گنجور

النوبة الثانیة

این سورة الجمعة یازده آیتست، صد و هشتاد کلمه هفتصد و بیست حرف، جمله به مدینه فرو آمد، باجماع مفسّران، و در مدنیّات شمرند. و درین سوره نه ناسخ است نه منسوخ. در فضیلت سوره مصطفی (ص) گفت بروایت ابیّ بن کعب: «من قرأ سورة الجمعة کتب له عشر حسنات بعدد من ذهب الی الجمعة فی مصر من امصار المسلمین و من لم یذهب».

یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ، التسبیح: تنزیه اللَّه من کلّ سوء، و قیل: المعنی یذکّر اللَّه ما فی السّماوات و ما فی الارض من شی‌ء غیر کفّار الجنّ و الانس.

ثمّ نعت الربّ عزّ و جلّ نفسه فقال: الْمَلِکِ ای الّذی یملک کلّ شی‌ء و لا یملک فی الحقیقة سواه. الْقُدُّوسِ ای الطاهر عمّا یخلوه من الشریک و الصاحبة و الولد و الْقُدُّوسِ و الْقُدُّوسِ بضمّ القاف و فتحها واحد و قد قرئ بهما قرأه ابو السماک.

و زید بن علی و غیرهما قال: رؤبة:

دعوت ربّ العزّة القدّوسا

دعاء لا یعبد الناقوسا.

و القدس، الطهر، و القدس فوق القدح کالسطل. و التقدیس: التّنزیه و قیل لعبد اللَّه بن المبارک: سئل عن خبر فروی انّ العدس قدّسه سبعون نبیّا، فقال: لا و لا نصف نبی! فمعنی هذا التقدیس الثناء و قال عطاء بن السائب عن میسرة هذه الآیة یُسَبِّحُ لِلَّهِ الی قوله: الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ فی التوریة سبع مائة آیة.

هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ ای فی العرب. رَسُولًا مِنْهُمْ یعنی: محمدا (ص) و سمّی العرب امیّین لانّه لم یکن لهم کتاب قبل القرآن، لذلک سمّی الیهود و النصاری، اهل الکتاب، لیمتازوا عنهم و قیل: سمّیت العرب امیّین لانّهم کانوا علی نعت امیّتهم مذ کانت بلا خطّ و لا کتاب نسبوا الی ما ولدوا علیه من امّهاتهم لانّ الخطّ و القراءة بالتعلیم دون ما جبل الخلق علیه و من یحسن الکتابة من العرب فانّه ایضا امّی، لانّه لم یکن لهم فی الاصل خطّ و کتابة الّا فی ثقیف اهل الطائف تعلموه من اهل الحیرة، و قیل: تعلمه اهل الحیرة من اهل الانبار و لم یکن فی اصحاب رسول اللَّه (ص) کاتب الّا حنظلة الّذی یقال له: غسیل الملائکة، و یسمّی حنظلة الکاتب. ثمّ ظهر الخطّ فی الصحابة بعد و کان معاویة بن ابی سفیان. و زید بن ثابت یکتبان لرسول اللَّه (ص) و کان ابن ابی سرح یکتب له ثمّ ارتدّ. هو الّذی قال سانزل مثل ما انزل اللَّه و هو من النفر الّذی امر رسول اللَّه (ص) یوم فتح مکة بقتلهم.

و کتب کتاب الصلح بین رسول اللَّه و بین قریش یوم الحدیبیة علی بن ابی طالب (ع). و لمّا عرضت المصاحف علی عثمان (رض) رأی فیه اشیاء لحن فیها الکاتب، فقال: اری فیه لحنا و ستقیمه العرب بالسنتهم. و قال بعض العلماء: کان عثمان و علی، رضی اللَّه عنهما، یکتبان الوحی بین یدی رسول اللَّه فاذا غابا کتب ابیّ بن کعب و زید بن ثابت و کان خالد بن سعید بن العاص و معاویة بن ابی سفیان یکتبان بین یدیه فی حوائجه و کان المغیرة بن شعبة ینوب عنهما اذا لم یحضرا و کان عبد اللَّه بن الارقم و العلاء بن عتبة یکتبان بین الناس فی قبائلهم و میاههم و فی دور الانصار بین الرّجال و النساء و کان حذیفة بن الیمان یکتب خرص تمر الحجاز و کان زید بن ثابت یکتب الی الملوک مع ما کان یکتب من الوحی. و کان حنظلة بن الربیع الکاتب خلیفة کلّ کاتب من کتّاب رسول اللَّه غاب عن عمله و کان النبی (ص) یضع عنده خاتمه. و اختلفوا فی رسول اللَّه (ص) انّه هل تعلم الکتابة بآخرة من عمره أم لا؟ لعلمائنا.

فیه وجهان و لیس فی کونه حدیث یصحّ. قوله: یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ ای یطهّرهم من الذنوب و الشّرک، و قیل: یأخذ زکاة اموالهم. وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ الکتاب: القرآن، و الْحِکْمَةَ: السنن. و قیل: الْحِکْمَةَ، الفقه فی دین اللَّه و معرفة الحلال و الحرام. وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ ای من قبل بعثة محمد (ع) لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ: کفر و جهالة.

قوله: وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ فی محلّ قوله آخرین و جهان: احدهما انّه فی محلّ الخفض، ای بعث فی الامیّین و فی آخرین رسولا منهم، ای من المبعوثین الیهم.

الثانی، انّه فی محل النصب و المعنی: یعلّمهم الکتاب و یعلم آخرین و اختلف العلماء فیهم فقال قوم: هم العجم و هو قول ابن عمر و سعید بن جبیر و مجاهد و الدلیل علیه ما روی ابو هریرة قال: کنّا جلوسا عند النّبی (ص) اذ نزلت علیه سورة الجمعة، فلمّا قرأ: وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ قال رجل: من هؤلاء یا رسول اللَّه! فلم یراجعه النّبی (ص) حتی سأله مرّتین او ثلاثا، قال: و فینا سلمان الفارسی. قال: فوضع النّبی (ص) یده علی سلمان ثمّ قال: «لو کان الایمان عند الثّریا لناله رجال من هؤلاء.

و فی روایة اخری: «لو کان الدّین عند الثّریا لذهب الیه رجال من ابناء فارس حتی یتناولوه».

و قال ابن زید: هم جمیع من دخل فی الاسلام بعد النبی (ص) الی یوم القیامة لانّ النبی (ص) کان مبعوثا الی کافّة الخلق الی یوم القیامة و فی الخبر عن النّبی (ص): «انّ فی اصلاب الرجال من اصحابی رجالا و نساء یدخلون الجنّة بغیر حساب، ثمّ قرأ: آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ‌ و عن ابن ابی لیلی عن رجل من اصحاب رسول اللَّه (ص) قال قال النّبی (ص): رأیتنی یتّبعنی غنم سود ثم اتبعها غنم سود، ثمّ اتّبعها غنم عفر، اوّلها یا با بکر قال: امّا السود فالعرب و امّا العفر فالعجم یتبعک بعد العرب.

کذلک عبّرها الملک سجر العفرة فی اللّون بیاض کلون الظّبی. لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ ای لم یدرکوهم و لکنّهم یکونون بعدهم. و قیل لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ فی الفضل و السابقة لانّ التابعین لا یدرکون شأو الصحابة و کذلک العجم مع العرب. و من شرائط الدّین معرفة فضل العرب علی العجم و حبّهم لمکان القرآن و الرّسول و القبلة و الحجّ بمشاعره و الاذان و الخطبة و لفظة النّکاح و الصّید و هو الحکم العربیّ، و القیافة و السّلم و ضرب الدنانیر و الدّراهم. امر رسول اللَّه بحبّهم و معرفة حقّهم، و فی الآیة دلیل علی انّ رسول اللَّه (ص) رسول نفسه و بلاغة حجّة لاهل زمانه، و من بلغ لقوله عزّ و جلّ و من یکفر به من الاحزاب فالنّار موعده. وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ای الّذی بعث هو العزیز الحکیم.

ذلِکَ یعنی: النبوّة. فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ علی محمد و ذو الفضل العظیم علی الخلق بارسال محمد الیهم و توفیقهم لمتابعته.

مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها یعنی: الیهود امروا بقبولها فلم یقبلوها و کلف العمل بما فیها فلم یفعلوا ما امروا فیها من اظهار صفة محمد و نعته بل غیّروها و حرّفوا الکلم عن مواضعها. کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً فکما انّ‌ الحمار لا ینتفع بما یحمله من الکتب کذلک الیهود یقرءون التوراة و لا ینتفعون بما فیها. و الاسفار الکتب الکبار، واحدها: سفر. بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ ای بئس المثل مثلهم، بئس القوم قوم هذا مثلهم وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ ای لا یهدی من سمّاه فی علمه ظالما.

قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا ای عدلوا و مالوا سمّیت الیهود یهود لانّهم عدلوا عن الدّین المستقیم. إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ الزّعم: قول عن ظنّ. ای ان قلتم ظنّا انّکم أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ ای من دون محمد (ص) و ذلک انّ یهود المدینة کتب الی یهود خیبر، انّ محمدا یدعونا الی دینه فما تقولون انتم؟ فقالت یهود خیبر: و نحن اولاد الانبیاء و ابناء اللَّه و احبّاؤه، فلا ندخل فی دینه فانزل اللَّه عزّ و جلّ هذه الآیة. قوله: فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ای فادعوا علی انفسکم بالموت. إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ انّکم ابناء اللَّه و احبّاؤه فانّ الموت هو الّذی یوصلکم الیه.

فقال النّبی (ص): «و الّذی نفس محمد بیده لا یقولها احد منهم فیقوم من مقامه حتّی یغصّ بریقه فتخرج نفسه فأبوا ان یقولوها و علموا انّهم ان قالوا ماتوا، فقال اللَّه تعالی: وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ من الذّنوب و المعاصی وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ ای بالیهود انّهم کذبة فی زعمهم نحن أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ و فی ذلک دلالة علی صدق الرّسول و صحّة القرآن لانّه اخبر انّهم لا یتمنّون الموت فکان کما اخبر.

روی عن ابی هریره قال: قال رسول اللَّه (ص): «لا یتمنّینّ احدکم الموت امّا محسنا فان یعش یزدد خیرا فهو خیر له، و امّا مسیئا فلعلّه ان یستعتب».

قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ هذا کقوله: قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی‌ مَضاجِعِهِمْ و الفاء فی قوله فانّه جلبها ضمیر کانّه قال: إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ و ان امعنتم فی الفرار و استقصیتم فی الحذر فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی‌ عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ ای الی اللَّه الّذی یعلم ما غاب عن العباد و ما شاهدوه فیخبرکم بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فی الدّنیا و یجازیکم علیه.

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ ای فی یوم الجمعة. کقوله: «أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ» ای فی الارض و اراد بهذا النّداء، الاذان عند قعود الامام علی المنبر للخطبة. لما روی الزهری عن السائب بن یزید قال: کان النّداء یوم الجمعة اوّله اذا جلس الامام علی المنبر علی عهد النّبی (ص) و ابی بکر و عمر، فلمّا کان عثمان و کثر النّاس و بعدت المنازل، زاد اذانا فامر بالتّأذین الاوّل علی دار له بالسّوق، یقال له الزوراء، لیسمع النّاس فیما غابوه علی ذلک و اوّل جمعة جمعت بالمدینة کانت قبل قدوم رسول اللَّه (ص) قالت الانصار انّ للیهود یوما یتعبّد فیه و هو السّبت.

و انّ للنّصاری یوما و هو یوم الاحد. فنحبّ ان یکون لنا یوم. فقال لهم اسعد بن زرارة اختاروا العروبة و هو یوم الجمعة فسمّوها جمعة لاجتماع النّاس فیه فاختاروا العروبة، فجمعهم اسعد بن زرارة و صلّی بهم یومئذ رکعتین و ذبح لهم اسعد بن زرارة کبشا و کانوا قدر ما یشبعهم کبش و ذلک لقلّتهم. ثمّ انزل اللَّه عزّ و جلّ فی ذلک بعد إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ الآیة... فهذه اوّل جمعة جمعت فی الاسلام، فامّا اوّل جمعة جمعها رسول اللَّه (ص) باصحابه ما قال اهل التواریخ: قدم رسول اللَّه (ص) مهاجرا حتی نزل بقبا علی بنی عمر و بن عوف و ذلک یوم الاثنین لاثنی عشر لیلة خلت من شهر ربیع الاوّل حین ارتفع النّهار فاقام بقبا یوم الاثنین لاثنی عشرة لیلة و یوم الثلاثاء و یوم الاربعاء و الخمیس ثمّ خرج من بین اظهرهم یوم الجمعة عامدا المدینة فادرکته صلاة الجمعة فی بنی سالم بن عوف فی بطن و ادلهم و هی اوّل الجمعة جمعها رسول اللَّه (ص) فخطب فقال: الحمد للَّه احمده و استعینه و استغفره و استهدیه و او من به و لا اکفره و اعادی من یکفر، و اشهد ان لا اله الّا اللَّه وحده لا شریک له و انّ محمدا عبده و رسوله، اوصیکم بتقوی اللَّه فانّه خیر ما اوصی به المسلم المسلم و احذروا ما حذرکم اللَّه من نفسه فانّه من یتّق اللَّه یکفّر عنه سیّآته و یعظم له اجرا و احسنوا کما احسن اللَّه الیکم و جاهدوا فی اللَّه حقّ جهاده هو اجتبیکم و اعملوا لما بعد الیوم فانّه من یصلح ما بینه و بین یکفّه اللَّه بینه و بین النّاس و لا قوّة الّا باللّه العظیم.

و اختلفوا فی تسمیة هذا الیوم جمعة: فمنهم من قال لانّ اللَّه تعالی جمع فیها خلق آدم علیه السّلام و به‌

قال النّبیّ (ص) فی روایة سلمان: «انّما سمّیت الجمعة لانّ آدم علیه السلام جمع فیها خلقه، و قیل: لانّ اللَّه تعالی فرغ فیه من خلق الاشیاء فاجتمعت فیه المخلوقات و قیل: لاجتماع الناس فیه للصّلوة. قرأ الاعمش من «یوم الجمعة» بسکون المیم.

و قراءة العامّة بضمّ المیم، و قیل: اوّل من سمّاها جمعة کعب بن لؤی و کان یقول له یوم العروبة و اوّل جمعة جمعت بعد الجمعة بالمدینة بقریة یقال لها جواثا من ارض البحرین.

قوله: فَاسْعَوْا إِلی‌ ذِکْرِ اللَّهِ ای فامضوا الیه و اعملوا له . لیس المراد من السعی الاسراع، انّما المراد منه العمل و الفعل. و کان عمر بن الخطاب رضی اللَّه عنه یقرأ «فامضوا الی ذکر اللَّه» و کذلک هی فی قراءة عبد اللَّه بن مسعود و یقول: لو قرأت فَاسْعَوْا لعدوت حتی یسقط ردائی و قیل: السّعی ها هنا قصّ الشّارب و نتف الإبط و تقلیم الظفار و الغسل و التطییب للجمعة و لبس افضل الثیاب. و السّعی فی اللّغة علی ضربین احدهما العدو و الاسراع فی المشی کالسّعی بین الصفا و المروة. و الثانی القصد و العمل کقوله عزّ و جلّ: إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی و سعی لها سعیها و هو مؤمن. فَاسْعَوْا إِلی‌ ذِکْرِ اللَّهِ و فی الخبر الصّحیح عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): اذا اقیمت الصّلاة فلا تأتوها تسعون و لکن ائتوها تمشون و علیکم السّکینة فما ادرکتم فصلّوا و ما فاتکم فاتمّوا

قوله: فَاسْعَوْا إِلی‌ ذِکْرِ اللَّهِ فالذّکر ها هنا الخطبة علی قول الجمهور، و قیل: هو صلاة الجمعة و المعنی: اجیبوا و اقصدوا الی صلاة الجمعة غیر متثاقلین. وَ ذَرُوا الْبَیْعَ یعنی: البیع و الشّری لانّ اسم البیع یتناولهما جمیعا و انّما یحرم البیع و الشّری عند الاذان الثّانی و قال الزهری و عند خروج الامام و کان ینادی فی الاسواق فی الزّمان الاوّل اذا اذن للجمعة حرم البیع و رای القاسم بن محمد بن ابی بکر امرأته تشتری عطرا فخرج القاسم الی الجمعة فوجد الامام قد خرج، فلمّا رجع امر اهله بردّ البیع. و مذهب الفقهاء انّ البیع یصحّ و ان کان محرّما. و قال عطاء بن ابی رباح: یحرم البیع و الرّقاد و اللّهو و الضیعاة و ان یکتب کتابا و ان یأتی الرجل اهله. ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ ای ذلک الّذی ذکرت من حضور الجمعة و ترک البیع و الاستماع الی الخطبة و اداء الفریضة خیر لکم من المبایعة. إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ مصالح انفسکم.

روی عن ابن عمر و ابی هریرة انّهما سمعا رسول اللَّه (ص) یقول و هو علی اعواد منبره لینتهینّ اقوام عن ودعهم الجمعات او لیختمنّ اللَّه علی قلوبهم ثمّ لیکوننّ من الغافلین.

و عن جابر انّ رسول اللَّه (ص) قال: «من ترک الجمعة ثلاثا من غیر ضرورة طبع اللَّه علی قلبه».

و روی انّه صلّی اللَّه علیه و سلّم خطب فقال: «انّ اللَّه قد افترض علیکم الجمعة فی یومی هذا، فی مقامی هذا، فمن ترکها فی حیاتی و بعد مماتی و له امام عادل او جائر من غیر عذر فلا بارک اللَّه له و لا جمع اللَّه شمله الا فلا حجّ له الا فلا صوم له و من تاب تاب اللَّه علیه».

و عن میمون ابن ابی شبیب قال: اردت الجمعة زمن الحجّاج. قال: فتهیّأت للذّهاب ثمّ قلت این اذهب اصلّی خلف هذا؟ فقلت: مرّة اذهب و مرّة لا اذهب. فنادانی مناد من جانب البیت: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلی‌ ذِکْرِ اللَّهِ.

فصل

اختلف اهل العلم فی موضع اقامة الجمعة و فی العدد الّذی تنعقد بهم الجمعة و فی المسافة الّتی یجب ان یؤتی منها. امّا الموضع فذهب قوم الی انّ کلّ قریة اجتمع فیها اربعون رجلا من اهل الکمال بان یکونوا احرارا عاقلین بالغین مقیمین لا یظعنون عنها شتاء و لا صیفا الّا ظعن حاجة، تجب علیهم اقامة الجمعة فیها. و هو قول عبید اللَّه بن عبد اللَّه و عمر بن عبد العزیز و به قال الشافعی و احمد و اسحاق. و قالوا: لا تنعقد الجمعة باقلّ من اربعین رجلا علی هذا الصّفة و شرط عمر بن عبد العزیز مع عدد الاربعین ان یکون فیهم وال. و الوالی غیر شرط عند الشافعی. و قال علی (ع): «لا جمعة الّا فی مصر جامع.

و هو قول اصحاب الرأی. ثمّ عند ابی حنیفة تنعقد باربعة و الوالی شرط.

و قال الاوزاعی و ابو یوسف: تنعقد بثلثة اذا کان فیهم وال. و قال الحسن و ابو ثور: تنعقد باثنین کسائر الصّلوات. و قال ربیعة: تنعقد باثنی عشر رجلا و الدّلیل علی اقامتها فی القری ما روی عن ابن عباس قال: انّ اوّل جمعة جمعت بعد جمعة فی مسجد رسول اللَّه (ص) فی مسجد عبد القیس بجواثا من البحرین. و اذا کان الرّجل مقیما فی قریة لا تقام فیها الجمعة. او کان مقیما فی برّیّة فذهب قوم الی انّه کان یبلغهم النداء و من موضع الجمعة یلزمهم حضور الجمعة و ان کان لا یبلغهم النداء فلا جمعة علیهم و من هذا قول الشافعی و احمد و اسحاق. و الشرط ان یبلغهم نداء مؤذّن جهوریّ الصّوت، یؤذن فی وقت تکون الاصوات هادئة و الریاح ساکنة. فکلّ قریة تکون من موضع الجمعة فی القرب علی هذا القدر یجب علی اهلها حضور الجمعة. و قال سعید بن المسیّب یجب علی من آوه المبیت. و قال الزّهری یجب علی من کان علی ستّة امیال. و قال ربیعة: علی اربعة امیال. و قال مالک و اللیث: ثلاثة امیال و قال ابو حنیفة: لا جمعة علی اهل سواد قریة کانت القریبة او بعیدة. و کلّ من یلزمه صلاة الجمعة لا یجوز ان یسافر یوم الجمعة بعد الزّوال قبل ان یصلّی الجمعة، امّا قبل الزّوال بعد طلوع الفجر، یجوز غیر انّه یکره الّا ان یکون سفره سفر طاعة من حجّ او غزو، و ذهب بعضهم الی انّه اذا اصبح یوم الجمعة مقیما فلا یسافر حتی یصلّی الجمعة. و الدّلیل علی جوازه، روی عن ابن عباس، قال: بعث النّبی (ص) عبد اللَّه بن رواحة فی سریّة، فوافق ذلک الیوم الجمعة فغدا اصحابه و قال: اتخلف فاصلّی مع رسول اللَّه (ص). ثمّ لحقهم. فلمّا صلّی مع النّبی (ص) رآه، فقال: «ما منعک ان تغدو مع اصحابک»؟ قال: اردت اصلّی معک. ثمّ الحقهم فقال: «لو انفقت ما فی الارض، ما ادرکت فضل غدوتهم».

و روی انّ عمر بن الخطّاب سمع رجلا علیه هیأت السّفر یقول: لو لا انّ الیوم یوم الجمعة، لخرجت.

فقال عمر: اخرج فانّ الجمعة لا تحبس عن سفر.

امّا فضل یوم الجمعة. فقد روی عن ابی هریرة قال: خرجت الی الطور، فلقیت کعب الاحبار، فجلست معه. فحدّثنی عن التوراة. و حدّثته عن رسول اللَّه (ص). فکان فیما حدّثته ان قلت له: قال رسول اللَّه (ص): «خیر یوم طلعت علیه الشمس یوم الجمعة فیه خلق آدم و فیه اهبط و فیه مات و فیه تیب علیه و فیه تقوم الساعة. و ما من دابّة الّا و هی مسیخة یوم الجمعة من حین تصبح حتی تطلع الشمس شفقا من السّاعة الا الجنّ و الانس و فیه ساعة لا یصادفها عبد مسلم و هو یصلّی یسأل اللَّه تعالی شیئا الّا اعطاه ایّاه»

و قال کعب: ذلک فی کل ستّة یوم. فقلت بل فی کلّ جمعة.

قال: فقرأ کعب التوراة. فقال: صدق رسول اللَّه. قال ابو هریرة: ثمّ لقیت عبد اللَّه بن سلام. فحدّثته بمجلسی مع کعب الاحبار. و ما حدّثته فی یوم الجمعة، قال عبد اللَّه بن سلام قد علمت ایّة ساعة هی؟ هی آخر ساعة فی یوم الجمعة. قال ابو هریرة: و کیف تکون آخر ساعة فی یوم الجمعة و قد قال رسول اللَّه (ص): «لا یصادفها عبد مسلم و هو یصلّی و تلک ساعة لا یصلّی فیها»؟

فقال عبد اللَّه بن سلام: الم یقل رسول اللَّه (ص): «من جلس مجلسا ینتظر الصّلاة فهو فی صلاة حتی یصلّیها»؟

قال ابو هریرة: بلی. قال: فهو ذلک. و روی مرفوعا، قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: «السّاعة الّتی یستجاب فیها الدّعاء یوم الجمعة بعد العصر الی غروب الشّمس اغفل ما یکون النّاس».

و فی روایة اخری. قال: «التمسوا الساعة الّتی فی الجمعة بعد العصر الی غیبوبة الشمس»

و قال: «اذا طلب احدکم حاجة فلیطلبها قبل مغیب الشّمس یوم الجمعة».

و فی روایة ابی بردة عن ابی موسی عن رسول اللَّه (ص): «تلک الساعة ما بین ان تجلس الامام الی انقضاء الصّلاة»

و عن عبد اللَّه بن رافع عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): «الیوم الموعود: یوم القیامة، و المشهود: یوم عرفة، و الشاهد: یوم الجمعة لا طلعت الشّمس و لا غربت علی یوم افضل من یوم الجمعة لا یوافقها عبد مسلم یسأل اللَّه فیها خیرا الّا اعطاه و لا یستعیذ من شی‌ء الّا اعاذه).

و عن اوس بن اوس قال: قال النّبی (ص): «انّ من افضل ایّامکم یوم الجمعة، فیه خلق آدم و فیه قبض و فیه النفخة و فیه الصعقة، فاکثروا علیّ من الصّلاة فیه. فانّ صلوتکم معروضة علیّ»: فقالوا: یا رسول اللَّه، و کیف تعرض صلوتنا علیک و قد ارمت؟ فقال: «انّ اللَّه عزّ و جلّ حرّم علی الارض ان تأکل اجساد الانبیاء».

و قال (ص) «اذا کان یوم الجمعة نادت الطیر الطیر، و الوحوش الوحوش، و السباع السباع، سلام علیکم، هذا یوم صالح کریم».

و قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: «انّ لیلة الجمعة و یوم الجمعة اربعة و عشرون ساعة للَّه فی کلّ ساعة ستّمائة الف عتیق من النّار».

و عن انس بن مالک قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «اتانی جبرئیل (ع) و فی یده کهیئة المرأة البیضاء فیه نکتة سوداء فقلت: ما هذه یا جبرئیل؟ قال: هذا لجمعة بعث فیها الیک ربّک عزّ و جلّ تکون لک عیدا و لامّتک من بعدک و قلت: ما لنا فیها؟ قال: خیرا کثیرا انتم الآخرون السّابقون یوم القیامة و فیها ساعة لا یوافقها عبد یصلّی یسأل اللَّه شیئا الّا اعطاه ایّاه. فقلت: ما هذه النکتة السوداء؟ قال: هذه السّاعة تقوم یوم الجمعة و نحن نسمّیه عندنا یوم المزید. قلت: و ما المزید؟ قال: انّ ربّک اتّخذ فی الجنّة وادیا افیح من مسک ابیض، فاذا کان یوم الجمعة من ایّام الآخرة هبط الرّبّ تبارک و تعالی عن عرشه الی کرسیه. و حفّ الکرسی بمنابر من نور فجلس علیها النّبیّون و حفّت المنابر بکراسیّ من ذهب فجلس علیها الشّهداء. و یهبط اهل الغرف من غرفهم فیجلسون علی کثبان المسک لا یرون لاهل الکرسیّ و المنابر علیهم فضا فی المجلس و یبدو لهم ذو الجلال و الاکرام فیقول: «سلونی» فیقولون: نسألک الرضا یا ربّ فیقال: «رضای احلّکم داری و انا لکم کرامتی» ثمّ یقول: «سلونی» فیقولون باجمعهم نسألک الرّضا، فیشهد لهم علی الرّضا. فیقول: «یا اهل الجنّة انّی لو لم ارض عنکم لم اسکنکم جنّتی؟ فهذا یوم المزید. فسلونی فیجتمعونی علی کلمة واحدة قد رضینا فارض عنّا» قال: ثمّ یتبعها علیهم «ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر» .

و عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): «اذا کان یوم الجمعة کان علی کلّ باب من ابواب المسجد ملائکة یکتبون النّاس علی منازلهم: الاوّل فالاوّل فاذا خرج الامام طویت الصّحف و استمعوا الخطبة و المهجر الی الصّلاة کالمهدی بدنة ثمّ الّذی یلیه کالمهدی بقرة. ثمّ الّذی یلیه کالمهدی کبشا»

حتی ذکر الدّجاجة و البیض». و عن علقمة بن قیس قال: خرجت مع عبد اللَّه بن مسعود الی الجمعة.

فوجد ثلاثة قد سبقوه. فقال: رابع اربعة و ما رابع اربعة ببعید. ثمّ‌

قال سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «انّ النّاس یجلسون من اللَّه یوم القیامة علی قدر رواحهم الی الجمعة الاوّل، ثمّ الثانی، ثم الثالث ثم الرّابع» و قال: «ما رابع اربعة ببعید».

و فی روایة ابن عباس عن النّبیّ (ص) قال: «انّ اهل الجنّة یزورون ربّهم عزّ و جلّ فی کلّ یوم جمعة فی رمال الکافور. و اقربهم منه مجلسا اسرعهم الیه یوم الجمعة و ابکرهم غدوّا».

فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ ای اذا فرغ من الصّلاة. فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ للتّجارة و التّصرّف فی حوائجکم. وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ یعنی الرّزق. و هذا امر اباحه کقوله: وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا. قال ابن عباس ان شئت فاخرج، و ان شئت فاقعد، و ان شئت فصل الی العصر. و قیل: فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ لیس لطلب الدنیا و لکن لعیادة مریض، و حضور جنازة و زیارة اخ فی اللَّه، و قیل: ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ هو طلب العلم. وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً اشکروه علی ما وفّقکم لطاعته و اداء فرائضه.

لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ تظفرون بما تریدون.

وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً قیل فی التفسیر: اصاب اهل المدینة جوع و غلاء سعر فقدمت عیر دحیة بن خلیفة الکلبی من الشام و معه میرة و کان رجلا تاجرا. و کان ذلک قبل ان یسلم. فوافق قدومه وقت صلاة الجمعة. فانفضوا عن النّبی (ص) و ترکوه قائما فی الخطبة علی المنبر و لم یبق مع النّبی (ص) الّا اثنی عشر رجلا. و فیهم ابو بکر و عمر و قیل: لم یبق معه الّا ثمانیة نفر.

فقال النّبی (ص): «و الّذی نفسی بیده لو ابتدرتموها حتی لا یبقی معی احد، لاشتعل الوادی علیکم نارا»

و انّما قال: أَوْ لَهْواً لانّ العیر کان یضرب بین یدیه الطّبل و المزامیر، یعنی: إِذا رَأَوْا تِجارَةً او شیئا یلهیهم و یشتغلهم عن الطّاعة و ذکر اللَّه انْفَضُّوا إِلَیْها ای الی التّجارة و تفرّقوا عنک و خصّ التجارة برجوع الکنایة الیها. لانّها هی الاهمّ لهم. و انّما الطبل تبع للتّجارة وَ تَرَکُوکَ ای علی المنبر قائِماً تخطب. قال علقمة: سئل عبد اللَّه أ کان النّبی (ص) یخطب قائما او قاعدا؟ فقال: اما تقرأ وَ تَرَکُوکَ قائِماً

روی عن جابر بن عبد اللَّه قال: کان النّبی (ص) یخطب یوم الجمعة خطبتین قائما یفصل بینهما بجلوس.

و عن جابر بن سمرة قال: کنت اصلّی مع النّبی (ص) فکانت صلوته قصدا و خطبته قصدا

و فی بعض الاخبار فرضت الصّلاة فی الاصل رکعتین زیدت فی الحضر الّا فی الجمعة لمکان الخطبة.

قُلْ یا محمد، ما عِنْدَ اللَّهِ ممّا اعدّه لاولیائه من الثواب. خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ ای تنفضّوا عن النّبی (ص) لطلب الرّزق وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ فایّاه فاسألوا و منه فاطلبوا فانّه الرّازق. علی الحقیقة لانّه المبدع للرّزق المخرج له عن حدّ العدم.

النوبة الاولى: قوله تعالی: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ بنام خداوند فراخ بخشایش مهربان.النوبة الثالثة: قوله تعالی: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اسم عزیز ازلی، جبّار صمدی لکنّه للمؤمنین ولیّ، و بالعاصین حفیّ، لیس له فی جماله کفیّ و لا فی جلاله سمیّ و للعصاة من المؤمنین ولیّ. اینست نظم لطیف و آراسته تام، دل را انس است و جان را پیغام، از دوست یادگار و بر جان عاشقان سلام، اللَّه است یگانه یکتا، در ذات و صفات بیهمتا، از هم مانستی جدا، و در حکم بی چرا. شنونده رازست، و نیوشنده دعا، در آزمایش باعطاست و در ضمانها باوفا. سمیع است بسمع و بصیر ببصر، مرید باراده، متکلّم بکلام، باقی ببقا، رحمان است مهربان، که بر بنده بخشاید و جافیان را با همه جفا برّ پیش آید. بنده اگر چه بدکار است و از جرم گرانبار است، رحمان او را آمرزگار و جرم او را در گذار است، خوب نگارست و در گفتار است، عالم را صانع و خلق را نگهدار است، دشمن را دارنده و دوست را یار است، بصنع در دیده هر کس و در جان احبابش قرار است. هر امیدی را نقد، و هر ضمان را بسنده کار است، رحیم است که رحمت خود بر مؤمنان باران کرد و عطای خود بر ایشان ریزان کرد. هر کس را آنچه صلاح و بهینه آن کس دید آن کرد، معاصی خلق زیر حلم خود پنهان کرد.

اطلاعات

منبع اولیه: کتابخانهٔ تصوف

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

این سورة الجمعة یازده آیتست، صد و هشتاد کلمه هفتصد و بیست حرف، جمله به مدینه فرو آمد، باجماع مفسّران، و در مدنیّات شمرند. و درین سوره نه ناسخ است نه منسوخ. در فضیلت سوره مصطفی (ص) گفت بروایت ابیّ بن کعب: «من قرأ سورة الجمعة کتب له عشر حسنات بعدد من ذهب الی الجمعة فی مصر من امصار المسلمین و من لم یذهب».
هوش مصنوعی: این سوره به نام جمعه شامل یازده آیه و صد و هشتاد کلمه است که در مجموع هفتصد و بیست حرف دارد. بر اساس اجماع مفسران، این سوره در مدینه نازل شده و همگی آن را جزو سوره‌های مدنی به شمار می‌آورند. در این سوره هیچ آیه‌ای وجود ندارد که ناسخ یا منسوخ باشد. در مورد فضیلت این سوره، روایت شده است که اگر کسی سوره جمعه را تلاوت کند، به تعداد افرادی که به نماز جمعه در مصر و سایر شهرستان‌های مسلمانان رفته‌اند، برای او ده حسنه نوشته می‌شود، حتی اگر خود او نیز به نماز نرود.
یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ، التسبیح: تنزیه اللَّه من کلّ سوء، و قیل: المعنی یذکّر اللَّه ما فی السّماوات و ما فی الارض من شی‌ء غیر کفّار الجنّ و الانس.
هوش مصنوعی: هر چیزی که در آسمان‌ها و زمین است برای خداوند تسبیح می‌گوید. تسبیح به معنای پاکی و دوری خداوند از هر نقص و عیب است. برخی معتقدند که این جمله به معنای یادآوری مخلوقات آسمانی و زمینی از وجود خداوند به جز کافران جن و انسان است.
ثمّ نعت الربّ عزّ و جلّ نفسه فقال: الْمَلِکِ ای الّذی یملک کلّ شی‌ء و لا یملک فی الحقیقة سواه. الْقُدُّوسِ ای الطاهر عمّا یخلوه من الشریک و الصاحبة و الولد و الْقُدُّوسِ و الْقُدُّوسِ بضمّ القاف و فتحها واحد و قد قرئ بهما قرأه ابو السماک.
هوش مصنوعی: سپس خداوند متعال درباره خود بیان کرد: "مَلِک"، یعنی کسی که بر همه چیز حکومت دارد و واقعاً هیچ کس جز او در حقیقت حاکم نیست. "قُدُّوس"، یعنی خالی از هر گونه شریک، همسر و فرزند. "قُدُّوس" همچنین به معنای پاک و بی‌نقص است و هر دو صورت قرائت، با ضم و فتح قاف، یکسان‌اند و ابوسعید هم به هر دو خوانده است.
و زید بن علی و غیرهما قال: رؤبة:
هوش مصنوعی: زید بن علی و دیگران گفته‌اند: رؤبه:
دعوت ربّ العزّة القدّوسا
هوش مصنوعی: دعوت به سوی خداوند بزرگ و پاک است.
دعاء لا یعبد الناقوسا.
هوش مصنوعی: دعایی که به ناقوس یا زنگ کلیسا اختصاص داده نشده است.
و القدس، الطهر، و القدس فوق القدح کالسطل. و التقدیس: التّنزیه و قیل لعبد اللَّه بن المبارک: سئل عن خبر فروی انّ العدس قدّسه سبعون نبیّا، فقال: لا و لا نصف نبی! فمعنی هذا التقدیس الثناء و قال عطاء بن السائب عن میسرة هذه الآیة یُسَبِّحُ لِلَّهِ الی قوله: الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ فی التوریة سبع مائة آیة.
هوش مصنوعی: و قدس به معنای پاکیزگی و پاکی است و در اینجا به این مفهوم اشاره می‌شود که بالاتر از کمال و عیب‌زدایی قرار دارد. همچنین، تقدیس به معنای تنزیه است. در روایتی از عبد اللَّه بن المبارک سوال می‌شود و او در پاسخ اشاره می‌کند که حتی اگر هفتاد پیامبر نیز عدس را تقدیس کرده باشند، او چنین اعتقادی ندارد. بنابراین، مفهوم تقدیس بیشتر به معنای ستایش و مدح است. عطاء بن السائب نیز نقل می‌کند که در آیه‌ای موضوع تسبیح خدا تا جمله «العزیز الحكیم» در تورات به ۷۰۰ آیه می‌رسد.
هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ ای فی العرب. رَسُولًا مِنْهُمْ یعنی: محمدا (ص) و سمّی العرب امیّین لانّه لم یکن لهم کتاب قبل القرآن، لذلک سمّی الیهود و النصاری، اهل الکتاب، لیمتازوا عنهم و قیل: سمّیت العرب امیّین لانّهم کانوا علی نعت امیّتهم مذ کانت بلا خطّ و لا کتاب نسبوا الی ما ولدوا علیه من امّهاتهم لانّ الخطّ و القراءة بالتعلیم دون ما جبل الخلق علیه و من یحسن الکتابة من العرب فانّه ایضا امّی، لانّه لم یکن لهم فی الاصل خطّ و کتابة الّا فی ثقیف اهل الطائف تعلموه من اهل الحیرة، و قیل: تعلمه اهل الحیرة من اهل الانبار و لم یکن فی اصحاب رسول اللَّه (ص) کاتب الّا حنظلة الّذی یقال له: غسیل الملائکة، و یسمّی حنظلة الکاتب. ثمّ ظهر الخطّ فی الصحابة بعد و کان معاویة بن ابی سفیان. و زید بن ثابت یکتبان لرسول اللَّه (ص) و کان ابن ابی سرح یکتب له ثمّ ارتدّ. هو الّذی قال سانزل مثل ما انزل اللَّه و هو من النفر الّذی امر رسول اللَّه (ص) یوم فتح مکة بقتلهم.
هوش مصنوعی: او (خدا) کسی است که در میان بی‌سوادان، یعنی عرب‌ها، پیام‌آوری از خودشان (محمد (ص)) برانگیخت. عرب‌ها به عنوان بی‌سواد شناخته می‌شوند زیرا قبل از قرآن کتابی نداشتند. به همین دلیل یهود و مسیحیان را اهل کتاب می‌نامند تا از آنها متمایز شوند. همچنین گفته شده که عرب‌ها به دلیل بی‌سواد بودن‌شان این‌گونه شناخته شدند، زیرا خط و کتابت جز از طریق آموزش به دست نیامده بود و آنها به چیزی که از نیاکانشان به ارث برده بودند وابسته بودند. بنابراین حتی اگر عربی خوب بنویسد، باز هم بی‌سواد به حساب می‌آید، زیرا در اصل عرب‌ها خط و نوشتن نداشتند، به جز قبیله ثقیف در طائف که این مهارت را از اهل حیره آموخته بودند. گفته شده که اهل حیره این مهارت را از اهل انبار آموخته‌اند و در میان یاران پیامبر (ص) تنها شخصی به نام حنظله، معروف به "غسیل الملائکه" و حنظله کاتب، نویسنده بود. بعداً خط و نوشتن در بین یاران پیامبر رواج پیدا کرد و معاویه بن ابی سفیان و زید بن ثابت برای پیامبر (ص) می‌نوشتند، در حالی که ابن ابی سرح نیز برای او می‌نوشت اما بعدها مرتد شد. او کسی بود که گفت: «من هم like چیزی که خدا نازل کرده بن می‌آورم» و از گروهی بود که پیامبر (ص) در روز فتح مکه دستور به قتل آنها داد.
و کتب کتاب الصلح بین رسول اللَّه و بین قریش یوم الحدیبیة علی بن ابی طالب (ع). و لمّا عرضت المصاحف علی عثمان (رض) رأی فیه اشیاء لحن فیها الکاتب، فقال: اری فیه لحنا و ستقیمه العرب بالسنتهم. و قال بعض العلماء: کان عثمان و علی، رضی اللَّه عنهما، یکتبان الوحی بین یدی رسول اللَّه فاذا غابا کتب ابیّ بن کعب و زید بن ثابت و کان خالد بن سعید بن العاص و معاویة بن ابی سفیان یکتبان بین یدیه فی حوائجه و کان المغیرة بن شعبة ینوب عنهما اذا لم یحضرا و کان عبد اللَّه بن الارقم و العلاء بن عتبة یکتبان بین الناس فی قبائلهم و میاههم و فی دور الانصار بین الرّجال و النساء و کان حذیفة بن الیمان یکتب خرص تمر الحجاز و کان زید بن ثابت یکتب الی الملوک مع ما کان یکتب من الوحی. و کان حنظلة بن الربیع الکاتب خلیفة کلّ کاتب من کتّاب رسول اللَّه غاب عن عمله و کان النبی (ص) یضع عنده خاتمه. و اختلفوا فی رسول اللَّه (ص) انّه هل تعلم الکتابة بآخرة من عمره أم لا؟ لعلمائنا.
هوش مصنوعی: کتاب صلح میان پیامبر اسلام و قریش در روز حدیبیه به قلم علی بن ابی‌طالب نوشته شد. وقتی مصحف‌ها به عثمان نشان داده شد، او متوجه برخی نواقص در نگارش آنها شد و گفت که برخی از کلمات به درستی نوشته نشده و عرب‌ها آن را به شکل نادرست تلفظ خواهند کرد. برخی از علما گفته‌اند که عثمان و علی، هر دو در زمان حیات پیامبر وحی را می‌نوشتند و وقتی غایب بودند، ابی بن کعب و زید بن ثابت این کار را انجام می‌دادند. همچنین خالد بن سعید بن العاص و معاویه بن ابی سفیان در مسائل مختلف می‌نوشتند و مغیرة بن شعبه در غیاب آنان فعالیت می‌کرد. عبدالله بن الارقم و العلاء بن عتبه نیز در میان قبایل و در خانه‌های انصار مشغول به نوشتن بودند. حذیفه بن یمان نیز اطلاعات مربوط به خرماهای حجاز را می‌نوشت و زید بن ثابت نامه‌هایی برای پادشاهان می‌نوشت، علاوه بر نوشتن وحی. حنظله بن الربیع نیز به عنوان جانشین هر نویسنده‌ای که غایب بود، عمل می‌کرد و پیامبر خاتمش را نزد او می‌گذاشت. در مورد اینکه آیا پیامبر در آخر عمرش نوشتن را آموخته است یا خیر، نظرات متفاوتی وجود دارد.
فیه وجهان و لیس فی کونه حدیث یصحّ. قوله: یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ ای یطهّرهم من الذنوب و الشّرک، و قیل: یأخذ زکاة اموالهم. وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ الکتاب: القرآن، و الْحِکْمَةَ: السنن. و قیل: الْحِکْمَةَ، الفقه فی دین اللَّه و معرفة الحلال و الحرام. وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ ای من قبل بعثة محمد (ع) لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ: کفر و جهالة.
هوش مصنوعی: این متن به معرفی وظایف پیامبر اکرم (ص) می‌پردازد. او آیات الهی را برای مردم تلاوت کرده و آن‌ها را از گناهان و شرک پاک می‌سازد. همچنین، به آن‌ها زکات اموال می‌آموزد و کتاب و حکمت را به آن‌ها تعلیم می‌دهد. "کتاب" به معنای قرآن و "حکمت" به معنای سنت‌ها و همچنین فهم دین و شناخت حلال و حرام است. قبل از بعثت پیامبر، مردم در کفر و جهل به سر می‌بردند.
قوله: وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ فی محلّ قوله آخرین و جهان: احدهما انّه فی محلّ الخفض، ای بعث فی الامیّین و فی آخرین رسولا منهم، ای من المبعوثین الیهم.
هوش مصنوعی: در اینجا به گروه دیگری از مردم اشاره شده است که در زمره آن‌ها هستند. یکی از معانی آن این است که این عبارت در زمینه‌ای خاص قرار دارد، به معنای فرستادن پیامبری به میان افرادی که نتوانسته‌اند به شکل صحیح راه را بیابند، یا کسانی که پیامبران پیشین را درک نکرده‌اند.
الثانی، انّه فی محل النصب و المعنی: یعلّمهم الکتاب و یعلم آخرین و اختلف العلماء فیهم فقال قوم: هم العجم و هو قول ابن عمر و سعید بن جبیر و مجاهد و الدلیل علیه ما روی ابو هریرة قال: کنّا جلوسا عند النّبی (ص) اذ نزلت علیه سورة الجمعة، فلمّا قرأ: وَ آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ قال رجل: من هؤلاء یا رسول اللَّه! فلم یراجعه النّبی (ص) حتی سأله مرّتین او ثلاثا، قال: و فینا سلمان الفارسی. قال: فوضع النّبی (ص) یده علی سلمان ثمّ قال: «لو کان الایمان عند الثّریا لناله رجال من هؤلاء.
هوش مصنوعی: دومین نکته این است که این عبارت در محل نصب و به معنای آموختن کتاب است، و کسانی که به این موضوع اشاره دارند، مورد اختلاف علمای دین قرار گرفته‌اند. برخی از آنها می‌پندارند که این افراد، بیگانگان هستند، که این نظر به ابن عمر، سعید بن جبیر و مجاهد نسبت داده شده است. دلیل آن این است که ابو هریره روایت کرده است که ما در نزد پیامبر (ص) نشسته بودیم که سوره جمعه بر او نازل شد و وقتی خواند: "و دیگرانی از آنان که هنوز به آنها ملحق نشده‌اند"، یک نفر پرسید: "اینها چه کسانی هستند، ای رسول خدا!" پیامبر (ص) به این سؤال پاسخ نداد تا اینکه او این سؤال را دو یا سه بار تکرار کرد، سپس فرمود: "در میان ما سلمان فارسی است." پیامبر (ص) دستش را بر روی سلمان گذاشت و گفت: "اگر ایمان در ثریا هم باشد، مردان از اینها به آن دست خواهند یافت."
و فی روایة اخری: «لو کان الدّین عند الثّریا لذهب الیه رجال من ابناء فارس حتی یتناولوه».
هوش مصنوعی: در یک روایت دیگر آمده است: «اگر دین در ستاره ثریا (در آسمان) بود، مردانی از فرزندان فارس برای دستیابی به آن به سمت آن می‌رفتند».
و قال ابن زید: هم جمیع من دخل فی الاسلام بعد النبی (ص) الی یوم القیامة لانّ النبی (ص) کان مبعوثا الی کافّة الخلق الی یوم القیامة و فی الخبر عن النّبی (ص): «انّ فی اصلاب الرجال من اصحابی رجالا و نساء یدخلون الجنّة بغیر حساب، ثمّ قرأ: آخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ‌ و عن ابن ابی لیلی عن رجل من اصحاب رسول اللَّه (ص) قال قال النّبی (ص): رأیتنی یتّبعنی غنم سود ثم اتبعها غنم سود، ثمّ اتّبعها غنم عفر، اوّلها یا با بکر قال: امّا السود فالعرب و امّا العفر فالعجم یتبعک بعد العرب.
هوش مصنوعی: ابن زید می‌گوید که همه کسانی که بعد از پیامبر (ص) وارد اسلام شده‌اند تا روز قیامت شامل این موضوع می‌شوند، زیرا پیامبر (ص) به عنوان پیامبر تمام مخلوقات تا روز قیامت فرستاده شده است. در یکی از احادیث نقل شده از پیامبر (ص) آمده است: «در نسل مردان از یاران من، افرادی وجود دارند که بدون حساب وارد بهشت می‌شوند.» سپس آیه‌ای خوانده می‌شود که به دیگرانی اشاره دارد که بعداً به آنان ملحق خواهند شد. ابن ابی لیلی نیز از شخصی از یاران پیامبر (ص) نقل کرده است که پیامبر (ص) گفت: «من دیدم شتران سیاه به دنبالم می‌آیند و سپس شتران سفید و بعد شتران رنگین پیروی می‌کنند. اولین آنها سیاه‌ها هستند که به عرب‌ها اشاره دارند و رنگین‌ها به غیر عرب‌ها تعلق دارند که بعد از عرب‌ها از تو پیروی خواهند کرد.»
کذلک عبّرها الملک سجر العفرة فی اللّون بیاض کلون الظّبی. لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ ای لم یدرکوهم و لکنّهم یکونون بعدهم. و قیل لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ فی الفضل و السابقة لانّ التابعین لا یدرکون شأو الصحابة و کذلک العجم مع العرب. و من شرائط الدّین معرفة فضل العرب علی العجم و حبّهم لمکان القرآن و الرّسول و القبلة و الحجّ بمشاعره و الاذان و الخطبة و لفظة النّکاح و الصّید و هو الحکم العربیّ، و القیافة و السّلم و ضرب الدنانیر و الدّراهم. امر رسول اللَّه بحبّهم و معرفة حقّهم، و فی الآیة دلیل علی انّ رسول اللَّه (ص) رسول نفسه و بلاغة حجّة لاهل زمانه، و من بلغ لقوله عزّ و جلّ و من یکفر به من الاحزاب فالنّار موعده. وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ ای الّذی بعث هو العزیز الحکیم.
هوش مصنوعی: ملک در این متن به ویژگی‌های خاص عرب‌ها در مقایسه با غیرعرب‌ها اشاره کرده و این موضوع را به شکل‌های مختلف مورد بررسی قرار می‌دهد. او بیان می‌کند که کسانی که بعد از صحابه می‌آیند نمی‌توانند به مقام آنها برسند. همچنین، اشاره می‌کند که محبت به عرب‌ها از جمله شرایط دین است، به‌خصوص به خاطر ارتباط نزدیک آنها با قرآن، پیامبر، و مناسک دینی همچون حجاج و اذان. پیامبر اسلام (ص) به محبت و شناخت مقام عرب‌ها تأکید کرده است و بر این اساس، آیه‌ای ذکر می‌شود که نشان می‌دهد رسالت پیامبر برای اهل زمان خود است و همچنین هشدار می‌دهد کسانی که به رسالت او کافر شوند، عاقبت سختی خواهند داشت. در نهایت، خداوند به عنوان عزیز و حکیم توصیف می‌شود که خود پیامبر را فرستاده است.
ذلِکَ یعنی: النبوّة. فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ علی محمد و ذو الفضل العظیم علی الخلق بارسال محمد الیهم و توفیقهم لمتابعته.
هوش مصنوعی: این جمله به این معنی است که نبوت و پیامبری فضیلت و نعمت بزرگ خداوند است که به هر کس که بخواهد عطا می‌کند. خداوند بر محمد فضیلت‌های عظیمی دارد و همچنین بر تمامی خلق به واسطه فرستادن محمد به سوی آنها و راهنمایی‌شان برای پیروی از او.
مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْراةَ ثُمَّ لَمْ یَحْمِلُوها یعنی: الیهود امروا بقبولها فلم یقبلوها و کلف العمل بما فیها فلم یفعلوا ما امروا فیها من اظهار صفة محمد و نعته بل غیّروها و حرّفوا الکلم عن مواضعها. کَمَثَلِ الْحِمارِ یَحْمِلُ أَسْفاراً فکما انّ‌ الحمار لا ینتفع بما یحمله من الکتب کذلک الیهود یقرءون التوراة و لا ینتفعون بما فیها. و الاسفار الکتب الکبار، واحدها: سفر. بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ ای بئس المثل مثلهم، بئس القوم قوم هذا مثلهم وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ ای لا یهدی من سمّاه فی علمه ظالما.
هوش مصنوعی: مَثَل کسانی که تورات به آن‌ها سپرده شده، اما آن را نپذیرفته‌اند، مانند مَثَل الیهود است. آن‌ها به پذیرش تورات موظف بودند ولی آن را نپذیرفتند و به انجام دستوراتی که در آن قرار داشت، کوتاهی کردند، به ویژه در مورد معرفی صفات و ویژگی‌های پیامبر محمد. در واقع، آن‌ها مطالب را تغییر داده و تحریف کردند. این مثل مانند مَثَل الاغی است که بار کتاب‌ها را بر دوش دارد؛ همان‌طور که الاغ هیچ استفاده‌ای از کتاب‌هایی که با خود دارد نمی‌برد، الیهود نیز از خواندن تورات بهره‌ای نمی‌برند. "اسفار" به معنای کتاب‌های بزرگ است و "سفر" به عنوان مفرد آن به کار می‌رود. بَدن‌ترین مثل متعلق به مردمی است که به آیات خداوند کذب بسته‌اند. اینان بدترین قوم هستند و خداوند، کسانی را که در علم خود ظالم نامیده، هدایت نمی‌کند.
قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا ای عدلوا و مالوا سمّیت الیهود یهود لانّهم عدلوا عن الدّین المستقیم. إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ الزّعم: قول عن ظنّ. ای ان قلتم ظنّا انّکم أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ ای من دون محمد (ص) و ذلک انّ یهود المدینة کتب الی یهود خیبر، انّ محمدا یدعونا الی دینه فما تقولون انتم؟ فقالت یهود خیبر: و نحن اولاد الانبیاء و ابناء اللَّه و احبّاؤه، فلا ندخل فی دینه فانزل اللَّه عزّ و جلّ هذه الآیة. قوله: فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ای فادعوا علی انفسکم بالموت. إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ انّکم ابناء اللَّه و احبّاؤه فانّ الموت هو الّذی یوصلکم الیه.
هوش مصنوعی: ای کسانی که به یهودیت گرویده‌اید، نام شما یهود گذاشته شده چون از دین راستین منحرف شده‌اید. اگر فکر می‌کنید که شما دوست‌داران خداوند نسبت به دیگران هستید، بدانید که این تنها یک ادعاست. یهودیان مدینه به یهودیان خیبر نوشتند که محمد (ص) ما را به دین خود دعوت می‌کند، نظر شما چیست؟ یهودیان خیبر پاسخ دادند که ما فرزندان پیامبران و محبوبان خدا هستیم و به دین او نمی‌پیوندیم. بنابراین، آیه‌ای نازل شد که به آنها می‌گوید: اگر راست می‌گویید که شما فرزندان خدا و محبوبان او هستید، آرزو کنید مرگ را، زیرا مرگ راهی است که شما را به او می‌رساند.
فقال النّبی (ص): «و الّذی نفس محمد بیده لا یقولها احد منهم فیقوم من مقامه حتّی یغصّ بریقه فتخرج نفسه فأبوا ان یقولوها و علموا انّهم ان قالوا ماتوا، فقال اللَّه تعالی: وَ لا یَتَمَنَّوْنَهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ من الذّنوب و المعاصی وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ ای بالیهود انّهم کذبة فی زعمهم نحن أَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ و فی ذلک دلالة علی صدق الرّسول و صحّة القرآن لانّه اخبر انّهم لا یتمنّون الموت فکان کما اخبر.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمود: «به آن کسی که جان محمد به دست اوست، هیچ‌یک از آنها این جمله را نمی‌گویند و از مقام خود برنمی‌خیزند تا وقتی که گلویشان پر از آب شود و جانشان خارج شود. آنها از گفتن آن امتناع کردند و می‌دانستند که اگر بگویند، خواهند مرد. خداوند می‌فرماید: و هرگز به خاطر آنچه دست‌هایشان پیشتر کرده‌اند از گناهان و معاصی، آرزوی مرگ نمی‌کنند و خداوند به حال ظالمین آگاه است؛ یعنی به یهود که در ادعای خود می‌گویند ما ولیّ خدا هستیم و هیچ‌کس دیگری نیست. این موضوع نشانه‌ای بر صدق پیامبر و صحت قرآن است چرا که خبر داده بود آنها هرگز آرزوی مرگ نخواهند کرد و واقعاً هم چنین بود.»
روی عن ابی هریره قال: قال رسول اللَّه (ص): «لا یتمنّینّ احدکم الموت امّا محسنا فان یعش یزدد خیرا فهو خیر له، و امّا مسیئا فلعلّه ان یستعتب».
هوش مصنوعی: حضرت رسول(ص) فرمودند: هیچ‌یک از شما نباید آرزوی مرگ کند، مگر اینکه فرد نیکوکاری باشد. زیرا اگر زنده بماند، می‌تواند کارهای نیک بیشتری انجام دهد و این برایش بهتر است. اما اگر فرد بدی است، شاید فرصتی پیدا کند تا از کارهای بد خود پشیمان شود و توبه کند.
قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ هذا کقوله: قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی‌ مَضاجِعِهِمْ و الفاء فی قوله فانّه جلبها ضمیر کانّه قال: إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ و ان امعنتم فی الفرار و استقصیتم فی الحذر فَإِنَّهُ مُلاقِیکُمْ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلی‌ عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ ای الی اللَّه الّذی یعلم ما غاب عن العباد و ما شاهدوه فیخبرکم بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فی الدّنیا و یجازیکم علیه.
هوش مصنوعی: بگویید: مرگی که از آن فرار می‌کنید، حتماً به سراغ شما خواهد آمد. مانند این است که بگویید: اگر در خانه‌های خود باشید، کسانی که نوشته شده که کشته خواهند شد، حتماً به رختخواب‌هایشان خواهند آمد. در واقع، حتی اگر به فرار ادامه بدهید و دوری از خطر را به‌طور کامل رعایت کنید، مرگ به سراغ شما خواهد آمد. سپس شما به پیشگاه کسی که علم غیب و شهود دارد، یعنی خداوند، برگردانده خواهید شد. او می‌داند چه چیزی از چشم انسان دور مانده و چه چیزهایی را آنها دیده‌اند و شما را از اعمالی که در دنیا انجام داده‌اید، آگاه خواهد کرد و بر اساس آن با شما رفتار خواهد کرد.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ ای فی یوم الجمعة. کقوله: «أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ» ای فی الارض و اراد بهذا النّداء، الاذان عند قعود الامام علی المنبر للخطبة. لما روی الزهری عن السائب بن یزید قال: کان النّداء یوم الجمعة اوّله اذا جلس الامام علی المنبر علی عهد النّبی (ص) و ابی بکر و عمر، فلمّا کان عثمان و کثر النّاس و بعدت المنازل، زاد اذانا فامر بالتّأذین الاوّل علی دار له بالسّوق، یقال له الزوراء، لیسمع النّاس فیما غابوه علی ذلک و اوّل جمعة جمعت بالمدینة کانت قبل قدوم رسول اللَّه (ص) قالت الانصار انّ للیهود یوما یتعبّد فیه و هو السّبت.
هوش مصنوعی: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هنگامی که برای نماز جمعه فراخوانده می‌شوید، به آن توجه کنید. این فراخوانی به معنای اذان است که وقتی امام بر منبر نشسته و خطبه می‌خواند، صورت می‌گیرد. بر اساس روایت زهری از سائب بن یزید، اذان روز جمعه در ابتدا زمانی که امام بر منبر نشسته بود و در زمان پیامبر (ص)، ابوبکر و عمر انجام می‌شد. اما زمانی که عثمان امامت را بر عهده گرفت و تعداد مردم زیاد شد و فاصله‌ها افزایش یافت، اذانی دیگر اضافه شد تا مردم در دورترین نقاط نیز صدای اذان را بشنوند. اولین نماز جمعه‌ای که در مدینه برگزار شد، قبل از آمدن پیامبر (ص) بود، و انصار می‌گفتند که یهودیان روز شنبه را به عنوان روز عبادی خود دارند.
و انّ للنّصاری یوما و هو یوم الاحد. فنحبّ ان یکون لنا یوم. فقال لهم اسعد بن زرارة اختاروا العروبة و هو یوم الجمعة فسمّوها جمعة لاجتماع النّاس فیه فاختاروا العروبة، فجمعهم اسعد بن زرارة و صلّی بهم یومئذ رکعتین و ذبح لهم اسعد بن زرارة کبشا و کانوا قدر ما یشبعهم کبش و ذلک لقلّتهم. ثمّ انزل اللَّه عزّ و جلّ فی ذلک بعد إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ الآیة... فهذه اوّل جمعة جمعت فی الاسلام، فامّا اوّل جمعة جمعها رسول اللَّه (ص) باصحابه ما قال اهل التواریخ: قدم رسول اللَّه (ص) مهاجرا حتی نزل بقبا علی بنی عمر و بن عوف و ذلک یوم الاثنین لاثنی عشر لیلة خلت من شهر ربیع الاوّل حین ارتفع النّهار فاقام بقبا یوم الاثنین لاثنی عشرة لیلة و یوم الثلاثاء و یوم الاربعاء و الخمیس ثمّ خرج من بین اظهرهم یوم الجمعة عامدا المدینة فادرکته صلاة الجمعة فی بنی سالم بن عوف فی بطن و ادلهم و هی اوّل الجمعة جمعها رسول اللَّه (ص) فخطب فقال: الحمد للَّه احمده و استعینه و استغفره و استهدیه و او من به و لا اکفره و اعادی من یکفر، و اشهد ان لا اله الّا اللَّه وحده لا شریک له و انّ محمدا عبده و رسوله، اوصیکم بتقوی اللَّه فانّه خیر ما اوصی به المسلم المسلم و احذروا ما حذرکم اللَّه من نفسه فانّه من یتّق اللَّه یکفّر عنه سیّآته و یعظم له اجرا و احسنوا کما احسن اللَّه الیکم و جاهدوا فی اللَّه حقّ جهاده هو اجتبیکم و اعملوا لما بعد الیوم فانّه من یصلح ما بینه و بین یکفّه اللَّه بینه و بین النّاس و لا قوّة الّا باللّه العظیم.
هوش مصنوعی: مسیحیان برای خود روزی را تعیین کرده بودند و آن روز یکشنبه بود. لذا درخواست کردند که برای مسلمانان نیز روزی مشخص شود. اسعد بن زراره به آنها گفت که روز جمعه را انتخاب کنند، و به همین خاطر این روز "جمعه" نامیده شد زیرا مردم در آن روز گرد هم می‌آیند. اسعد بن زراره آنها را جمع کرد و در آن روز دو رکعت نماز خواند و همچنین یک قوچ برای آنها ذبح کرد که به اندازه کافی برای رفع گرسنگی شان بود، چرا که تعدادشان کم بود. سپس خداوند آیه‌ای درباره نماز جمعه نازل کرد. این نخستین جمعه‌ای بود که در تاریخ اسلام برگزار شد. همچنین درباره اولین جمعه‌ای که پیامبر (ص) با یارانش خواند، گفته شده است که او به عنوان مهاجر به قبا نزد بنی عمر و بن عوف رسید و این در روز دوشنبه دوازده روز مانده به ماه ربیع‌الاول بود. پیامبر (ص) سه روز در قبا ماند و سپس در روز جمعه به سمت مدینه رفت و نماز جمعه را در بنی سالم بن عوف خواند. او در این نماز خطبه‌ای ایراد کرد و در آن به حمد خداوند پرداخت، توصیه‌هایی به تقوی الهی و نیکی به یکدیگر کرد و بیان داشت که انسان باید برای روزهای آینده آماده باشد و همواره به یاد داشته باشد که هیچ قدرتی جز به وسیله خداوند وجود ندارد.
و اختلفوا فی تسمیة هذا الیوم جمعة: فمنهم من قال لانّ اللَّه تعالی جمع فیها خلق آدم علیه السّلام و به‌
هوش مصنوعی: در باره نام‌گذاری این روز به عنوان روز جمعه، اختلاف نظر وجود دارد. برخی بر این باورند که خداوند در این روز، خلقت آدم علیه‌السلام را به پایان رسانده است.
قال النّبیّ (ص) فی روایة سلمان: «انّما سمّیت الجمعة لانّ آدم علیه السلام جمع فیها خلقه، و قیل: لانّ اللَّه تعالی فرغ فیه من خلق الاشیاء فاجتمعت فیه المخلوقات و قیل: لاجتماع الناس فیه للصّلوة. قرأ الاعمش من «یوم الجمعة» بسکون المیم.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) در روایتی از سلمان گفتند: «جمعه به این نام خوانده شده است چون آدم (ع) در این روز آفریده شد. برخی گفته‌اند که خداوند در این روز از آفرینش مخلوقات فراغت یافت و همه مخلوقات در این روز جمع شدند، و همچنین گفته شده که این نام به خاطر اجتماع مردم برای نماز در این روز است.» اعمش در قرائت «یوم الجمعة» می‌فرماید که میم آن ساکن است.
و قراءة العامّة بضمّ المیم، و قیل: اوّل من سمّاها جمعة کعب بن لؤی و کان یقول له یوم العروبة و اوّل جمعة جمعت بعد الجمعة بالمدینة بقریة یقال لها جواثا من ارض البحرین.
هوش مصنوعی: عموم مردم این کلمه را با ضمّ حرف میم می‌خوانند. برخی گفته‌اند که اولین کسی که این روز را «جمعه» نامید، کعب بن لؤی بود و او به این روز «روز عروبت» می‌گفت. نخستین جمعه‌ای که بعد از جمعه در مدینه برگزار شد، در روستایی به نام جواثا در سرزمین بحرین بود.
قوله: فَاسْعَوْا إِلی‌ ذِکْرِ اللَّهِ ای فامضوا الیه و اعملوا له . لیس المراد من السعی الاسراع، انّما المراد منه العمل و الفعل. و کان عمر بن الخطاب رضی اللَّه عنه یقرأ «فامضوا الی ذکر اللَّه» و کذلک هی فی قراءة عبد اللَّه بن مسعود و یقول: لو قرأت فَاسْعَوْا لعدوت حتی یسقط ردائی و قیل: السّعی ها هنا قصّ الشّارب و نتف الإبط و تقلیم الظفار و الغسل و التطییب للجمعة و لبس افضل الثیاب. و السّعی فی اللّغة علی ضربین احدهما العدو و الاسراع فی المشی کالسّعی بین الصفا و المروة. و الثانی القصد و العمل کقوله عزّ و جلّ: إِنَّ سَعْیَکُمْ لَشَتَّی و سعی لها سعیها و هو مؤمن. فَاسْعَوْا إِلی‌ ذِکْرِ اللَّهِ و فی الخبر الصّحیح عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): اذا اقیمت الصّلاة فلا تأتوها تسعون و لکن ائتوها تمشون و علیکم السّکینة فما ادرکتم فصلّوا و ما فاتکم فاتمّوا
هوش مصنوعی: آیه اشاره دارد به اینکه باید به یاد خدا بروید و به جذب کارهای خوب و عمل پرداخته و پیش بروید. منظور از "سعی" در اینجا سرعتی که در دویدن است نیست، بلکه بیشتر به معنای عمل و اقدام است. عمر بن خطاب می‌فرمود که اگر این آیه را به صورت «فامضوا الی ذکر اللَّه» بخواند، به سرعت می‌دویدم تا اینکه ردایم به زمین بیفتد. در اینجا، "سعی" به معنای آراستن و آماده کردن خود برای نماز جمعه است. همچنین زبان عربی برای "سعی" دو معنا دارد؛ یکی دویدن و تند رفتن و دیگری هدف‌گذاری و عمل، همانطور که در آیه‌ای دیگر به آن اشاره شده است. در یک حدیث صحیح، رسول خدا (ص) فرمودند که وقتی نماز اقامه شد، به آن ندویدید، بلکه با آرامش و سکون بروید و هرچه از نماز را بجای آوردید، انجام دهید و آنچه را که از دست دادید، جبران کنید.
قوله: فَاسْعَوْا إِلی‌ ذِکْرِ اللَّهِ فالذّکر ها هنا الخطبة علی قول الجمهور، و قیل: هو صلاة الجمعة و المعنی: اجیبوا و اقصدوا الی صلاة الجمعة غیر متثاقلین. وَ ذَرُوا الْبَیْعَ یعنی: البیع و الشّری لانّ اسم البیع یتناولهما جمیعا و انّما یحرم البیع و الشّری عند الاذان الثّانی و قال الزهری و عند خروج الامام و کان ینادی فی الاسواق فی الزّمان الاوّل اذا اذن للجمعة حرم البیع و رای القاسم بن محمد بن ابی بکر امرأته تشتری عطرا فخرج القاسم الی الجمعة فوجد الامام قد خرج، فلمّا رجع امر اهله بردّ البیع. و مذهب الفقهاء انّ البیع یصحّ و ان کان محرّما. و قال عطاء بن ابی رباح: یحرم البیع و الرّقاد و اللّهو و الضیعاة و ان یکتب کتابا و ان یأتی الرجل اهله. ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ ای ذلک الّذی ذکرت من حضور الجمعة و ترک البیع و الاستماع الی الخطبة و اداء الفریضة خیر لکم من المبایعة. إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ مصالح انفسکم.
هوش مصنوعی: در این متن، به اهمیت حضور در نماز جمعه و ترک کارهای تجاری مانند خرید و فروش در هنگام اذان اشاره شده است. گفته می‌شود که مردم باید برای شرکت در نماز جمعه آماده شوند و نباید نسبت به این کار بی‌توجه باشند. همچنین، تأکید شده که در زمان اذان دوم یا زمانی که امام برای برگزاری نماز خارج می‌شود، انجام فعالیت‌های تجاری ممنوع است. نمونه‌ای نیز از عملکرد قاسم بن محمد نقل شده است که وقتی همسرش در حال خرید بود، او به نماز جمعه رفت و پس از بازگشت از امام خواست تا معامله را برگرداند. همچنین گفته می‌شود که برگزاری نماز جمعه و شنیدن خطبه‌ها برای مومنان برتر و به نفع آنهاست، در حالی که صرف وقت در امور تجاری به نفع آنها نخواهد بود.
روی عن ابن عمر و ابی هریرة انّهما سمعا رسول اللَّه (ص) یقول و هو علی اعواد منبره لینتهینّ اقوام عن ودعهم الجمعات او لیختمنّ اللَّه علی قلوبهم ثمّ لیکوننّ من الغافلین.
هوش مصنوعی: ابن عمر و ابی هریره نقل می‌کنند که رسول‌الله (ص) روی منبر فرمودند که برخی از افراد باید از ترک جمعه دست بردارند، وگرنه خداوند بر دل‌هایشان مُهر خواهد زد و از غافلان خواهند شد.
و عن جابر انّ رسول اللَّه (ص) قال: «من ترک الجمعة ثلاثا من غیر ضرورة طبع اللَّه علی قلبه».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «هر کس سه جمعه را بدون دلیل ترک کند، خداوند بر قلب او مهر می‌زند.»
و روی انّه صلّی اللَّه علیه و سلّم خطب فقال: «انّ اللَّه قد افترض علیکم الجمعة فی یومی هذا، فی مقامی هذا، فمن ترکها فی حیاتی و بعد مماتی و له امام عادل او جائر من غیر عذر فلا بارک اللَّه له و لا جمع اللَّه شمله الا فلا حجّ له الا فلا صوم له و من تاب تاب اللَّه علیه».
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) در خطبه‌ای فرمودند: "خداوند بر شما واجب کرده است که روز جمعه در این مکان حاضر شوید. کسی که در زندگی من و پس از فوت من، این واجب را ترک کند در حالی که امامی صالح یا ناپاک داشته باشد و بدون عذر باشد، خداوند او را مورد رحمت قرار نخواهد داد و جمعیتش را پراکنده خواهد کرد. از او قبول نمی‌شود نه حج و نه روزه. اما کسی که توبه کند، خداوند به او رحمت خواهد کرد."
و عن میمون ابن ابی شبیب قال: اردت الجمعة زمن الحجّاج. قال: فتهیّأت للذّهاب ثمّ قلت این اذهب اصلّی خلف هذا؟ فقلت: مرّة اذهب و مرّة لا اذهب. فنادانی مناد من جانب البیت: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلی‌ ذِکْرِ اللَّهِ.
هوش مصنوعی: میمون ابن ابی شبیب گفت: خواستم در زمان حجّاج به نماز جمعه بروم. آماده شدم که بروم، اما گفتم: کجا باید بروم و پشت این فرد نماز بخوانم؟ در درونم تردید داشتم که یک بار بروم و یک بار نروم. ناگهان صدایی از سمت خانه کعبه به گوشم رسید که می‌گفت: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هنگامی که برای نماز جمعه ندا داده می‌شود، به یاد خدا بشتابید.
اختلف اهل العلم فی موضع اقامة الجمعة و فی العدد الّذی تنعقد بهم الجمعة و فی المسافة الّتی یجب ان یؤتی منها. امّا الموضع فذهب قوم الی انّ کلّ قریة اجتمع فیها اربعون رجلا من اهل الکمال بان یکونوا احرارا عاقلین بالغین مقیمین لا یظعنون عنها شتاء و لا صیفا الّا ظعن حاجة، تجب علیهم اقامة الجمعة فیها. و هو قول عبید اللَّه بن عبد اللَّه و عمر بن عبد العزیز و به قال الشافعی و احمد و اسحاق. و قالوا: لا تنعقد الجمعة باقلّ من اربعین رجلا علی هذا الصّفة و شرط عمر بن عبد العزیز مع عدد الاربعین ان یکون فیهم وال. و الوالی غیر شرط عند الشافعی. و قال علی (ع): «لا جمعة الّا فی مصر جامع.
هوش مصنوعی: در میان دانشمندان درباره مکان برگزاری نماز جمعه، تعداد افرادی که برای برگزاری آن لازم است و مسافتی که باید طی شود تا به نماز برسند، اختلاف نظر وجود دارد. برخی بر این باورند که در هر روستایی که چهل مرد از افراد بالغ، عاقل و آزاد جمع شوند، باید نماز جمعه برپا شود. این افراد نباید در تابستان و زمستان جز در موارد ضروری از آنجا خارج شوند. این نظر متعلق به عبیدالله بن عبدالله و عمر بن عبدالعزیز است و همچنین امام شافعی، احمد و اسحاق نیز همین را می‌گویند. آنها معتقدند که برای برگزاری نماز جمعه، حداقل به چهل مرد با این شرایط نیاز است و عمر بن عبدالعزیز همچنین خواسته است که در میان آنها یک حاکم باشد، هرچند این شرط در نظر امام شافعی الزامی نیست. علی (ع) نیز فرموده‌اند که برگزاری نماز جمعه تنها در شهرهای بزرگ امکان‌پذیر است.
و هو قول اصحاب الرأی. ثمّ عند ابی حنیفة تنعقد باربعة و الوالی شرط.
هوش مصنوعی: این دیدگاه مربوط به نظرات فقها و اهل نظر است. در ادامه، طبق نظر ابوحنیفه، عقد نکاح با چهار شرط شکل می‌گیرد و وجود ولی نیز در اینجا ضروری است.
و قال الاوزاعی و ابو یوسف: تنعقد بثلثة اذا کان فیهم وال. و قال الحسن و ابو ثور: تنعقد باثنین کسائر الصّلوات. و قال ربیعة: تنعقد باثنی عشر رجلا و الدّلیل علی اقامتها فی القری ما روی عن ابن عباس قال: انّ اوّل جمعة جمعت بعد جمعة فی مسجد رسول اللَّه (ص) فی مسجد عبد القیس بجواثا من البحرین. و اذا کان الرّجل مقیما فی قریة لا تقام فیها الجمعة. او کان مقیما فی برّیّة فذهب قوم الی انّه کان یبلغهم النداء و من موضع الجمعة یلزمهم حضور الجمعة و ان کان لا یبلغهم النداء فلا جمعة علیهم و من هذا قول الشافعی و احمد و اسحاق. و الشرط ان یبلغهم نداء مؤذّن جهوریّ الصّوت، یؤذن فی وقت تکون الاصوات هادئة و الریاح ساکنة. فکلّ قریة تکون من موضع الجمعة فی القرب علی هذا القدر یجب علی اهلها حضور الجمعة. و قال سعید بن المسیّب یجب علی من آوه المبیت. و قال الزّهری یجب علی من کان علی ستّة امیال. و قال ربیعة: علی اربعة امیال. و قال مالک و اللیث: ثلاثة امیال و قال ابو حنیفة: لا جمعة علی اهل سواد قریة کانت القریبة او بعیدة. و کلّ من یلزمه صلاة الجمعة لا یجوز ان یسافر یوم الجمعة بعد الزّوال قبل ان یصلّی الجمعة، امّا قبل الزّوال بعد طلوع الفجر، یجوز غیر انّه یکره الّا ان یکون سفره سفر طاعة من حجّ او غزو، و ذهب بعضهم الی انّه اذا اصبح یوم الجمعة مقیما فلا یسافر حتی یصلّی الجمعة. و الدّلیل علی جوازه، روی عن ابن عباس، قال: بعث النّبی (ص) عبد اللَّه بن رواحة فی سریّة، فوافق ذلک الیوم الجمعة فغدا اصحابه و قال: اتخلف فاصلّی مع رسول اللَّه (ص). ثمّ لحقهم. فلمّا صلّی مع النّبی (ص) رآه، فقال: «ما منعک ان تغدو مع اصحابک»؟ قال: اردت اصلّی معک. ثمّ الحقهم فقال: «لو انفقت ما فی الارض، ما ادرکت فضل غدوتهم».
هوش مصنوعی: در این متن بحث‌هایی درباره شرایط برپایی نماز جمعه وجود دارد. برخی از فقها معتقدند نماز جمعه با حضور سه نفر و برخی دیگر با دو نفر نیز معتبر است. در حالی که برخی دیگر بر این باورند که برای برپایی آن باید حداقل دوازده نفر حاضر باشند. همچنین بیان شده که اگر فردی در روستایی زندگی کند که نماز جمعه در آن برگزار نمی‌شود یا در بیابان باشد، اگر صدا و ندا به او برسد، باید در نماز جمعه شرکت کند. در مواردی که ندا به او نرسد، حضورش الزامی نیست. شرط این است که صدای مؤذن به اندازه کافی بلند باشد و در زمانی که صداهای دیگر کم است به اذان بپردازد. همچنین بحث‌هایی درباره فاصله‌هایی که افراد باید برای حضور در نماز جمعه طی کنند و اینکه آیا مسافرت در روز جمعه قبل از نماز جایز است یا خیر وجود دارد. به نظر برخی، سفر در صبح جمعه قبل از اذان مجاز است، اما برخی دیگر معتقدند که اگر فرد صبح جمعه مقیم باشد باید تا برگزاری نماز جمعه در محل بماند. مثالی از عمل پیامبر Islam نیز ذکر شده که نشان می‌دهد بعضی از صحابه، به رغم اینکه سفر داشتند، تصمیم به حضور در نماز جمعه گرفتند.
و روی انّ عمر بن الخطّاب سمع رجلا علیه هیأت السّفر یقول: لو لا انّ الیوم یوم الجمعة، لخرجت.
هوش مصنوعی: عمر بن خطاب مردی را دید که ظاهری مانند مسافران داشت و می‌گفت: اگر امروز روز جمعه نبود، من از خانه خارج می‌شدم.
فقال عمر: اخرج فانّ الجمعة لا تحبس عن سفر.
هوش مصنوعی: عمر گفت: بیرون برو زیرا نماز جمعه نمی‌تواند سفر را متوقف کند.
امّا فضل یوم الجمعة. فقد روی عن ابی هریرة قال: خرجت الی الطور، فلقیت کعب الاحبار، فجلست معه. فحدّثنی عن التوراة. و حدّثته عن رسول اللَّه (ص). فکان فیما حدّثته ان قلت له: قال رسول اللَّه (ص): «خیر یوم طلعت علیه الشمس یوم الجمعة فیه خلق آدم و فیه اهبط و فیه مات و فیه تیب علیه و فیه تقوم الساعة. و ما من دابّة الّا و هی مسیخة یوم الجمعة من حین تصبح حتی تطلع الشمس شفقا من السّاعة الا الجنّ و الانس و فیه ساعة لا یصادفها عبد مسلم و هو یصلّی یسأل اللَّه تعالی شیئا الّا اعطاه ایّاه»
هوش مصنوعی: فضیلت روز جمعه بسیار زیاد است. ابی هریره نقل می‌کند که به کوه طور رفته و با کعب الاحبار دیدار کرده است. در این ملاقات، کعب درباره تورات برای او صحبت کرده و ابی هریره نیز از رسول الله (ص) برایش گفته است. او در یکی از سخنانش می‌گوید که رسول الله (ص) فرموده‌اند: "بهترین روزهایی که خورشید بر آن می‌تابد روز جمعه است. در این روز، آدم به وجود آمد، به زمین فرود آمد، در این روز وفات یافت، بر او توبه شد و قیامت در این روز برپا خواهد شد. هیچ موجودی وجود ندارد که در روز جمعه از صبح تا طلوع آفتاب گوش به زنگ نباشد، بجز جن و انسان. همچنین در این روز ساعتی است که هر بنده مسلمانی که در حال نماز باشد و از خداوند چیزی بخواهد، به او داده می‌شود."
و قال کعب: ذلک فی کل ستّة یوم. فقلت بل فی کلّ جمعة.
هوش مصنوعی: کعب گفت: این مسئله هر شش روز اتفاق می‌افتد. من گفتم نه، بلکه این در هر جمعه رخ می‌دهد.
قال: فقرأ کعب التوراة. فقال: صدق رسول اللَّه. قال ابو هریرة: ثمّ لقیت عبد اللَّه بن سلام. فحدّثته بمجلسی مع کعب الاحبار. و ما حدّثته فی یوم الجمعة، قال عبد اللَّه بن سلام قد علمت ایّة ساعة هی؟ هی آخر ساعة فی یوم الجمعة. قال ابو هریرة: و کیف تکون آخر ساعة فی یوم الجمعة و قد قال رسول اللَّه (ص): «لا یصادفها عبد مسلم و هو یصلّی و تلک ساعة لا یصلّی فیها»؟
هوش مصنوعی: در این گفتگو، شخصی به نام کعب تورات را می‌خواند و تأیید می‌کند که رسول الله (ص) راست می‌گوید. سپس ابوهریره به عبد الله بن سلام می‌گوید که درباره نشستی که با کعب داشتند، صحبت کرده و عبد الله از او می‌پرسد که چه زمانی آخرین ساعت روز جمعه است و ابوهریره هم به او پاسخ می‌دهد. اما او همچنین در مورد سخنی از رسول الله (ص) که می‌گوید در آن ساعت، بنده مسلمی در حال نماز نیست، ابراز تعجب می‌کند و می‌پرسد چگونه ممکن است این ساعت، زمان نماز نباشد.
فقال عبد اللَّه بن سلام: الم یقل رسول اللَّه (ص): «من جلس مجلسا ینتظر الصّلاة فهو فی صلاة حتی یصلّیها»؟
هوش مصنوعی: عبدالله بن سلام گفت: آیا رسول‌الله (ص) نفرموده‌اند: «هر کس نشستی داشته باشد و منتظر نماز باشد، تا زمانی که به نماز نپرداخته است، در حال نماز است»؟
قال ابو هریرة: بلی. قال: فهو ذلک. و روی مرفوعا، قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: «السّاعة الّتی یستجاب فیها الدّعاء یوم الجمعة بعد العصر الی غروب الشّمس اغفل ما یکون النّاس».
هوش مصنوعی: ابو هریره گفت: بله، چنین است. او همچنین نقل کرد که پیامبر صلّی اللَّه علیه و سلّم فرمود: «ساعتی که در آن دعا مستجاب می‌شود در روز جمعه، از بعدازظهر تا غروب آفتاب، زمانی است که مردم غافل هستند».
و فی روایة اخری. قال: «التمسوا الساعة الّتی فی الجمعة بعد العصر الی غیبوبة الشمس»
هوش مصنوعی: در یک روایت دیگر آمده است: «ساعتی را که در روز جمعه بعد از نماز عصر تا غروب آفتاب است، جستجو کنید.»
و قال: «اذا طلب احدکم حاجة فلیطلبها قبل مغیب الشّمس یوم الجمعة».
هوش مصنوعی: و گفت: «زمانی که یکی از شما نیاز یا خواسته‌ای دارد، بهتر است آن را قبل از غروب آفتاب در روز جمعه درخواست کند».
و فی روایة ابی بردة عن ابی موسی عن رسول اللَّه (ص): «تلک الساعة ما بین ان تجلس الامام الی انقضاء الصّلاة»
هوش مصنوعی: در روایتی از ابی بردة که از ابی موسی نقل شده، آمده است که پیامبر (ص) فرمودند: «زمانی که امام برای برپایی نماز می‌نشیند تا زمانی که نماز به پایان برسد.»
و عن عبد اللَّه بن رافع عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): «الیوم الموعود: یوم القیامة، و المشهود: یوم عرفة، و الشاهد: یوم الجمعة لا طلعت الشّمس و لا غربت علی یوم افضل من یوم الجمعة لا یوافقها عبد مسلم یسأل اللَّه فیها خیرا الّا اعطاه و لا یستعیذ من شی‌ء الّا اعاذه).
هوش مصنوعی: امام علی (ع) فرمودند: «روز موعود، روز قیامت است؛ روز مشهود، روز عرفه است؛ و روز شاهد، روز جمعه است. هیچ روزی نه خورشید بر آن طلوع کرده و نه غروب کرده است که از روز جمعه برتر باشد. اگر کسی از بندگان مسلمان در این روز از خداوند چیزی بخواهد، به او داده می‌شود و اگر از چیزی پناه بخواهد، خداوند او را در پناه خود قرار می‌دهد.»
و عن اوس بن اوس قال: قال النّبی (ص): «انّ من افضل ایّامکم یوم الجمعة، فیه خلق آدم و فیه قبض و فیه النفخة و فیه الصعقة، فاکثروا علیّ من الصّلاة فیه. فانّ صلوتکم معروضة علیّ»: فقالوا: یا رسول اللَّه، و کیف تعرض صلوتنا علیک و قد ارمت؟ فقال: «انّ اللَّه عزّ و جلّ حرّم علی الارض ان تأکل اجساد الانبیاء».
هوش مصنوعی: روز جمعه از بهترین روزهای شماست، زیرا در این روز آدم خلق شد، جان او گرفته شد، صور دمیده شد و زلزله بزرگ به وقوع پیوست. در این روز، زیاد بر من درود بفرستید، زیرا درود شما به من ارائه می‌شود. پرسیدند: ای پیامبر خدا، چگونه درودهای ما بر شما ارائه می‌شود در حالی که شما مرده‌اید؟ ایشان فرمودند: خداوند زمین را بر این که اجساد پیامبران را ببلعد، حرام کرده است.
و قال (ص) «اذا کان یوم الجمعة نادت الطیر الطیر، و الوحوش الوحوش، و السباع السباع، سلام علیکم، هذا یوم صالح کریم».
هوش مصنوعی: امام صادق (ع) فرمودند: «وقتی روز جمعه فرا می‌رسد، پرندگان به همدیگر سلام می‌کنند، حیوانات وحشی نیز به یکدیگر سلام می‌دهند و درنده‌ها هم همینطور. آنها می‌گویند: سلام بر شما، این روزی خوب و با فضیلت است.»
و قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: «انّ لیلة الجمعة و یوم الجمعة اربعة و عشرون ساعة للَّه فی کلّ ساعة ستّمائة الف عتیق من النّار».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرموده‌اند: «شب و روز جمعه دارای ۲۴ ساعت است و در هر ساعت از این زمان، ۶۰۰ هزار نفر از آتش رهایی پیدا می‌کنند.»
و عن انس بن مالک قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «اتانی جبرئیل (ع) و فی یده کهیئة المرأة البیضاء فیه نکتة سوداء فقلت: ما هذه یا جبرئیل؟ قال: هذا لجمعة بعث فیها الیک ربّک عزّ و جلّ تکون لک عیدا و لامّتک من بعدک و قلت: ما لنا فیها؟ قال: خیرا کثیرا انتم الآخرون السّابقون یوم القیامة و فیها ساعة لا یوافقها عبد یصلّی یسأل اللَّه شیئا الّا اعطاه ایّاه. فقلت: ما هذه النکتة السوداء؟ قال: هذه السّاعة تقوم یوم الجمعة و نحن نسمّیه عندنا یوم المزید. قلت: و ما المزید؟ قال: انّ ربّک اتّخذ فی الجنّة وادیا افیح من مسک ابیض، فاذا کان یوم الجمعة من ایّام الآخرة هبط الرّبّ تبارک و تعالی عن عرشه الی کرسیه. و حفّ الکرسی بمنابر من نور فجلس علیها النّبیّون و حفّت المنابر بکراسیّ من ذهب فجلس علیها الشّهداء. و یهبط اهل الغرف من غرفهم فیجلسون علی کثبان المسک لا یرون لاهل الکرسیّ و المنابر علیهم فضا فی المجلس و یبدو لهم ذو الجلال و الاکرام فیقول: «سلونی» فیقولون: نسألک الرضا یا ربّ فیقال: «رضای احلّکم داری و انا لکم کرامتی» ثمّ یقول: «سلونی» فیقولون باجمعهم نسألک الرّضا، فیشهد لهم علی الرّضا. فیقول: «یا اهل الجنّة انّی لو لم ارض عنکم لم اسکنکم جنّتی؟ فهذا یوم المزید. فسلونی فیجتمعونی علی کلمة واحدة قد رضینا فارض عنّا» قال: ثمّ یتبعها علیهم «ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر» .
هوش مصنوعی: انس بن مالک نقل کرده است که پیامبر (ص) فرمود: جبرئیل (ع) به سراغم آمد و در دستش چیزی شبیه به یک زن سفیدپوست با نقطه‌ای سیاه بود. از جبرئیل سوال کردم که آن چیست، و او گفت که این نشانگر جمعه‌ای است که خداوند متعال برای تو فرستاده و این روز برای تو و امّتك بعد از تو به عنوان عید خواهد بود. همچنین پرسیدم که ما در این روز چه بهره‌ای خواهیم برد، و جبرئیل پاسخ داد که خیر فراوانی خواهید داشت و شما آخرین امّت هستید که در روز قیامت حضور خواهید یافت. او به من گفت ساعتی وجود دارد که هیچ بنده‌ای در آن از خدا چیزی بخواهد مگر اینکه به او عطا گردد. من پرسیدم آن نقطه سیاه چیست و او توضیح داد که این ساعت، در روز جمعه برپا می‌شود و ما آن را «روز مزید» می‌نامیم. سپس گفتم که «مزید» چیست، و او گفت که خداوند در بهشت وادی‌ای از مسک سفید فراهم کرده است. پس از فرارسیدن روز جمعه در روزهای آخرت، خداوند از عرشش به کرسی‌اش فرود می‌آید و کرسی‌اش با منابر نورانی احاطه می‌شود و پیامبران روی آن منابر نشسته و شهیدان بر روی صندلی‌های طلایی می‌نشینند. اهل غرفه‌ها از جایگاه‌های خود فرود می‌آیند و بر روی تپه‌های مسک می‌نشینند و برای اهل کرسی و منابر فضایی در مجلس نیست و خداوند ذات جلال و عظمت خود را به آن‌ها نشان می‌دهد و می‌گوید: «از من بخواهید.» آن‌ها می‌گویند: «پروردگارا، راضی بودن تو را می‌خواهیم»، و خداوند پاسخ می‌دهد: «رضای من شما را در خانه‌ام قرار می‌دهد و من به شما کرامتم را می‌بخشم.» سپس دوباره می‌گوید: «از من بخواهید.» و آن‌ها در یک صدا می‌گویند: «پروردگارا، راضی بودن تو را می‌خواهیم» و خداوند بر رضا بودن آن‌ها شهادت می‌دهد و می‌گوید: «ای اهل بهشت، اگر از شما راضی نبودم، شما را در بهشت خود ساکن نمی‌کردم. این همان روز مزید است. از من بخواهید» و آن‌ها به کلمه‌ای واحد پاسخ می‌دهند: «راضی هستیم، پس از ما راضی باش.» سپس خداوند به آن‌ها عطایاتی می‌دهد که نه چشمی دیده، نه گوشی شنیده و نه به ذهن کسی خطور کرده است.
و عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): «اذا کان یوم الجمعة کان علی کلّ باب من ابواب المسجد ملائکة یکتبون النّاس علی منازلهم: الاوّل فالاوّل فاذا خرج الامام طویت الصّحف و استمعوا الخطبة و المهجر الی الصّلاة کالمهدی بدنة ثمّ الّذی یلیه کالمهدی بقرة. ثمّ الّذی یلیه کالمهدی کبشا»
هوش مصنوعی: ابو هریره نقل می‌کند که پیامبر اسلام (ص) فرمودند: «در روز جمعه، در هر درب مسجد فرشتگانی قرار می‌گیرند و نام کسانی را که وارد می‌شوند، با توجه به ترتیب ورودشان ثبت می‌کنند. وقتی امام برای خطبه می‌نشیند، این ثبت‌ها بسته می‌شود و مردم باید به خطبه گوش دهند. کسانی که برای نماز می‌آیند، دسته‌بندی شده و بر اساس نزدیکی به امام، مقام‌های متفاوتی دارند؛ کسی که زودتر می‌آید مانند کسی است که یک شتری را قربانی می‌کند، بعدی مانند کسی است که یک گاو قربانی کرده و سپس کسی که مانند قربانی یک بره را می‌آورد.»
حتی ذکر الدّجاجة و البیض». و عن علقمة بن قیس قال: خرجت مع عبد اللَّه بن مسعود الی الجمعة.
هوش مصنوعی: حتی اشاره به مرغ و تخم‌مرغ. و علقمه بن قیس نقل می‌کند که با عبد الله بن مسعود به سمت نماز جمعه رفتیم.
فوجد ثلاثة قد سبقوه. فقال: رابع اربعة و ما رابع اربعة ببعید. ثمّ‌
هوش مصنوعی: سه نفر دیگر قبل از او بودند. او گفت: چهارمین نفر، و چهارمین نفر از آن دور نیست. سپس ادامه داد...
قال سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «انّ النّاس یجلسون من اللَّه یوم القیامة علی قدر رواحهم الی الجمعة الاوّل، ثمّ الثانی، ثم الثالث ثم الرّابع» و قال: «ما رابع اربعة ببعید».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «ن insanlar kıyamet günü Allah’ın yanında, ilk Cuma’ya katıldıkları kadar mesafede oturacaklar; ardından ikinci, üçüncü ve dördüncü Cuma’ya katılma durumlarına göre yer alacaklar.» و هم چنین فرمودند: «Dört kişi arasındaki mesafe, oldukça yakın değildir.»
و فی روایة ابن عباس عن النّبیّ (ص) قال: «انّ اهل الجنّة یزورون ربّهم عزّ و جلّ فی کلّ یوم جمعة فی رمال الکافور. و اقربهم منه مجلسا اسرعهم الیه یوم الجمعة و ابکرهم غدوّا».
هوش مصنوعی: در روایتی از ابن عباس درباره پیامبر (ص) آمده است که اهل بهشت هر روز جمعه به دیدار خداوند متعال می‌روند و این دیدار در باغهای خوشبو و لطیف کافور انجام می‌شود. نزدیک‌ترین افراد به خداوند در آن روز، کسانی هستند که سریع‌تر به دیدار او می‌شتابند و زودتر صبح روز جمعه آماده می‌شوند.
فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ ای اذا فرغ من الصّلاة. فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ للتّجارة و التّصرّف فی حوائجکم. وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ یعنی الرّزق. و هذا امر اباحه کقوله: وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا. قال ابن عباس ان شئت فاخرج، و ان شئت فاقعد، و ان شئت فصل الی العصر. و قیل: فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ لیس لطلب الدنیا و لکن لعیادة مریض، و حضور جنازة و زیارة اخ فی اللَّه، و قیل: ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ هو طلب العلم. وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً اشکروه علی ما وفّقکم لطاعته و اداء فرائضه.
هوش مصنوعی: پس زمانی که نماز به پایان رسید، به سمت زمین ها بروید تا تجارت کرده و نیازهای خود را برطرف کنید. به دنبال نعمت های الهی باشید، یعنی روزی خود را دنبال کنید. این امر مجاز است، مانند گفته دیگر که اشاره به شکار دارد. ابن عباس گفته است: اگر می‌خواهی برو، و اگر می‌خواهی بنشین، و اگر می‌خواهی تا عصر نماز بخوان. همچنین گفته شده است که به زمین بروید نه به خاطر دنیا، بلکه برای عیادت از بیمار، شرکت در مراسم جنازه یا ملاقات با برادران در خدا. همچنین گفته شده است که به دنبال فضل الهی یعنی علم باشید. و خدا را بسیار یاد کنید و او را بخاطر اینکه شما را به انجام طاعات واداشته، شکرگزار باشید.
لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ تظفرون بما تریدون.
هوش مصنوعی: شاید شما موفق شوید و به آنچه می‌خواهید دست پیدا کنید.
وَ إِذا رَأَوْا تِجارَةً قیل فی التفسیر: اصاب اهل المدینة جوع و غلاء سعر فقدمت عیر دحیة بن خلیفة الکلبی من الشام و معه میرة و کان رجلا تاجرا. و کان ذلک قبل ان یسلم. فوافق قدومه وقت صلاة الجمعة. فانفضوا عن النّبی (ص) و ترکوه قائما فی الخطبة علی المنبر و لم یبق مع النّبی (ص) الّا اثنی عشر رجلا. و فیهم ابو بکر و عمر و قیل: لم یبق معه الّا ثمانیة نفر.
هوش مصنوعی: زمانی که مردم شهر متوجه شدند که کالا و تجارتی آمده است، به خاطر گرسنگی و گرانی قیمت‌ها، توجه‌شان به آن جلب شد. caravani از شام به نام دحیه بن خلیفه که تاجر بود، بارهایی را با خود آورده بود. ورود او همزمان با زمان برگزاری نماز جمعه بود. بنابراین، مردم به سرعت از سخنرانی پیامبر (ص) متفرق شدند و او را در حین خطبه به حال خود رها کردند و تنها دوازده نفر از جمله ابوبکر و عمر در کنار او ماندند. برخی گفته‌اند که فقط هشت نفر با او بودند.
فقال النّبی (ص): «و الّذی نفسی بیده لو ابتدرتموها حتی لا یبقی معی احد، لاشتعل الوادی علیکم نارا»
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: "به جان من سوگند، اگر شما به این کار نزدیک شوید و هیچ‌کس با من نماند، آتش دره بر سر شما شعله‌ور خواهد شد."
و انّما قال: أَوْ لَهْواً لانّ العیر کان یضرب بین یدیه الطّبل و المزامیر، یعنی: إِذا رَأَوْا تِجارَةً او شیئا یلهیهم و یشتغلهم عن الطّاعة و ذکر اللَّه انْفَضُّوا إِلَیْها ای الی التّجارة و تفرّقوا عنک و خصّ التجارة برجوع الکنایة الیها. لانّها هی الاهمّ لهم. و انّما الطبل تبع للتّجارة وَ تَرَکُوکَ ای علی المنبر قائِماً تخطب. قال علقمة: سئل عبد اللَّه أ کان النّبی (ص) یخطب قائما او قاعدا؟ فقال: اما تقرأ وَ تَرَکُوکَ قائِماً
هوش مصنوعی: در این متن گفته شده که مردم وقتی که متوجه تجارت یا چیزی می‌شوند که آنها را سرگرم می‌کند و از یاد خدا غافل می‌کند، به سمت آن می‌روند و از تو فاصله می‌گیرند. اشاره شده که تجارت برای آنها اهمیت بیشتری دارد و به همین خاطر، صدای طبل و موسیقی به عنوان جزیی از این تجارت به گوش می‌رسد. در انتها نیز این سوال مطرح شده که آیا پیامبر (ص) در حال خطبه خواندن ایستاده بود یا نشسته، که در پاسخ به این پرسش به آیه‌ای اشاره شده که نشان می‌دهد او ایستاده بود.
روی عن جابر بن عبد اللَّه قال: کان النّبی (ص) یخطب یوم الجمعة خطبتین قائما یفصل بینهما بجلوس.
هوش مصنوعی: جابر بن عبدالله می‌گوید: پیامبر (ص) در روز جمعه دو خطبه می‌خواند و در حالت ایستاده این کار را انجام می‌داد و بین دو خطبه، کمی می‌نشست.
و عن جابر بن سمرة قال: کنت اصلّی مع النّبی (ص) فکانت صلوته قصدا و خطبته قصدا
هوش مصنوعی: جابر بن سمرة می‌گوید: من با پیامبر (ص) نماز می‌خواندم و نماز ایشان مختصر و به جا بود و خطبه‌اش نیز کوتاه و مفید بود.
و فی بعض الاخبار فرضت الصّلاة فی الاصل رکعتین زیدت فی الحضر الّا فی الجمعة لمکان الخطبة.
هوش مصنوعی: در برخی از روایات آمده است که نماز در ابتدا به صورت دو رکعت واجب شده بود، اما در نمازهای حاضر، به جز نماز جمعه، رکعت‌ها افزایش پیدا کرده است به دلیل وجود خطبه.
قُلْ یا محمد، ما عِنْدَ اللَّهِ ممّا اعدّه لاولیائه من الثواب. خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَ مِنَ التِّجارَةِ ای تنفضّوا عن النّبی (ص) لطلب الرّزق وَ اللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ فایّاه فاسألوا و منه فاطلبوا فانّه الرّازق. علی الحقیقة لانّه المبدع للرّزق المخرج له عن حدّ العدم.
هوش مصنوعی: بگو ای محمد، آنچه که خدا برای بندگانش از پاداش آماده کرده، بهتر از سرگرمی‌ها و تجارت است. آیا شما از پیامبر (ص) فاصله می‌گیرید تا رزق و روزی طلب کنید؟ در حالی که خدا بهترین روزی‌دهندگان است. تنها از او بخواهید و از او طلب کنید، چون اوست که روزی می‌دهد. واقعاً او خالق روزی است و آن را از عدم به وجود می‌آورد.