگیهای نادری که با آن مرتبط است، توضیحاتی میدهند. همچنین به قدرت و عظمت خداوند اشاره و تأکید میشود که آنچه در این سلسله وجود دارد، بهقدری سنگین و بزرگ است که هیچگونه مقایسهای با زمین نمیتواند داشته باشد و اگر حتی کوچکترین نشانهای از آن به سمت زمین ارسال شود، تاثیرات شدیدی خواهد گذاشت.
وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ ای لا یطعم و لا یأمر به بل کان یقول: أ نطعم من لو یشاء اللَّه اطعمه. کان ابو الدرداء یقول لامرأته ام الدرداء: نجونا من نصف السّلسلة آمنّا باللّه فحضّی علی اطعام المسکین للنّصف الباقی.
هوش مصنوعی: آن کسی که مردم را به غذا دادن به مسکینان تشویق نمیکند، نه خود غذا میخورد و نه دیگران را به خوردن آن تشویق میکند. او میگفت: «آیا ما غذایی به کسی بدهیم که اگر خدا بخواهد، خود به او غذا میدهد؟» ابوالدرداء به همسرش ام الدرداء میگفت: «ما از نیمه این زنجیر رهایی یافتیم و به خدا ایمان آوردیم، پس تو نیز باید مردم را به اطعام مسکینان تشویق کنی برای نیمه باقیمانده.»
فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هاهُنا حَمِیمٌ الحمیم: القریب نسبا او ودّا او لا ینتفع بحمیمه کما ینتفع فی الدّنیا.
هوش مصنوعی: امروز هیچ دوستی نزدیک برای او وجود ندارد که به او کمک کند یا از او حمایت کند، همانطور که در دنیا اینطور هستند.
وَ لا طَعامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِینٍ و هو الصّدید الّذی ینغسل من ابدان اهل النّار.
هوش مصنوعی: و هیچ غذایی جز از زبالههای بدن اهل آتش نیست و این غذای نامطلوب، مایع کثیفی است که از بدن آنها بیرون میآید.
و قیل: هو طعام اعدّه اللَّه لاهل النّار و هو اعلم به هو بعض ما اخفی لهم، یقال: للنّار درکات و لکلّ درکة نوع طعام و شراب.
هوش مصنوعی: گفته شده است که این خوراکی، غذایی است که خدا برای اهل آتش آماده کرده و او به آن آگاهتر است. این یکی از چیزهایی است که برای آنان پنهان شده است. گفته میشود که آتش دارای طبقات مختلفی است و هر طبقه نوع خاصی از غذا و نوشیدنی دارد.
لا یَأْکُلُهُ إِلَّا الْخاطِؤُنَ الکافرون الجائرون عن طریق الحقّ عمدا.
هوش مصنوعی: تنها خطاکاران و کافران که عمداً از مسیر حق منحرف شدهاند، آن را نمیخورند.
فَلا أُقْسِمُ لا صلة و معناه: اقسم و دخلت لا مؤکّدة، و قیل: انّها نفی لردّ کلام المشرکین کانّه قال: لیس الامر کما یقوله المشرکون: أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ.
هوش مصنوعی: در این متن گفته شده که واژه "فَلا أُقْسِمُ" به معنای قسم خوردن است و در آن "لا" برای تأکید به کار رفته است. همچنین گفته شده که این عبارت میتواند نفیکننده سخنان مشرکان باشد و مانند این است که میگوید: "وضع به گونهای نیست که مشرکان میگویند: من به آنچه میبینید قسم میخورم."
وَ ما لا تُبْصِرُونَ هذا من جوامع کلم القرآن، قال قتادة: اقسم بالاشیاء کلّها فیدخل فیه جمیع الموجودات. و قیل: اقسم بالدّنیا و الآخرة. و قیل: ما تبصرون ما علی ظهر الارض و ما لا تبصرون ما فی بطنها. و قیل: تبصرون الاجسام و ما لا تبصرون الارواح.
هوش مصنوعی: این جمله به تفسیر یک بخش از قرآن میپردازد و به موضوع قسم خوردن اشاره دارد. در این متن گفته شده که خداوند به تمام موجودات قسم میخورد، به گونهای که شامل همه چیزهایی میشود که در جهان وجود دارند. همچنین توضیحاتی درباره چیزهایی که میتوان دید و چیزهایی که نمیتوان دید ارائه شده است؛ به عنوان مثال، آنچه بر روی زمین است و آنچه در دل زمین پنهان است، یا اجسام قابل مشاهده و ارواح غیرقابل مشاهده.
و قیل: ما تبصرون الانس و ما لا تبصرون الملائکة و الجنّ. و قیل: النّعم الظّاهرة و الباطنة.
هوش مصنوعی: برخی گفتهاند که شما انسانها تنها موجودات قابل دیدن را مشاهده میکنید و از موجودات غیرقابل دیدن مانند فرشتگان و جنها بیخبرید. همچنین گفته شده است که نعمتها به دو دسته تقسیم میشوند: نعمتهای ظاهری و نعمتهای باطنی.
و قیل: ما تبصرون ما اظهر اللَّه للملائکة و اللّوح و القلم و ما لا تبصرون ما استأثر اللَّه بعلمه فلم یطلع علیه احدا. و قال جعفر: بما تبصرون من صنعی فی ملکی و ما لا تبصرون من برّی باولیایی. و قال جنید: بما تبصرون من آثار الرّسالة و الوحی علی حبیبی محمد.
هوش مصنوعی: در این متن بیان شده که ما میتوانیم به آنچه خداوند برای ملائکه و در الواح و قلم ظاهر کرده، نگاه کنیم و در عین حال، از آنچه که خداوند به علم خود مختص کرده و هیچ کس را در آن آگاه نکرده، بیخبر هستیم. جعفر میگوید که آنچه شما از کارهای من در ملک من میبینید و آنچه که نمیبینید، مربوط به رحمت خداوند به دوستانش است. جنید نیز اشاره میکند که آنچه شما از آثار پیامبری و وحی بر پیامبر محبوب خدا، محمد، مشاهده میکنید، قابل درک است.
وَ ما لا تُبْصِرُونَ من السّر معه لیلة الاسراء، و قال ابن عطاء ما تبصرون من آثار القدرة وَ ما لا تُبْصِرُونَ من اسرار القدرة.
هوش مصنوعی: در شب معراج، مواردی وجود دارد که شما نمیتوانید ببینید، و ابن عطاء میگوید آنچه شما از آثار قدرت و اسرار آن نمیبینید، بسیار است.
إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ هذا جواب القسم، ای انّ هذا القرآن قراءة رسول کریم یعنی محمد (ص). اضاف القول الیه لانّه لمّا قال قول رسول اقتضی مرسلا فکان معلوما انّ ما یقرأه کلام مرسله و انّما هو مبلّغه و قد یأت القول فی القرآن، و المراد به القراءة قال اللَّه تعالی. حَتَّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ ای ما تقرؤن فی صلوتکم.
هوش مصنوعی: این متن بیان میکند که قرآن، سخن فرستادهای بزرگوار است. به این معنی که آنچه در قرآن آمده، گفتار پیامبر محمد (ص) است. اشاره شده که چون گفته شده "سخن فرستاده"، روشن است که این سخنان از جانب فرستادهای به بشریت منتقل میشوند و پیامبر صرفاً منتقلکننده این کلام است. همچنین به آیات قرآنی اشاره شده که یادآوری میکند تا شما بدانید چه میگویید، به ویژه در زمان نماز.
و قیل: سبب نزول الآیة انّ الولید بن المغیرة قال: انّ محمّدا ساحر، و قال ابو جهل: هو شاعر فانزل اللَّه تعالی: فَلا أُقْسِمُ بِما تُبْصِرُونَ وَ ما لا تُبْصِرُونَ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ قیل: یعنی جبرئیل (ع).
هوش مصنوعی: گفته شده است که دلیل نزول آیه، اظهارات الولید بن مغیره بوده که پیامبر را ساحر خوانده و ابوجهل او را شاعر دانسته است. در پاسخ به این اظهارات، خداوند میفرماید: "من به چیزی که میبینید و آنچه نمیبینید قسم میخورم که این سخن، سخن یک پیامبر بزرگوار است." که اشاره شده است به جبرئیل (ع).
تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ ای انّ الّذی یقرأه جبرئیل علی محمد (ص) وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شاعِرٍ قَلِیلًا ما تُؤْمِنُونَ ما صلة دخلت للتّوکید ای قلیلا تؤمنون.
هوش مصنوعی: این آیه از سوی پروردگار جهانیان نازل شده است. جبرئیل این متن را بر محمد (ص) قرائت میکند و این سخن از جانب یک شاعر نیست. اما شما تنها اندکی به آن ایمان میآورید. کلمه "قلیلاً" به عنوان تأکیدی در اینجا استفاده شده است که نشان میدهد ایمان شما بسیار اندک است.
وَ لا بِقَوْلِ کاهِنٍ قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ قرأ ابن کثیر و ابن عامر و یعقوب: یؤمنون یذکرون بالیاء فیهما. و اراد بالقلیل نفی ایمانهم اصلا کقولک: لمن لا یزورک فلمّا تأتینا و انت ترید لا تأتینا اصلا. الشّعر فی اللّغة: العلم، یقال: شعرت اشعر، ای علمت، و شعر الرّجل اذا صار شاعرا و سمّی الشّاعر شاعرا لانّ الشّعر علم برأسه لا یعلّمه کلّ احد. و الکاهن الّذی یزعم انّ له خدما من الجنّ یأتونه بضرب من الوحی، و قد انقطعت الکهانة بعد نبیّنا (ص) لانّ الجنّ حبسوا و منعوا عن الاستماع. تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ یعنی به القرآن نزل به جبرئیل علی محمد (ص).
هوش مصنوعی: در این متن به این نکته اشاره میشود که بعضی از افراد به سخنان کاهنانی که ادعا میکنند اطلاعاتی از دنیای غیب دارند، توجه میکنند، اما این توجه و ایمان آنها بسیار کم است. همچنین در اینجا توضیح داده شده که شعر به معنای علم است و شاعر به کسی گفته میشود که در این علم مهارت دارد. در ادامه، به کاهنانی که ادعا میکنند از جنّ کمک میگیرند نیز اشاره شده و بیان شده که پس از ظهور پیامبر اسلام (ص) این نوع کاهنی متوقف شده است. در نهایت، گفته شده که قرآن به رسول خدا (ص) از طرف پروردگار عالمیان نازل شده است.
وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا یعنی الرّسول و لو تحرض و اختلق علینا و اتی بشیء من عند نفسه او زاد فی القرآن او نقص منه.
هوش مصنوعی: اگر پیامبر بر ما چیزی را نسبت میداد، یعنی اگر او مدعی میشد یا چیزی را به ما نسبت میداد و از جانب خود مطلبی میساخت، یا بر قرآن چیزی میافزود یا از آن کم میکرد.
لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ای لامرنا ان یؤخذ بیده اخذا بالعقوبة کالسّلطان اذا اراد الاستخفاف ببعض رعیّته قال لبعض اعوانه: خذ بیده و اخرجه. و قیل: معناه لانتقمنا منه بالقوّة و القدرة ای عذّبناه و اخذناه بقهر اخذ عقوبة و عبّر عن القوّة بالیمین لانّ قوّة کل شیء فی میامنه، و قیل: لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ای بالحقّ کقوله: کُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ ای من قبل الحقّ. و قیل: «بالیمین» ای بالعهد الغلیظ الّذی اخذنا منه. ای طالبناه بعهدنا لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا.
هوش مصنوعی: ما او را با قدرت و خشونت میگرفتیم؛ مانند سلطانی که میخواهد بر برخی رعیتهای خود فشار آورد و به یکی از نزدیکان خود میگوید: او را بگیر و بیرون ببرید. همچنین میتوان گفت که این به معنای انتقامگیری از او با قدرت و توانایی است؛ یعنی او را مجازات میکردیم و با قهر او را میگرفتیم. از آنجا که قدرت هر چیزی در دست راست آن قرار دارد، به قدرت با دست راست اشاره شده است. همچنین معنی دیگر این عبارت میتواند به حق اشاره داشته باشد؛ مانند گفتهای که میگوید: شما ما را از سمت راست میآمدید، یعنی از سوی حق. علاوه بر این، "با دست راست" میتواند به عهد مستحکم و قوی که از او گرفتهایم، اشاره کند؛ یعنی از او خواستهایم که به عهد خود وفادار باشد، در غیر این صورت به خود ما نسبت ناروا نسب نمیداده است.
ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ ای امتناه و اهلکناه، لانّ الوتین عرق فی القلب متّصل بالظّهر اذا قطع مات صاحبه. قال ابن عباس: الوتین نیاط القلب. و قال مجاهد هو الحبل الّذی فی الظّهر اذا انقطع مات الانسان.
هوش مصنوعی: سپس اگر (خدا) میخواست، قطع میکردیم هر شکاف و پیوندی را که وجود دارد و باعث نابودی او میشدیم، زیرا این پیوند به رگ قلب متصل است و اگر قطع شود، صاحب آن میمیرد. ابن عباس گفته است که این پیوند، رگ قلب است. مجاهد نیز بیان کرده که این یک رشته در پشت است که اگر قطع شود، انسان میمیرد.
فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ ای مانعین یحجزوننا عن عقوبته و المعنی: انّ محمدا لا یتکلّف الکذب لاجلکم مع علمه انّه لو تکلّفه لعاقبناه و لا یقدر احد علی دفع عقوبتنا عنه و جمع حاجزین و هو من نعت احد لانّ احدا یستعمل فی معنی الجمع کقوله: لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ إِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقِینَ ای انّ هذا القرآن لموعظة للمتّقین خصّهم بالذّکر لانتفاعهم به و التّذکرة العلامة الّتی یذکر بها المعنی و إِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبِینَ بالقرآن جاحدین للرّسالة و صفات الآلهیه. و قیل: انّا لنعلم من یصدّق و من یکذّب. قال مالک ما اشدّ هذه الآیة علی هذه الامّة.
هوش مصنوعی: هیچیک از شما نمیتوانید ما را از عذاب الهی بازدارید. معنایش این است که محمد (ص) نیازی به دروغگویی برای شما ندارد، زیرا میداند که اگر چنین کند، ما او را مجازات خواهیم کرد و هیچکس نمیتواند عذاب ما را از او دور کند. واژه "حاجزین" جمع "حاجز" است که به معنای مانع است و به یکی از شما اشاره دارد؛ چرا که در زبان عربی، "احد" برای اشاره به جمع نیز استفاده میشود. همچنین، این قرآن موعظهای برای پرهیزگاران است و آنها را به خاطر استفاده از آن یادآور میشود. ما میدانیم که برخی از شما به قرآن کافر هستند و پیامبری و صفات الهی را انکار میکنند. برخی گفتهاند که ما میدانیم چه کسی تصدیق میکند و چه کسی تکذیب. مالک گفته است این آیه بر این امت بسیار سنگین است.
وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ ای و انّ القرآن لحسرة و ندامة عَلَی الْکافِرِینَ یوم القیامة اذا رأوا ثواب من آمن به و عمل بما فیه و قد خالفوا و ضیّعوا العمل به.
هوش مصنوعی: قرآن در روز قیامت برای کافران حسرت و پشیمانی خواهد بود، وقتی که ثواب کسانی را که به آن ایمان آورده و مطابق با آن عمل کردهاند، مشاهده کنند و در آن هنگام متوجه شوند که خودشان با آن مخالفت کرده و از اجرای آن سرپیچی کردهاند.
وَ إِنَّهُ لَحَقُّ الْیَقِینِ مضاف الی النّعت تأویله: و انّه للحقّ الیقین و قیل: معناه انّه للیقین حقّ الیقین، کما تقول: هو الجواد عین الجواد. و قیل: انّه لحقّ الامر الیقین ایقن به المؤمن فی الدّنیا فینفعه و ایقن به الکافر فی الآخرة فلم ینفعه.
هوش مصنوعی: این جمله بیان میکند که این امر حتمی و مسلم است. در اینجا توضیح داده شده که ممکن است منظور آن باشد که این حقیقت، حقیقتی واقعی و قطعی است، همانطور که میتوان گفت "او نیکوکار واقعی است". همچنین گفته شده ممکن است منظور این باشد که مؤمن در دنیا به این حقیقت ایمان میآورد و از آن بهرهمند میشود، در حالی که کافر در آخرت به آن ایمان میآورد اما برایش ثمری ندارد.
و قیل: ان التّحسّر للکافر یوم القیامة کائن لا محالة.
هوش مصنوعی: گفته شده است که برای کافران، در روز قیامت حتماً حسرتی وجود خواهد داشت.
فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ تأویله فسبّح ربّک العظیم و الاسم زائد کقول لبید:
هوش مصنوعی: پس نام بزرگ پروردگارت را تسبیح کن. این جمله به این معناست که پروردگار بزرگ را ستایش و تقدیس نمایی و کلمه "نام" در اینجا اضافی است، مانند گفته لبید.
الی الحول ثمّ اسم السلام علیکما
و من یبک حولا کاملا فقد اعتذر
هوش مصنوعی: تا زمانی که به دورهمی شما میآیم، سلامی به شما و هر کس دیگری که در این جمع هست نثار میکنم. و کسی که به مدت یک سال کامل به یاد شما باشد، در حقیقت عذرخواهی کرده است.
و المعنی: صلّ له و نزّهه عمّا لا یلیق به فسبحان اللَّه دائما و العظیم الّذی کلّ شیء فی جنب عظمته صغیر.
هوش مصنوعی: و معنا این است که خداوند را عبادت کن و او را از هر چیزی که شایستهاش نیست پاک و مبرا بدان. پس همیشه به عظمت خداوند که هر چیزی در مقابل عظمت او کوچک است، تسبیح بگو.