این سوره هزار و دویست و هشتاد و هفت حرف است، سیصد و شصت کلمت و شصت آیت، جمله بمکه فرو آمد باجماع مفسّران و در این سورة دو آیت منسوخ است، یکی: فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ منسوخ است باین آیت که بوی متصل است: وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ.
آیت دوم: وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ، منسوخ است بآیت زکاة. و در بیان فضیلت سورة ابیّ بن کعب گفت: قال رسول اللَّه (ص) من قرأ سورة، و الذاریات ذروا أعطی من الاجر عشر حسنات بعدد کل ریح هبّت و جرت فی الدنیا.
قوله: وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً یعنی الریاح التی تذروا التراب ذروا کقوله: تعالی تَذْرُوهُ الرِّیاحُ، تقول ذروت الشیء ذروا اذا اطرته فی الهواء و اذریت الشیء اذراء اذا نثرته بالارض و قوله: ذَرْواً، مصدر افاد المبالغة فی الکثرة و قیل ذروا مفعول و المراد به المذروّ.
فَالْحامِلاتِ وِقْراً یعنی السحاب تحمل ثقلا من الماء کقوله: السَّحابَ الثِّقالَ و قوله: سَحاباً ثِقالًا.
فَالْجارِیاتِ یُسْراً، هی السفن تجری فی الماء جریا سهلا کقوله: لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ وَ مِنْ آیاتِهِ الْجَوارِ فِی الْبَحْرِ حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَةِ.
فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً. یعنی الملائکة میکائیل و جنده یقسمون ارزاق المرتزقین بامر اللَّه. و قیل الملائکة تاتی بامور مختلفة: جبرئیل بالغلظة و میکائیل بالرحمة و عزرائیل بالموت و اسرافیل بالنفخ.
روی انّ عبد اللَّه بن کوّاء سأل علیا (ع) عن الذَّارِیاتِ فقال الریاح و عن فَالْحامِلاتِ وِقْراً فقال السحاب و عن فَالْجارِیاتِ یُسْراً فقال السفن و عن فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً فقال الملائکة.
و روی انّ رجلا من اهل البصرة اسمه صبیغ جاء الی عمر بن الخطاب فقال ما الذاریات ذروا؟ قال الریاح و لو لا انّی سمعت رسول اللَّه (ص) یقول ذلک لم اخبرک قال فما الحاملات وقرا قال السحاب و لو لا انی سمعت رسول اللَّه (ص) یقول ذلک لم اخبرک، قال فما الجاریات یسرا قال السفن و لو لا انّی سمعت رسول اللَّه (ص) یقول ذلک لم اخبرک، قال فما المقسّمات امرا قال الملائکة و لو لا انّی سمعت رسول اللَّه (ص) یقول ذلک لم اخبرک، اقسم اللَّه بهذه الاشیاء لما فیها من الدلالة علی صنعه، و قیل فیها اضمار تقدیره: و رب الذاریات.
روی عن کعب الاحبار قال: لو حبس اللَّه عز و جل الریح عن الارض ثلاثة ایّام ما بقی علی الارض شیء الا نتن و عن العوام بن حوشب قال: تخرج الجنوب من الجنّة فتمرّ علی جهنم فغمها منها و برکاتها من الجنة و تخرج الشمال من جهنم فتمرّ علی الجنّة فروحها من الجنة و شرّها من النار. و قیل الشمال تمرّ بجنة عدن فتأخذ من عرف طیبها فتمرّ علی ارواح الصدّیقین. و عن عبد اللَّه شدّاد قال: انّ الریح من روح اللَّه عز و جل فاذا رایتموها فسلوا اللَّه من خیرها و عوذوا به من شرها و عن جابر رضی اللَّه عنه قال: هاجت ریح کادت تدفن الراکب من شدّتها
فقال النبی (ص): هذه ریح ارسلت لموت منافق، فقد منا المدینة فاذا رأس من رءوس المنافقین قد مات.
و روی انّ مساکن الریاح اجنحة الکروبیّین حملة الکراسی فتهیج من ثم فتقع بعجلة الشمس ثم تهیج من عجلة الشمس فتقع برؤوس الجبال فتقع فی البرّ فتأخذ الشمال حدها من کرسی بنات النعش الی مغرب الشمس و تأتی الدبور حدها من مغرب الشمس الی مطلع سهیل و تأتی الجنوب حدها من مطلع سهیل الی مطلع الشمس و تأتی الصبا حدها من مطلع الشمس الی کرسی بنات النعش، فلا تدخل هذه فی حدّ هذه و لا هذه فی حدّ هذه. و قال ابن عمر الریاح ثمان، اربع منها عذاب و اربع منها رحمة امّا الرحمة فالناشرات و المبشّرات و الذاریات و المرسلات و امّا العذاب فالعاصف و القاصف و الصّرصر و العقیم و اراد ابن عمر ما فی القرآن من الفاظ الریاح.
قوله: فَالْحامِلاتِ وِقْراً هی السحاب تحمل المطر، روی عن خالد بن معدان قال انّ فی الجنة شجرة تثمر السحاب فالسوداء التی نضجت تحمل المطر و البیضاء التی لم تنضج لا تحمل المطر و قال کعب السحاب غربال المطر و لو لا السحاب لا فسد المطر ما اصاب من الارض. و فی روایة لو لا ذلک لخد فی الارض اخدودا و کان الحسن اذا نظر الی السحاب قال للَّه و اللَّه رزقکم و لکن تحرمونه بخطایاکم و اعمالکم، و عن عکرمة قال: ما انزل اللَّه عز و جل من السماء قطرة الا انبت بها فی الارض عشبة او فی البحر لؤلؤة و قال کعب المطر زوج الارض.
فَالْجارِیاتِ یُسْراً روی عن عبد اللَّه بن عمر قال البحر زق بید ملک لو یغفل عنه الملک لطمّ علی الارض و قال النبی (ص) لا یرکبنّ رجل البحر الا غازیا او حاجّا او معتمرا فانّ تحت البحر نارا و انّ تحت النار بحرا و انّ تحت البحر نارا.
و قال الحسن: البحر طبق جهنم. و قال کعب: ما من لیلة الا و البحار تشرف علی الخلائق، فتقول یا رب ائذن لنا نغرق الخطّائین فیأمرها تبارک و تعالی فتسکن و سأل سلیمان بن داود ملک البحر فخرجت الیه دابّة من البحر فجعلت تنسلّ من حیث طلعت الشمس حتی انتصف النهار، تقول هذا و لمّا یخرج نصفی بعد فتعوّذ باللّه من البحر و من ملکه.
قوله: فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً هذا کقوله: فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً. قال عبد الرحمن بن سابط: یدبّر امر الارض اربعة من الملائکة جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و ملک الموت علیهم السلام فجبرئیل علی الجنود و الریاح و میکائیل علی القطر و النبات و ملک الموت علی قبض الارواح و اسرافیل یبلّغهم ما یؤمرون به و فی الخبر انّ رسول اللَّه (ص) سأل جبرئیل ان یتراءی له فی صورته فغشی علی رسول اللَّه حین رآه ثم افاق و جبرئیل یسنده واضعا احدی یدیه فی صدره و الأخری بین کتفیه فقال سبحان اللَّه ما کنت اظن شیئا من الخلق هکذا، فقال جبرئیل فکیف لو رأیت اسرافیل
و قال (ص) رأیت جبرئیل و قد هبط قد ملأ بین الخافقین علیه ثیاب سندس معلّق به اللؤلؤ و الیاقوت
و قیل المراد بالکلّ الملائکة لاجماعهم علی انّ المقسّمات امرا هم الملائکة فیکون الکل من جنس واحد لانه عطف بعضها علی بعض بالفاء و ذلک یقتضی اتصالا و تعقیبا فتصیر التقدیر اقسم بالملئکة التی تذرو الریاح فتحمل السحاب فتجری بها و یقسّمها فی البلاد بین العباد ثم ذکر المقسم علیه. فقال: إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ ای انّ ما توعدون من الثواب و العقاب لصدق وقع اسم الفاعل موقع المصدر. و قیل لصادق ای ذو صدق وَ إِنَّ الدِّینَ لَواقِعٌ ای الحساب و الجزاء لکائن، ثمّ ابتدأ قسما آخر فقال: وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ، قال ابن عباس حبکها حسنها و استواءها، یقال للنسّاج اذا نسج الثوب فاجاد ما احسن حبکه و قال سعید بن جبیر ذات الحبک ای ذات الزینة، معناه النجوم و قال مقاتل و الکلبی: الحبک الطرائق الحسنة مثل ما یظهر علی الماء من هبوب الریح و علی الرمل و الشعر الجعد و لکنها لا تری لبعدها من الناس، واحدتها حبیکة کالطریقة و الطرق و قیل الحبک الخطوط و قیل جمع حباک کالمثال و المثل. ثم ذکر جواب القسم فقال: إِنَّکُمْ، یعنی یا اهل مکه، لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ. فی القرآن. و فی محمد (ص) یقولون فی القرآن سحر و کهانة و اساطیر الاولین و فی محمد ساحر و شاعر و مجنون و قیل قول مختلف ای مصدّق و مکذّب و مقرّ و منکر و محقّ و مبطل و قیل اختلافهم فی الساعة بالتکذیب و الشک لقوله: إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا و قال تعالی: عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ، الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ.
قوله: یُؤْفَکُ عَنْهُ هذه الهاء راجعة الی قوله: لَصادِقٌ و الافک الصرف تأویله یصرف عن تصدیق ذلک الوعد الصادق من صرف عن الهدی فی الازل. و قیل معناه یصرف عن الحق من کذب و دعی الی الباطل.
قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ ای لعن الکذّابون المرتابون الظانّون باللّه ظنّ السوء التخرّص التقوّل بالظن و هم المقتسمون الذین اقتسموا اعقاب مکة و اقتسموا القول فی النبی (ص) لیصرفوا الناس عن دین الاسلام، و قال مجاهد: هم الکهنة.
الَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَةٍ ای فی غفلة متناهیة و الغمرة فوق الغفلة و السهو دون الغفلة و المعنی هم فی غایة الجهل ساهُونَ عن الحق غافلون عن امر الآخرة.
یَسْئَلُونَ أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ ای یقولون استهزاء و تکذیبا یا محمد متی الیوم الذی توعّدنا فیه بوقوع الجزاء، ایّان کلمة معناها متی و اصلها ایّ اوان، فحذفت الهمزة و الواو.
یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ هذا جواب من اللَّه لهم ای تکون هذه الجزاء فی یوم هم علی النار ای بالنار یفتنون، یعذّبون و یحرقون بها کما یفتن الذّهب بالنار یقال فتنت الشیء ای احرقت خبثه لیظهر خلاصه، و الکافر کلّه خبث فیحرق کلّه.
ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ ای یقول لهم خزنة النار ذوقوا عذابکم و احراقکم بالنار هذَا العذاب و هذا الیوم الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ بقولکم: مَتی هذَا الْوَعْدُ، و بقولکم: فَأْتِنا بِما تَعِدُنا، و قیل یُفْتَنُونَ ای یختبرون، و یسئلون عمّا کانوا فیه فی الدنیا کقوله: ما ذا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ «ما ذا کنتم تفعلون»، ثمّ بیّن مستقرّا المؤمنین فقال: إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ. آخِذِینَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ فیه وجهان احدهما: انّه حال ثابت لهم فی الدنیا ای عاملین بما یأمرهم ربهم فی الدنیا کقوله: ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ و منه قولهم: اخذت بقول فلان فی مسئلة کذا. و الوجه الثانی: آخذین فی الجنة ما اعطاهم ربهم من ثواب اعمالهم، إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ، ای قبل دخول. الجنّة کانوا مُحْسِنِینَ مؤمنین مطیعین فی الدنیا ثمّ فسّر فقال: کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ ما صلة و المعنی قلیلا من اللّیل ینامون.
قال الحسن یمدّون الصلاة الی السحر ثم یستغفرون. و قال قتادة لا ینامون عن صلاة العشاء و قیل یصلّون ما بین المغرب و العشاء و قیل معناه قلّ لیلة تاتی علیهم الا صلّوا فیها شیئا امّا من اوّلها او من اوسطها، و وقف بعضهم علی قوله قلیلا، ای کانوا من الناس قلیلا ثم ابتدأ مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ و جعله جحدا ای لا ینامون باللیل البتّة بل یقومون للصلاة و العبادة و هو قول الضحاک و مقاتل.
وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ قال الکلبی و مجاهد و مقاتل: و بالاسحار یصلّون و ذلک انّ صلوتهم لطلب المغفرة و فی الخبر الصحیح روی ابو هریرة قال: قال النبی ینزل اللَّه الی السماء الدنیا کل لیلة حین یبقی ثلث اللیل فیقول انا الملک من الذی یدعونی فاستجیب له، من الذی یسئلنی فاعطیه، من الذی یستغفرنی فاغفر له.
و عن ابن عباس قال: کان النبی (ص) اذا قام من اللیل یتهجد قال اللهم انت الحمد انت نور السماوات و الارض و من فیهن و لک الحمد انت ضیاء السماوات و الارض و من فیهن و لک الحمد انت قیم السماوات و الارض و من فیهن و لک الحمد انت ملک السماوات و الارض و من فیهن و لک الحمد انت الحق و وعدک حق و لقاؤک حق و قولک حق و الجنّة حق و النار حق و النّبیّون حق و محمد حق و الساعة حق. اللهم لک اسلمت و بک آمنت و علیک توکلت و الیک انبت و بک خاصمت و الیک حاکمت فاغفر ما قدّمت و ما اخّرت و ما اسررت و ما اعلنت انت المقدّم و انت المؤخّر لا اله الا انت و لا حول و لا قوة الا باللّه.
قوله: وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ فیه قولان، احدهما: الزکاة و الثانی: حق سوی الزکاة تصل به رحما او تقری به ضیفا او تحمل به کلّا و ذهب بعضهم الی انّه منسوخ بآیة الزکاة و السائل هو الذی یسئل الناس لحاجته و فاقته فیجب ان یعطی من غیر تفتیش عن حاله لقوله: للسائل حق و ان جاء علی فرس و المحروم هو الذی حرم من الرزق ما یکفیه و فیه اقوال احدها: انّ المحروم الذی لیس له فی الفیء نصیب و لا فی الزکاة سهم، قاله ابن عباس و قیل هو المصاب ثمره او زرعه من قوله عز و جل: بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ و قیل هو المحارف الذی لا تستقیم له حرفة و قیل هو المتعفف الذی لا یظهر فاقته بالسؤال و لا یفطن له فیتصدّق علیه، و قیل هو ابو البنات. و فی الخبر افضل الصدقة، الصدقة علی ذی الرحم الکاشح.
الکاشح العدوّ. و عن انس انّ النبی (ص) قال: یا انس ویل للاغنیاء من الفقراء یوم القیمة یقولون یا ربنا ظلمونا حقوقنا التی فرضت لنا علیهم قال: فیقول و عزتی لاقرّبنکم و لابعدنّهم و تلا رسول اللَّه (ص) هذه الایة: وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ.
وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ، ای عبر و عظات اذا ساروا فیها، لِلْمُوقِنِینَ یرید ما فیها من الجبال و البحار و الاشجار و النبات و قیل یرید ما وقع فیها من العذاب بالامم الخالیة.
وَ فِی أَنْفُسِکُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ یعنی وَ فِی أَنْفُسِکُمْ، آیات و عبر و هی اقرب الاشیاء الیکم و آیاتها تربی علی آیات السماوات و الارض، منها: استواء المفاصل و قیل یأکل و یشرب من مدخل واحد و یخرجان من مخرجین و قیل آیاتها انّها کانت نطفة ثم علقة ثم مضغة ثم عظما الی ان نفخ فیها الروح و قال عطاء: یرید اختلاف الالسنة و الصور و الالوان و الطبائع، أَ فَلا تُبْصِرُونَ. کیف خلقکم فتعرفوا قدرته علی البعث، وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ، قال ابن عباس و مقاتل: یعنی المطر الذی هو سبب الارزاق و قیل فی بمعنی علی و تقدیره علی رب السماء رزقکم کقوله: وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها، وَ ما تُوعَدُونَ من الجنّة و النار و الثواب و العقاب، ثم اقسم بنفسه فقال: فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ یعنی انّ الذی ذکرت من امر الرزق، لَحَقٌّ، روی انّ النبی (ص) قال قاتل اللَّه اقواما اقسم لهم ربهم ثم لم یصدّقوه، مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ. قال ابن عباس: معناه انه لحق کما ان قول لا اله الا اللَّه حق و قیل کما لا شک انکم ناطقون کذلک لا شک فی وقوع ما توعدون. و قال الزجاج شبّه اللَّه تعالی تحقق ما اخبر عنه بتحقق نطق الآدمی و وجوده و قیل معناه کما لا یدری احدکم من این نطقه و من این یجتمع الکلام حرفا حرفا، کذلک یأتیه رزقه قوتا قوتا و لا یدری من این یأتیه و قیل کما انّ کلّ انسان ینطق بلسان نفسه لا یمکنه ان ینطق بلسان غیره فکذلک کلّ انسان یاکل رزق نفسه الذی قسم له و لا یقدر ان یأکل رزق غیره.
قرأ حمزة الکسائی و ابو بکر عن عاصم مثل برفع اللام علی انّه نعت للحق و الباقون بالنصب علی انّه صفة مصدر محذوف ای انّه لحق حقا مثل ما انّکم تنطقون.
قوله: هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ الْمُکْرَمِینَ سمّاهم مکرمین لانّهم کانوا ملائکة کراما و قد قال اللَّه عز و جل: بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ و قیل لانّهم کانوا ضیف ابراهیم و کان ابراهیم اکرم الخلیقة و ضیف الکرام مکرمون و قیل لانّ ابراهیم (ع) اکرمهم بتعجیل قراءهم و القیام بنفسه علیهم و طلاقة الوجه.
و قال ابن عباس: سمّاهم مکرمین لانّهم جاءوا غیر مدعوّین. و فی الخبر عن النبی (ص) قال: من کان یؤمن باللّه و الیوم الآخر فلیکرم ضیفه.
إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلاماً، ای سلّموا علیه سلاما للتحیة، قالَ سَلامٌ، ای ردّ علیهم السلام بمثل ما سلّموا و قیل معناه نحن سلم لک غیر محاربین لتسکن نفسه فاجابهم بمثل ذلک فقال سلم ای نحن ایضا، قَوْمٌ مُنْکَرُونَ ای غرباء لا اعرفکم. قال ابن عباس ظنّ ابراهیم انهم بنو آدم فقال فی نفسه هؤلاء قوم لا نعرفهم، و قیل انّما انکر امرهم لانهم دخلوا علیه من غیر استیذان و قیل لم یکن السّلام تحیتهم فی ذلک الزمان فلمّا سلّموا علیه نکرهم.
فَراغَ إِلی أَهْلِهِ، اتاهم فی خفیة من ضیفه لئلا یعلموا بما یتکلّفه لهم، راغ ای اسرع فی خفاء، فَجاءَ بِعِجْلٍ سَمِینٍ مشویّ و کان اکثر ماله (ص)، البقر و اختار السمین زیادة فی اکرامهم.
فَقَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ لیأکلوا فلم یأکلوا لانّهم لا یأکلون و لا یشربون، قالَ ابراهیم، أَ لا تَأْکُلُونَ لم یأمرهم بالاکل تعظیما لهم، فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَةً، اذ رفعوا ایدیهم عن طعامه و ظنّ انهم جاءوه بشرّ یریدونه، قالُوا لا تَخَفْ، انّا رسل اللَّه و قیل انّ جبرئیل مسح العجل بجناحه فقام یدرج حتی لحق بامّه و کانت فی الدار فصدّقهم و امن، وَ بَشَّرُوهُ بِغُلامٍ عَلِیمٍ یعنی اسحاق علیه السلام.
فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِی صَرَّةٍ، ای صیحة تقول اوه ا الد و انا عجوز و الصرّة الصیحة الرفیعة منها صریر الباب. و قیل فی صرّة ای فی حیاء لأنّها رأت اثر الحیض، فَصَکَّتْ وَجْهَها، ای لطمت وجهها و قیل جمعت اصابعها فضربت جبینها تعجّبا کعادة النساء اذا انکرن شیئا، وَ قالَتْ عَجُوزٌ عَقِیمٌ ای انا عجوز و قیل معناه أ تلد عجوز و لها تسع و تسعون سنة و کانت فی شبابها عقیما لم تلد.
قالُوا کَذلِکَ قالَ رَبُّکِ، ای کما قلنا لک قال ربک انّک ستلدین غلاما، إِنَّهُ هُوَ الْحَکِیمُ، فی فعله، الْعَلِیمُ بعباده.قالَ فَما خَطْبُکُمْ أَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ ای ارسلتم لامر جلیل و شأن عظیم فما ذا کم.
قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمٍ مُجْرِمِینَ یعنی لاهلاکهم و هم قوم لوط و مدینتهم سدوم.
لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ طِینٍ ای آجر فانّه طین طبخ فصار حجارة و قیل حجارة الارض کلّها کانت طینا صارت حجارة علی مرّ الدهور.
مُسَوَّمَةً، ای معلّمة و کانت حجارة سوداء علیها خطوط حمر علی کلّ واحد منها اسم من رمی بها مکتوبا، عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُسْرِفِینَ المشرکین المجاوزین الحد فیه.
فَأَخْرَجْنا مَنْ کانَ فِیها ای فی قری قوم لوط، مِنَ الْمُؤْمِنِینَ یعنی لوطا و من آمن به کقوله: فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ.
فَما وَجَدْنا فِیها غَیْرَ بَیْتٍ، ای غیر اهل بیت، مِنَ الْمُسْلِمِینَ یعنی لوطا و ابنتیه، وصفهم اللَّه تعالی بالایمان و الاسلام جمیعا لانّه ما من مؤمن الا و هو مسلم.
وَ تَرَکْنا فِیها، ای فی مدینة قوم لوط، آیة لِلَّذِینَ یَخافُونَ الْعَذابَ الْأَلِیمَ ای علامة للخائفین تدلّهم علی انّ اللَّه اهلکهم فیخافون مثل عذابهم کقوله: إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِمَنْ یَخْشی و کقوله: ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی.
وَ فِی مُوسی، یعنی و ترکنا فی ارسال موسی ایضا عبرة و قیل هو معطوف علی قوله: وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ. إِذْ أَرْسَلْناهُ إِلی فِرْعَوْنَ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ بحجة ظاهرة.
فَتَوَلَّی بِرُکْنِهِ، ای اعرض فرعون عن الایمان بجموعه و جنوده و قیل برکنه ای بجانبه و جمیع بدنه و هو کنایة عن المبالغة فی الاعراض، و قیل بقوّته و قومه و الرکن ما رکن الیه الانسان من مال و جند و قوة، وَ قالَ ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ او هاهنا للعطف، تأویله ساحر و مجنون، کقوله: إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ یعنی و یزیدون.
أَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِی الْیَمِ ای اغرقناهم فی البحر یعنی بحر اساف هُوَ مُلِیمٌ اتی بما یلام علیه.
وَ فِی عادٍ، معطوف علی قوله: وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ ای و فی اهلاک عاد ایضا عبرة، إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ و هی التی لا خیر فیها و لا برکة و لا تلقح شجرا و لا تحمل مطرا و لا تنشئ سحابا و هی الدبور من قوله علیه السلام نصرت بالصبا و اهلکت عاد بالدبور و قیل هو الجنوب.
ما تَذَرُ مِنْ شَیْءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ، من انفسهم و انعامهم و اموالهم، إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ یعنی کالشیء الهالک البالی و هو نبات الارض اذا یبس و دیس و قیل کالرماد و قیل کالتراب المدقوق.
وَ فِی ثَمُودَ یعنی قوم صالح، إِذْ قِیلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتَّی حِینٍ، یعنی الی وقت فناء آجالهم و ذلک انّهم لما عقروا الناقة قیل لهم تمتّعوا ثلاثة ایام.
فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بعد مضیّ الایام الثلاثة، و الصاعقة کلّ عذاب مهلک و قیل هی الموت و قرأ الکسائی الصّعقة و هی الصوت الذی یکون من الصاعقة، وَ هُمْ یَنْظُرُونَ، ای یرون ذلک عیانا.
فَمَا اسْتَطاعُوا مِنْ قِیامٍ، فما قاموا بعد نزول العذاب بهم و لا قدروا علی نهوض و قیل ما استطاعوا من ان یقیموا به فیدفعوه عن انفسهم: وَ ما کانُوا مُنْتَصِرِینَ ای منتقمین منّا و لا ممتنعین من العذاب.
وَ قَوْمَ نُوحٍ قرأ حمزة و الکسائی و ابو عمرو بکسر المیم معطوفا علی قوله: وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ، یعنی و فی قوم نوح ایضا آیة و عبرة، و قرأ الآخرون بالنصب معطوفا علی قوله:أَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ
یعنی فاغرقنا قوم نوح، مِنْ قَبْلُ، عاد و ثمود و قوم فرعون، إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ.
وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ، الاید القوّة، تقول ایّدک اللَّه ای قوّاک اللَّه و منه قوله: عَمِلَتْ أَیْدِینا أَنْعاماً وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ ای قادرون، و قیل معناه نحن فی سعة ممّا نرید و لا یضیق عنّا شیء نریده. وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها، ای بسطناها و مددناها لیستقرّوا علیها، فَنِعْمَ الْماهِدُونَ نحن. قال ابن عباس: ای نعم ما وطّأت لعبادی.
برگردان به زبان ساده
این سوره هزار و دویست و هشتاد و هفت حرف است، سیصد و شصت کلمت و شصت آیت، جمله بمکه فرو آمد باجماع مفسّران و در این سورة دو آیت منسوخ است، یکی: فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ منسوخ است باین آیت که بوی متصل است: وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ.
هوش مصنوعی: این سوره شامل هزار و دویست و هشتاد و هفت حرف، سیصد و شصت کلمه و شصت آیه است و به اتفاق تفاسیر، در مکه نازل شده است. در این سوره دو آیه وجود دارد که نسخ شدهاند. یکی از آنها "فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ" است که با آیهای که به آن متصل است، یعنی "وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْری تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ" نسخ شده است.
آیت دوم: وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ، منسوخ است بآیت زکاة. و در بیان فضیلت سورة ابیّ بن کعب گفت: قال رسول اللَّه (ص) من قرأ سورة، و الذاریات ذروا أعطی من الاجر عشر حسنات بعدد کل ریح هبّت و جرت فی الدنیا.
هوش مصنوعی: در آیه دوم آمده است که در مالهای انسانها حقّی برای درخواستکنندگان و محرومان وجود دارد، اما این آیه به علت وجود آیه زکات منسوخ شده است. همچنین در توضیح فضیلت سوره «ذاریات» که ابی بن کعب آن را خوانده است، پیامبر اکرم (ص) فرمودهاند که کسی که این سوره را بخواند، به تعداد هر بادی که در دنیا وزیده و حرکت کرده باشد، ده حسنه به او داده میشود.
قوله: وَ الذَّارِیاتِ ذَرْواً یعنی الریاح التی تذروا التراب ذروا کقوله: تعالی تَذْرُوهُ الرِّیاحُ، تقول ذروت الشیء ذروا اذا اطرته فی الهواء و اذریت الشیء اذراء اذا نثرته بالارض و قوله: ذَرْواً، مصدر افاد المبالغة فی الکثرة و قیل ذروا مفعول و المراد به المذروّ.
هوش مصنوعی: "ذاریات" به معنای بادهایی است که گرد و غبار را به اطراف پراکنده میکنند. این اصطلاح به این معناست که وقتی باد به چیزی میوزد، آن را در هوا پخش میکند. همچنین اگر چیزی را در زمین پخش کنیم، به عنوان "نثار" به آن اشاره میشود. واژه "ذراً" به عنوان یک مصدر به کار رفته که نشاندهنده کثرت و فراوانی است و برخی این واژه را به معنای مفعول نیز تفسیر کردهاند که به چیزی که پراکنده شده اشاره دارد.
فَالْحامِلاتِ وِقْراً یعنی السحاب تحمل ثقلا من الماء کقوله: السَّحابَ الثِّقالَ و قوله: سَحاباً ثِقالًا.
هوش مصنوعی: این عبارت به نوعی از ابرها اشاره دارد که بار زیادی از آب را حمل میکنند. به عبارتی، ابرهای سنگین و انبوهی هستند که ظرفیت بالایی برای ذخیره آب دارند.
فَالْجارِیاتِ یُسْراً، هی السفن تجری فی الماء جریا سهلا کقوله: لَهُ الْجَوارِ الْمُنْشَآتُ فِی الْبَحْرِ وَ مِنْ آیاتِهِ الْجَوارِ فِی الْبَحْرِ حَمَلْناکُمْ فِی الْجارِیَةِ.
هوش مصنوعی: کشتیها به راحتی در آب حرکت میکنند، همانگونه که در آیات قرآن آمده است که کشتیهای ساخته شده در دریا، نشانهای از قدرت الهی هستند و ما شما را در کشتی راندهایم.
فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً. یعنی الملائکة میکائیل و جنده یقسمون ارزاق المرتزقین بامر اللَّه. و قیل الملائکة تاتی بامور مختلفة: جبرئیل بالغلظة و میکائیل بالرحمة و عزرائیل بالموت و اسرافیل بالنفخ.
هوش مصنوعی: ملائکه به تقسیم امور مشغولند. یعنی میکائیل و همکارانش روزی نیازمندان را به فرمان خدا تقسیم میکنند. همچنین گفته شده که ملائکه با وظایف مختلفی میآیند: جبرئیل با شدت، میکائیل با رحمت، عزرائیل با مرگ و اسرافیل با دمیدن در صور.
روی انّ عبد اللَّه بن کوّاء سأل علیا (ع) عن الذَّارِیاتِ فقال الریاح و عن فَالْحامِلاتِ وِقْراً فقال السحاب و عن فَالْجارِیاتِ یُسْراً فقال السفن و عن فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً فقال الملائکة.
هوش مصنوعی: عبد الله بن کواء از علی (ع) درباره بعضی از الفاظ در قرآن پرسید. او درباره "الذاریات" سوال کرد که پاسخ دریافت کرد که منظور بادهاست. سپس درباره "الحاملات وزرًا" پرسید و فهمید که منظور ابرها هستند. درباره "الجاریت یسرًا" سوال کرد و پاسخ شنید که منظور کشتیها هستند. در نهایت درباره "المقسمات أمرا" پرسید و علی (ع) فرمودند که منظور ملائکه هستند.
و روی انّ رجلا من اهل البصرة اسمه صبیغ جاء الی عمر بن الخطاب فقال ما الذاریات ذروا؟ قال الریاح و لو لا انّی سمعت رسول اللَّه (ص) یقول ذلک لم اخبرک قال فما الحاملات وقرا قال السحاب و لو لا انی سمعت رسول اللَّه (ص) یقول ذلک لم اخبرک، قال فما الجاریات یسرا قال السفن و لو لا انّی سمعت رسول اللَّه (ص) یقول ذلک لم اخبرک، قال فما المقسّمات امرا قال الملائکة و لو لا انّی سمعت رسول اللَّه (ص) یقول ذلک لم اخبرک، اقسم اللَّه بهذه الاشیاء لما فیها من الدلالة علی صنعه، و قیل فیها اضمار تقدیره: و رب الذاریات.
هوش مصنوعی: یک مرد از اهل بصره به نام صبیغ به عمر بن خطاب مراجعه کرد و پرسید: «دنبالکنندگان چیستند؟» عمر پاسخ داد: «بادها هستند، و اگر نمیدانستم که پیامبر (ص) این را گفته، به تو نمیگفتم.» سپس صبیغ پرسید: «پس حاملها چه چیزهایی هستند؟» و عمر گفت: «ابرها هستند، و اگر نمیدانستم که پیامبر (ص) این را گفته، به تو نمیگفتم.» صبیغ به پرسش ادامه داد: «پس جریانات آسان چه هستند؟» و عمر پاسخ داد: «کشتیها هستند، و اگر نمیدانستم که پیامبر (ص) این را گفته، به تو نمیگفتم.» سپس سوال کرد: «و تقسیمکنندگان چه هستند؟» عمر گفت: «فرشتگان هستند، و اگر نمیدانستم که پیامبر (ص) این را گفته، به تو نمیگفتم.» در اینجا اشاره به قسم خدا به این چیزها شده است، چرا که در آنها دلیلی بر قدرت خدا نهفته است.
روی عن کعب الاحبار قال: لو حبس اللَّه عز و جل الریح عن الارض ثلاثة ایّام ما بقی علی الارض شیء الا نتن و عن العوام بن حوشب قال: تخرج الجنوب من الجنّة فتمرّ علی جهنم فغمها منها و برکاتها من الجنة و تخرج الشمال من جهنم فتمرّ علی الجنّة فروحها من الجنة و شرّها من النار. و قیل الشمال تمرّ بجنة عدن فتأخذ من عرف طیبها فتمرّ علی ارواح الصدّیقین. و عن عبد اللَّه شدّاد قال: انّ الریح من روح اللَّه عز و جل فاذا رایتموها فسلوا اللَّه من خیرها و عوذوا به من شرها و عن جابر رضی اللَّه عنه قال: هاجت ریح کادت تدفن الراکب من شدّتها
هوش مصنوعی: عبدالله کعب الاحبار میگوید: اگر خداوند، باد را برای سه روز از زمین باز دارد، هیچ چیزی در زمین باقی نمیماند مگر اینکه بوی بدی از آن برخواهد خاست. همچنین عوام بن حوشب گفته است: بادهای جنوب از بهشت بیرون میآیند و به جهنم میرسند و از آنجا بوی خوش و نعمتهای بهشتی را به همراه دارند، در حالی که بادهای شمال از جهنم میآیند و به بهشت میرسند و بوی خوشی از بهشت و بدی از آتش دارند. همچنین گفته شده است که باد شمال از درختان بهشت عدن میگذرد و بوی خوش آن را برمیدارد و به ارواح مومنان میرسد. عبدالله شداد نیز میگوید: باد از روح خداوند است، بنابراین وقتی باد را مشاهده کردید، از خداوند خیر آن را بخواهید و از شر آن به او پناه ببرید. جابر نیز روایت کرده است که بادی به شدت وزیدن گرفت، به طوری که ممکن بود راکب را دفن کند.
فقال النبی (ص): هذه ریح ارسلت لموت منافق، فقد منا المدینة فاذا رأس من رءوس المنافقین قد مات.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: این بادی است که برای مرگ یک منافق فرستاده شده است. سپس به شهرمان اشاره کردند که سر یکی از رهبران منافقین مرده است.
و روی انّ مساکن الریاح اجنحة الکروبیّین حملة الکراسی فتهیج من ثم فتقع بعجلة الشمس ثم تهیج من عجلة الشمس فتقع برؤوس الجبال فتقع فی البرّ فتأخذ الشمال حدها من کرسی بنات النعش الی مغرب الشمس و تأتی الدبور حدها من مغرب الشمس الی مطلع سهیل و تأتی الجنوب حدها من مطلع سهیل الی مطلع الشمس و تأتی الصبا حدها من مطلع الشمس الی کرسی بنات النعش، فلا تدخل هذه فی حدّ هذه و لا هذه فی حدّ هذه. و قال ابن عمر الریاح ثمان، اربع منها عذاب و اربع منها رحمة امّا الرحمة فالناشرات و المبشّرات و الذاریات و المرسلات و امّا العذاب فالعاصف و القاصف و الصّرصر و العقیم و اراد ابن عمر ما فی القرآن من الفاظ الریاح.
هوش مصنوعی: در این متن به ویژگیهای مختلف بادها اشاره شده است. بادها به چهار دسته تقسیم میشوند: چهار باد رحمت و چهار باد عذاب. بادهای رحمت شامل بادهایی هستند که نشانههای خوب و بشارتآور را به همراه دارند و به حرکت ابرها و باران کمک میکنند. در مقابل، بادهای عذاب نیرومند و ویرانگر هستند که ممکن است خرابی و مشکلاتی را به بار بیاورند. همچنین، هر یک از بادها دارای مرزهای مشخصی هستند و در نقاط مختلفی از زمین وجود دارند که هیچ کدام به محدوده دیگری وارد نمیشوند. به طور کلی، این متن به توصیف و طبقهبندی بادها و تاثیرات آنها بر زمین و آب و هوا پرداخته است.
قوله: فَالْحامِلاتِ وِقْراً هی السحاب تحمل المطر، روی عن خالد بن معدان قال انّ فی الجنة شجرة تثمر السحاب فالسوداء التی نضجت تحمل المطر و البیضاء التی لم تنضج لا تحمل المطر و قال کعب السحاب غربال المطر و لو لا السحاب لا فسد المطر ما اصاب من الارض. و فی روایة لو لا ذلک لخد فی الارض اخدودا و کان الحسن اذا نظر الی السحاب قال للَّه و اللَّه رزقکم و لکن تحرمونه بخطایاکم و اعمالکم، و عن عکرمة قال: ما انزل اللَّه عز و جل من السماء قطرة الا انبت بها فی الارض عشبة او فی البحر لؤلؤة و قال کعب المطر زوج الارض.
هوش مصنوعی: باران بهواسطه ابرها میبارد و ابرها مانند سبدی برای نگهداشتن باران عمل میکنند. روایتهایی بیان میکنند که در بهشت درختی وجود دارد که ابرها را میآورد؛ ابرهای سیاه و رسیده باران را حمل میکنند، در حالی که ابرهای سفید هنوز نرسیدهاند و باران را حمل نمیکنند. یکی از تفاسیر این است که ابرها بهنوعی نگهدارندهی باران هستند و اگر ابرها نبودند، باران بهطور یکنواخت به زمین نمیرسید. یکی از بزرگان به هنگام دیدن ابرها میگفت که اینها روزی شما هستند اما خودتان به خاطر گناهانتان از آن محروم میشوید. همچنین گفته شده که هر قطرهای که از آسمان نازل میشود، برکتی برای زمین به ارمغان میآورد، مانند رویش گیاهان یا تشکیل مروارید در دریا. باران و زمین هم بهنوعی به یکدیگر وابستهاند.
فَالْجارِیاتِ یُسْراً روی عن عبد اللَّه بن عمر قال البحر زق بید ملک لو یغفل عنه الملک لطمّ علی الارض و قال النبی (ص) لا یرکبنّ رجل البحر الا غازیا او حاجّا او معتمرا فانّ تحت البحر نارا و انّ تحت النار بحرا و انّ تحت البحر نارا.
هوش مصنوعی: عبیدالله بن عمر نقل میکند که دریا مانند زایندهای است که اگر پادشاه بر آن غافل شود، به زمین آسیب میزند. پیامبر (ص) فرمود: هیچ مردی نباید برای سفر دریایی برود مگر برای جهاد، زیارت خانه خدا یا انجام عمره؛ زیرا در زیر دریا آتشی وجود دارد و در زیر آن آتش، دریا قرار دارد و در زیر دریا نیز آتشی دیگر هست.
و قال الحسن: البحر طبق جهنم. و قال کعب: ما من لیلة الا و البحار تشرف علی الخلائق، فتقول یا رب ائذن لنا نغرق الخطّائین فیأمرها تبارک و تعالی فتسکن و سأل سلیمان بن داود ملک البحر فخرجت الیه دابّة من البحر فجعلت تنسلّ من حیث طلعت الشمس حتی انتصف النهار، تقول هذا و لمّا یخرج نصفی بعد فتعوّذ باللّه من البحر و من ملکه.
هوش مصنوعی: امام حسن (ع) میفرماید: دریا همانند جهنم است. کعب احبار نیز گفته است: هیچ شبی نیست که دریاها بر مخلوقات عرضه نشوند و بگویند: «پروردگارا، اجازه بده که گناهکاران را غرق کنیم» و خدای متعال به آنها فرمان میدهد که آرام شوند. همچنین حضرت سلیمان بن داوود از ملک دریا پرسید و موجودی از دریا به سمت او خارج شد که تا نیمه روز از سمت طلوع آفتاب ظاهر میشد و میگفت: «این چنین است و هنوز نیمه دیگر روز باقی است.» در اینجا او به خدا پناه میبرد از دریا و از فرمانروایی آن.
قوله: فَالْمُقَسِّماتِ أَمْراً هذا کقوله: فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً. قال عبد الرحمن بن سابط: یدبّر امر الارض اربعة من الملائکة جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و ملک الموت علیهم السلام فجبرئیل علی الجنود و الریاح و میکائیل علی القطر و النبات و ملک الموت علی قبض الارواح و اسرافیل یبلّغهم ما یؤمرون به و فی الخبر انّ رسول اللَّه (ص) سأل جبرئیل ان یتراءی له فی صورته فغشی علی رسول اللَّه حین رآه ثم افاق و جبرئیل یسنده واضعا احدی یدیه فی صدره و الأخری بین کتفیه فقال سبحان اللَّه ما کنت اظن شیئا من الخلق هکذا، فقال جبرئیل فکیف لو رأیت اسرافیل
هوش مصنوعی: در این متن به تقسیم امور الهی اشاره شده که توسط ملائک انجام میشود. چهار ملک مهم در تدبیر امور زمین نام برده شدهاند: جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و ملک الموت. هر یک از این ملائک وظیفه خاصی دارند؛ جبرئیل مسئول نیروها و بادهاست، میکائیل به باران و رشد گیاهان میپردازد، ملک الموت جانها را میگیرد و اسرافیل پیامها را به آنها منتقل میکند. همچنین اشاره شده است که پیامبر اسلام (ص) از جبرئیل خواسته بود تا در شکل واقعیاش به او نمایش داده شود و وقتی جبرئیل را دید، بیهوش شد، اما او بعد از به هوش آمدن، جبرئیل را در حال کمک به خود مشاهده کرد و از عظمت او شگفت زده شد. جبرئیل به او گفت که اگر تو اسرافیل را ببینی، چه احساسی خواهی داشت؟
و قال (ص) رأیت جبرئیل و قد هبط قد ملأ بین الخافقین علیه ثیاب سندس معلّق به اللؤلؤ و الیاقوت
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمود: جبرائیل را دیدم که با لباس نرم و زیبایی از ابریشم، که مروارید و یاقوت به آن آویخته شده بود، بین زمین و آسمان فرود آمده بود.
و قیل المراد بالکلّ الملائکة لاجماعهم علی انّ المقسّمات امرا هم الملائکة فیکون الکل من جنس واحد لانه عطف بعضها علی بعض بالفاء و ذلک یقتضی اتصالا و تعقیبا فتصیر التقدیر اقسم بالملئکة التی تذرو الریاح فتحمل السحاب فتجری بها و یقسّمها فی البلاد بین العباد ثم ذکر المقسم علیه. فقال: إِنَّما تُوعَدُونَ لَصادِقٌ ای انّ ما توعدون من الثواب و العقاب لصدق وقع اسم الفاعل موقع المصدر. و قیل لصادق ای ذو صدق وَ إِنَّ الدِّینَ لَواقِعٌ ای الحساب و الجزاء لکائن، ثمّ ابتدأ قسما آخر فقال: وَ السَّماءِ ذاتِ الْحُبُکِ، قال ابن عباس حبکها حسنها و استواءها، یقال للنسّاج اذا نسج الثوب فاجاد ما احسن حبکه و قال سعید بن جبیر ذات الحبک ای ذات الزینة، معناه النجوم و قال مقاتل و الکلبی: الحبک الطرائق الحسنة مثل ما یظهر علی الماء من هبوب الریح و علی الرمل و الشعر الجعد و لکنها لا تری لبعدها من الناس، واحدتها حبیکة کالطریقة و الطرق و قیل الحبک الخطوط و قیل جمع حباک کالمثال و المثل. ثم ذکر جواب القسم فقال: إِنَّکُمْ، یعنی یا اهل مکه، لَفِی قَوْلٍ مُخْتَلِفٍ. فی القرآن. و فی محمد (ص) یقولون فی القرآن سحر و کهانة و اساطیر الاولین و فی محمد ساحر و شاعر و مجنون و قیل قول مختلف ای مصدّق و مکذّب و مقرّ و منکر و محقّ و مبطل و قیل اختلافهم فی الساعة بالتکذیب و الشک لقوله: إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا و قال تعالی: عَمَّ یَتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ، الَّذِی هُمْ فِیهِ مُخْتَلِفُونَ.
هوش مصنوعی: در این متن به توضیحی درباره استفاده از الفاظ و معانی در زبان عربی پرداخته شده است. در آنجا آمده که منظور از «کل الملائکة» این است که همه آنها در تقسیمات مشارکت دارند و باید به نوعی با هم مرتبط باشند. در ادامه، به ذکر قسم یاد شده در قرآن پرداخته و به توصیف مقسم علیه، یعنی وعدههایی که خداوند به انسانها داده است، اشاره میشود. در این قسم، بر صدق وعدههای الهی و واقعیت دین و حسابرسی روز قیامت تأکید شده است. سپس به بیان ویژگیهای آسمان و زیباییهای آن پرداخته و نظرات مختلف درباره «حبک» یا زینت آن را بیان میکند. در نهایت، به اختلاف نظرات در مورد قرآن و پیامبر اشاره میشود، که برخی به آنها به عنوان سحر و شعر نگاه میکنند و برخی دیگر آن را تصدیق یا انکار میکنند. این اختلافات به وضوح در آیات قرآن منعکس شده است.
قوله: یُؤْفَکُ عَنْهُ هذه الهاء راجعة الی قوله: لَصادِقٌ و الافک الصرف تأویله یصرف عن تصدیق ذلک الوعد الصادق من صرف عن الهدی فی الازل. و قیل معناه یصرف عن الحق من کذب و دعی الی الباطل.
هوش مصنوعی: این جمله به این معنی است که ضمیر هاء به کلمه "لَصادِقٌ" برمیگردد و "افک" به معنای دور کردن از چیزی است که به حقیقت و راستگویی وابسته است. در اینجا، افک به معنای انحراف از تصدیق وعدهای صادق تفسیر شده، همچنین ممکن است به معنای دور کردن از حق به خاطر دروغ و دعوت به باطل نیز در نظر گرفته شود.
قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ ای لعن الکذّابون المرتابون الظانّون باللّه ظنّ السوء التخرّص التقوّل بالظن و هم المقتسمون الذین اقتسموا اعقاب مکة و اقتسموا القول فی النبی (ص) لیصرفوا الناس عن دین الاسلام، و قال مجاهد: هم الکهنة.
هوش مصنوعی: کسانی که به دروغ و تهمتزنی مشهورند، محکوم به نابودی هستند. افرادی که با سوءظن به خداوند میاندیشند، در واقع دروغپردازان و شایعهسازانی هستند که سعی دارند افکار عمومی را نسبت به پیامبر اسلام (ص) منحرف کنند. آنها همچنین در تقسیم ارث و گفتهها درباره پیامبر با یکدیگر همکاری میکنند تا مردم را از دین اسلام دور کنند. مجاهد گفته که این افراد، کاهنان هستند.
الَّذِینَ هُمْ فِی غَمْرَةٍ ای فی غفلة متناهیة و الغمرة فوق الغفلة و السهو دون الغفلة و المعنی هم فی غایة الجهل ساهُونَ عن الحق غافلون عن امر الآخرة.
هوش مصنوعی: آنها در غفلت عمیقی به سر میبرند؛ این غفلت بسیار شدیدتر از غفلتهای معمولی است و نشاندهنده بیخبری کامل آنها از حقیقت و امور آخرت است.
یَسْئَلُونَ أَیَّانَ یَوْمُ الدِّینِ ای یقولون استهزاء و تکذیبا یا محمد متی الیوم الذی توعّدنا فیه بوقوع الجزاء، ایّان کلمة معناها متی و اصلها ایّ اوان، فحذفت الهمزة و الواو.
هوش مصنوعی: آنها میپرسند روز جزا کی خواهد بود؟ این پرسش از روی تمسخر و انکار است؛ آنها ای پیامبر میگویند: این روزی که به ما وعده دادهای کی است؟ کلمه "ایان" به معنای "کی" است و اصل آن "ایّ اوان" بوده که در آن همزه و واو حذف شدهاند.
یَوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یُفْتَنُونَ هذا جواب من اللَّه لهم ای تکون هذه الجزاء فی یوم هم علی النار ای بالنار یفتنون، یعذّبون و یحرقون بها کما یفتن الذّهب بالنار یقال فتنت الشیء ای احرقت خبثه لیظهر خلاصه، و الکافر کلّه خبث فیحرق کلّه.
هوش مصنوعی: در آن روز، آنها در آتش مورد آزمایش قرار میگیرند. این پاسخ خداوند به آنهاست. جزای آنها در روزی خواهد بود که در آتش عذاب میشوند و مانند طلا که با آتش تصفیه میشود، آنها نیز به وسیله آتش عذاب خواهند دید. گفته میشود که وقتی چیزی را آزمایش میکنند، به معنای سوزاندن زبالهها و ناخالصیهای آن است تا خالص باقی بماند. پس تمامی کافران به عنوان زبالههای نجس، تماماً سوزانده خواهند شد.
ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ ای یقول لهم خزنة النار ذوقوا عذابکم و احراقکم بالنار هذَا العذاب و هذا الیوم الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ بقولکم: مَتی هذَا الْوَعْدُ، و بقولکم: فَأْتِنا بِما تَعِدُنا، و قیل یُفْتَنُونَ ای یختبرون، و یسئلون عمّا کانوا فیه فی الدنیا کقوله: ما ذا أَجَبْتُمُ الْمُرْسَلِینَ «ما ذا کنتم تفعلون»، ثمّ بیّن مستقرّا المؤمنین فقال: إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ. آخِذِینَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ فیه وجهان احدهما: انّه حال ثابت لهم فی الدنیا ای عاملین بما یأمرهم ربهم فی الدنیا کقوله: ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ و منه قولهم: اخذت بقول فلان فی مسئلة کذا. و الوجه الثانی: آخذین فی الجنة ما اعطاهم ربهم من ثواب اعمالهم، إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ، ای قبل دخول. الجنّة کانوا مُحْسِنِینَ مؤمنین مطیعین فی الدنیا ثمّ فسّر فقال: کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ ما صلة و المعنی قلیلا من اللّیل ینامون.
هوش مصنوعی: ای کسانی که در آتش قرار گرفتهاید، عذاب و سوختنتان را بچشید! این عذابی است که در این روز به سراغ شما آمده است؛ همان روزی که شما در دنیا میگفتید: "این وعده کی میآید؟" و میخواستید که خداوند وعدهاش را به شما نشان دهد. سپس به آنان گفته میشود که مورد آزمایش قرار میگیرند و از آنچه در دنیا انجام دادهاند، سؤال میشود. آنجا بیان میشود که مومنان در بهشتها و کنار چشمهها سکونت خواهند داشت. آنها از نعمتهایی که خداوند به آنها عطا کرده، بهرهمند خواهند شد. یک معنا این است که در دنیا بر طبق دستورات خداوند عمل کردهاند و معنای دیگر این است که در بهشت، پاداشهای اعمالشان را دریافت خواهند کرد. آنان قبل از ورود به بهشت، افرادی نیکوکار و مؤمن بودهاند. سپس مشخص میشود که آنها در شبها کم میخوابیدند و تنها مقدار کمی از شب را میخوابیدند.
قال الحسن یمدّون الصلاة الی السحر ثم یستغفرون. و قال قتادة لا ینامون عن صلاة العشاء و قیل یصلّون ما بین المغرب و العشاء و قیل معناه قلّ لیلة تاتی علیهم الا صلّوا فیها شیئا امّا من اوّلها او من اوسطها، و وقف بعضهم علی قوله قلیلا، ای کانوا من الناس قلیلا ثم ابتدأ مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ و جعله جحدا ای لا ینامون باللیل البتّة بل یقومون للصلاة و العبادة و هو قول الضحاک و مقاتل.
هوش مصنوعی: حسن میگوید که آنها نماز را تا سحر میخوانند و سپس استغفار میکنند. قتاده میفرماید که آنها نماز عشاء را ترک نمیکنند و برخی گفتهاند که بین نماز مغرب و عشاء نماز میخوانند. بر اساس یک معنی دیگر، به ندرت شبی است که بر آنها بگذرد مگر اینکه در آن چیزی از نماز بخوانند، چه در ابتدای شب یا در میان آن. برخی بر روی کلمه "قلیلا" تأکید کردند و گفتهاند که آنها از جمله افرادی بودند که به ندرت میخوابیدند و از شب برای نماز و عبادت بیدار میماندند. این نظر متعلق به ضحاک و مقاتل است.
وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ قال الکلبی و مجاهد و مقاتل: و بالاسحار یصلّون و ذلک انّ صلوتهم لطلب المغفرة و فی الخبر الصحیح روی ابو هریرة قال: قال النبی ینزل اللَّه الی السماء الدنیا کل لیلة حین یبقی ثلث اللیل فیقول انا الملک من الذی یدعونی فاستجیب له، من الذی یسئلنی فاعطیه، من الذی یستغفرنی فاغفر له.
هوش مصنوعی: در سحرها، آنها طلب آمرزش میکنند. برخی از مفسران از جمله کلبی، مجاهد و مقاتل گفتهاند که در سحرها نماز میخوانند و این نمازها به خاطر طلب آمرزش است. در یک حدیث صحیح، ابوهریره نقل کرده است که پیامبر فرمود: «هر شب در آخرین ثلث شب، خداوند به آسمان دنیا نازل میشود و میفرماید: من پادشاه هستم، چه کسی مرا میخواند تا پاسخ دهم؟ چه کسی از من درخواست میکند تا به او عطا کنم؟ چه کسی از من آمرزش میطلبد تا او را ببخشم؟»
و عن ابن عباس قال: کان النبی (ص) اذا قام من اللیل یتهجد قال اللهم انت الحمد انت نور السماوات و الارض و من فیهن و لک الحمد انت ضیاء السماوات و الارض و من فیهن و لک الحمد انت قیم السماوات و الارض و من فیهن و لک الحمد انت ملک السماوات و الارض و من فیهن و لک الحمد انت الحق و وعدک حق و لقاؤک حق و قولک حق و الجنّة حق و النار حق و النّبیّون حق و محمد حق و الساعة حق. اللهم لک اسلمت و بک آمنت و علیک توکلت و الیک انبت و بک خاصمت و الیک حاکمت فاغفر ما قدّمت و ما اخّرت و ما اسررت و ما اعلنت انت المقدّم و انت المؤخّر لا اله الا انت و لا حول و لا قوة الا باللّه.
هوش مصنوعی: ابن عباس نقل میکند که پیامبر (ص) زمانی که از خواب شبانه برمیخاست و مشغول نماز شب بود، این دعا را میخواند: «ای خدا، تو سزاوار حمدی، تو نور آسمانها و زمین و هر که در آنهاست، و حمد برای توست. تو روشنی آسمانها و زمین و هر که در آنهاست، و حمد برای توست. تو سرپرست آسمانها و زمین و هر که در آنهاست، و حمد برای توست. تو پادشاه آسمانها و زمین و هر که در آنهاست، و حمد برای توست. تو محققی و وعدهات حق است و دیدار تو حق است و گفتار تو حق است و بهشت حق است و آتش حق است و پیامبران حق هستند و محمد حق است و قیامت حق است. ای خدا، من به تو تسلیم شدم و به تو ایمان آوردهام و بر تو توکل میکنم و به سوی تو بازگشتم و با تو در محاجه پرداختم و به تو عرضه میشوم. پس آنچه را که انجام دادهام، چه قبلاً یا بعداً و آنچه را که در دل پنهان کردهام و آنچه را که علنی کردهام، ببخش. تو مقدم هستی و تو مؤخر هستی، جز تو معبودی نیست و هیچ قدرت و نیرویی جز به واسطه خداوند نیست.»
قوله: وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ فیه قولان، احدهما: الزکاة و الثانی: حق سوی الزکاة تصل به رحما او تقری به ضیفا او تحمل به کلّا و ذهب بعضهم الی انّه منسوخ بآیة الزکاة و السائل هو الذی یسئل الناس لحاجته و فاقته فیجب ان یعطی من غیر تفتیش عن حاله لقوله: للسائل حق و ان جاء علی فرس و المحروم هو الذی حرم من الرزق ما یکفیه و فیه اقوال احدها: انّ المحروم الذی لیس له فی الفیء نصیب و لا فی الزکاة سهم، قاله ابن عباس و قیل هو المصاب ثمره او زرعه من قوله عز و جل: بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ و قیل هو المحارف الذی لا تستقیم له حرفة و قیل هو المتعفف الذی لا یظهر فاقته بالسؤال و لا یفطن له فیتصدّق علیه، و قیل هو ابو البنات. و فی الخبر افضل الصدقة، الصدقة علی ذی الرحم الکاشح.
هوش مصنوعی: در اموال افراد، حقی برای نیازمندان و محرومان وجود دارد. در این مورد دو نظر وجود دارد: نظر اول این است که آن حق، زکات است و نظر دوم این است که حقوقی دیگری غیر از زکات وجود دارد که ممکن است برای تقویت رابطه خویشاوندی یا کمک به مهمانان صرف شود. برخی بر این باورند که این حق با آیه مربوط به زکات منسوخ شده است. سؤالی که به آن پاسخ داده میشود، درباره فردی است که به دلیل نیاز و فقر از دیگران درخواست کمک میکند و باید بدون کنکاش درباره وضعیت او، به او مساعدت شود. همچنین محرومان کسانی هستند که از برکتها و رزق کافی محرومند. نظراتی درباره تعریف محروم وجود دارد؛ یکی این است که محروم کسی است که هیچ سهمی از غنایم یا زکات ندارد، و این نظر از ابن عباس است. برخی دیگر معتقدند محروم کسی است که محصول خود را از دست داده است یا فردی است که شغف او در کارش به نتیجه نمیرسد یا فردی که به خاطر عفت خود از درخواست کمک خودداری میکند و کسی به او توجه نمیکند. همچنین، برخی میگویند محروم به معنای پدر دختران است. در ضمن، در اخبار آمده که بهترین صدقه، صدقه به خویشاوندان خشمگین است.
الکاشح العدوّ. و عن انس انّ النبی (ص) قال: یا انس ویل للاغنیاء من الفقراء یوم القیمة یقولون یا ربنا ظلمونا حقوقنا التی فرضت لنا علیهم قال: فیقول و عزتی لاقرّبنکم و لابعدنّهم و تلا رسول اللَّه (ص) هذه الایة: وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: وای بر ثروتمندان از فقرا در روز قیامت. فقرا در آن روز خواهند گفت: پروردگارا، حقوقی که بر گردن آنها بود و ما را ظلم کردند، به ما عطا کن. خداوند میفرماید: به عزت خودم، شما را به حق خود میرسانم و آنها را دور میکنم. رسولالله (ص) این آیه را تلاوت کردند: "و در اموال آنان حقّی برای درخواستکنندگان و بینوایان وجود دارد."
وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ، ای عبر و عظات اذا ساروا فیها، لِلْمُوقِنِینَ یرید ما فیها من الجبال و البحار و الاشجار و النبات و قیل یرید ما وقع فیها من العذاب بالامم الخالیة.
هوش مصنوعی: در زمین نشانه هایی وجود دارد که برای عبرت و پند گرفتن است، اگر انسان ها در آنجا حرکت کنند. این نشانه ها برای کسانی است که به یقین رسیده اند و شامل آنچه در زمین وجود دارد، از کوه ها، دریاها، درختان و گیاهان می شود. برخی گفته اند که اشاره به عذاب هایی دارد که بر ملل گذشته نازل شده است.
وَ فِی أَنْفُسِکُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ یعنی وَ فِی أَنْفُسِکُمْ، آیات و عبر و هی اقرب الاشیاء الیکم و آیاتها تربی علی آیات السماوات و الارض، منها: استواء المفاصل و قیل یأکل و یشرب من مدخل واحد و یخرجان من مخرجین و قیل آیاتها انّها کانت نطفة ثم علقة ثم مضغة ثم عظما الی ان نفخ فیها الروح و قال عطاء: یرید اختلاف الالسنة و الصور و الالوان و الطبائع، أَ فَلا تُبْصِرُونَ. کیف خلقکم فتعرفوا قدرته علی البعث، وَ فِی السَّماءِ رِزْقُکُمْ، قال ابن عباس و مقاتل: یعنی المطر الذی هو سبب الارزاق و قیل فی بمعنی علی و تقدیره علی رب السماء رزقکم کقوله: وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها، وَ ما تُوعَدُونَ من الجنّة و النار و الثواب و العقاب، ثم اقسم بنفسه فقال: فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ یعنی انّ الذی ذکرت من امر الرزق، لَحَقٌّ، روی انّ النبی (ص) قال قاتل اللَّه اقواما اقسم لهم ربهم ثم لم یصدّقوه، مِثْلَ ما أَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ. قال ابن عباس: معناه انه لحق کما ان قول لا اله الا اللَّه حق و قیل کما لا شک انکم ناطقون کذلک لا شک فی وقوع ما توعدون. و قال الزجاج شبّه اللَّه تعالی تحقق ما اخبر عنه بتحقق نطق الآدمی و وجوده و قیل معناه کما لا یدری احدکم من این نطقه و من این یجتمع الکلام حرفا حرفا، کذلک یأتیه رزقه قوتا قوتا و لا یدری من این یأتیه و قیل کما انّ کلّ انسان ینطق بلسان نفسه لا یمکنه ان ینطق بلسان غیره فکذلک کلّ انسان یاکل رزق نفسه الذی قسم له و لا یقدر ان یأکل رزق غیره.
هوش مصنوعی: در درون خودتان نشانههایی وجود دارد که آیا نمیتوانید آنها را ببینید؟ این نشانهها بسیار به شما نزدیک هستند و نشانههای آفرینش به نشانههای آفرینش آسمان و زمین ارتباط دارد. برای مثال، این که استخوانها به خوبی در کنار هم قرار گرفتهاند، یا این که افراد از یک خوراک و نوشیدنی استفاده میکنند و از دو خروجی مختلف خارج میشوند. همچنین نشانههایی از تغییرات مراحل زندگی انسان وجود دارد: از نطفه به علقه، سپس به مضغه و بعد به استخوان تا زمانی که روح در آن دمیده میشود. عطاء نیز به تنوع زبانها، شکلها، رنگها و طبیعتها اشاره کرده است. آیا نمیبینید چطور شما خلق شدهاید تا قدرت او را در زنده کردن دوباره دریابید؟ در آسمانها روزی شما وجود دارد. برخی از مفسران اشاره کردهاند که این روزی به باران مربوط است که منبع روزیها است، و به طور کلی به این معناست که روزی شما بر عهده پروردگار آسمان است، همانطور که در قرآن آمده است که هیچ موجودی در زمین نیست مگر این که روزیش بر عهده خداست. همچنین، آنچه شما وعده داده میشوید از بهشت و جهنم و پاداش و عذاب جوانب مختلف زندگیتان است. سپس به خود قسم یاد میکند که به راستی آنچه درباره روزی ذکر شده است حقیقت دارد. نقل شده که پیامبر (ص) گفت: خداوند به برخی از گروهها قسم خورده، ولی آنها به او ایمان نیاوردهاند. همانطور که شما صحبت میکنید، این وعدهها نیز حقیقت دارند. این به این معناست که همانطور که گفتن «لا اله الا اللَّه» حقیقت دارد، هیچ شکی در تحقق آنچه وعده دادهاید وجود ندارد. همچنین، خداوند تحقق وعدههایش را به سخن گفتن انسانها تشبیه کرده است، و این که هیچ کس نمیداند کلمات از کجا میآیند و چه طور به هم میپیوندند. درست به همین ترتیب، روزی به انسانها میرسد و هیچ کس نمیداند این روزی از کجا میآید. هر انسانی فقط میتواند با زبان خودش سخن بگوید و نمیتواند با زبان دیگری سخن بگوید، و نیز هر انسان تنها میتواند روزی خود را مصرف کند و نمیتواند روزی دیگری را بخورد.
قرأ حمزة الکسائی و ابو بکر عن عاصم مثل برفع اللام علی انّه نعت للحق و الباقون بالنصب علی انّه صفة مصدر محذوف ای انّه لحق حقا مثل ما انّکم تنطقون.
هوش مصنوعی: حمزه کسایی و ابوبکر از عاصم به گونهای خواندهاند که "ل" را با رفع تلفظ کردهاند و آن را صفت حق دانستهاند، در حالی که بقیه به صورت نصب خواندهاند و آن را صفت یک مصدر محذوف میدانند، یعنی مانند این که "ل" به معنی "حقاً" است، مثل آنچه که شما به زبان میآورید.
قوله: هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ ضَیْفِ إِبْراهِیمَ الْمُکْرَمِینَ سمّاهم مکرمین لانّهم کانوا ملائکة کراما و قد قال اللَّه عز و جل: بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ و قیل لانّهم کانوا ضیف ابراهیم و کان ابراهیم اکرم الخلیقة و ضیف الکرام مکرمون و قیل لانّ ابراهیم (ع) اکرمهم بتعجیل قراءهم و القیام بنفسه علیهم و طلاقة الوجه.
هوش مصنوعی: آیا به تو خبر ضیفان گرامی ابراهیم رسیده است؟ اینها به خاطر مقام بلندشان «مُکرمین» نامیده شدهاند، زیرا فرشتگان شایستهای بودند. خداوند عز و جل نیز فرموده است: «بلکه آنها بندگان گرامی هستند». برخی میگویند که چون آنها مهمان ابراهیم بودند و ابراهیم از تمام مخلوقات محترمتر است، پس مهمانان گرامی نیز محترم هستند. همچنین گفته شده که ابراهیم (ع) با استقبال ویژهای از آنها و با روی گشاده به آنها احترام گذاشت.
و قال ابن عباس: سمّاهم مکرمین لانّهم جاءوا غیر مدعوّین. و فی الخبر عن النبی (ص) قال: من کان یؤمن باللّه و الیوم الآخر فلیکرم ضیفه.
هوش مصنوعی: ابن عباس میگوید که به مهمانها مکرمین میگویند زیرا آنها بدون دعوت آمدهاند. همچنین در روایتی از پیامبر (ص) آمده است که کسی که به خدا و روز آخرت ایمان دارد، باید مهمان خود را گرامی دارد.
إِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقالُوا سَلاماً، ای سلّموا علیه سلاما للتحیة، قالَ سَلامٌ، ای ردّ علیهم السلام بمثل ما سلّموا و قیل معناه نحن سلم لک غیر محاربین لتسکن نفسه فاجابهم بمثل ذلک فقال سلم ای نحن ایضا، قَوْمٌ مُنْکَرُونَ ای غرباء لا اعرفکم. قال ابن عباس ظنّ ابراهیم انهم بنو آدم فقال فی نفسه هؤلاء قوم لا نعرفهم، و قیل انّما انکر امرهم لانهم دخلوا علیه من غیر استیذان و قیل لم یکن السّلام تحیتهم فی ذلک الزمان فلمّا سلّموا علیه نکرهم.
هوش مصنوعی: وقتی که آنها به ابراهیم(ع) وارد شدند، گفتند: سلام! آنها با این سلام به او احترام گذاشتند. ابراهیم(ع) نیز در پاسخ گفت: سلام، یعنی من هم همانند شما سلام میگویم. این نشانهای بود که نشان میداد او در مورد آنها با حسن نیت صحبت میکند و میخواهد که خاطرشان آرام باشد. سپس ابراهیم(ع) به آنها اشاره کرد که من شما را نمیشناسم و شما برای من ناآشنا هستید. بعضی از مفسران گفتهاند که ابراهیم(ع) فکر کرده بود آنها از نسل آدم هستند زیرا با هم رفتار ساده و دوستانهای داشتند. همچنین گفته شده که او منظوری داشته و به همین دلیل به آنها شک کرده است، چون آنها بدون اجازه وارد شدند و در آن زمان، سلام نکردن به این شکل معمول نبوده است. بنابراین، وقتی که آنها به او سلام کردند، ابراهیم(ع) احساس غریبی نسبت به آنها داشت.
فَراغَ إِلی أَهْلِهِ، اتاهم فی خفیة من ضیفه لئلا یعلموا بما یتکلّفه لهم، راغ ای اسرع فی خفاء، فَجاءَ بِعِجْلٍ سَمِینٍ مشویّ و کان اکثر ماله (ص)، البقر و اختار السمین زیادة فی اکرامهم.
هوش مصنوعی: به طور مخفیانه به خانوادهاش رفت تا آنها از زحمات او باخبر نشوند. او با سرعت و به طور پنهانی عمل کرد و یک گوساله چاق و بریان شده را برای آنها آورد، زیرا بیشتر دارایی او از گاو بود و برای احترام بیشتر به مهمانان، گوساله چاق را انتخاب کرده بود.
فَقَرَّبَهُ إِلَیْهِمْ لیأکلوا فلم یأکلوا لانّهم لا یأکلون و لا یشربون، قالَ ابراهیم، أَ لا تَأْکُلُونَ لم یأمرهم بالاکل تعظیما لهم، فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِیفَةً، اذ رفعوا ایدیهم عن طعامه و ظنّ انهم جاءوه بشرّ یریدونه، قالُوا لا تَخَفْ، انّا رسل اللَّه و قیل انّ جبرئیل مسح العجل بجناحه فقام یدرج حتی لحق بامّه و کانت فی الدار فصدّقهم و امن، وَ بَشَّرُوهُ بِغُلامٍ عَلِیمٍ یعنی اسحاق علیه السلام.
هوش مصنوعی: ابراهیم غذایی را به نزدیکان خود آورد تا بخورند، اما آنها چیزی نخوردند و هیچ ن饮 ی نکردند. ابراهیم از آنها پرسید چرا نمیخورند، ولی او به خاطر احترام به آنها چیزی از آنان نخواست. وقتی دید که آنها دستشان را از غذا برداشتند، دچار ترس شد و گمان کرد که ممکن است برای او خطر ایجاد کنند. آنها به او گفتند نترس، ما فرستادگان خدا هستیم. سپس گفته شده که جبرئیل با بال خود بر روی گوساله کشید و آن گوساله تا نزد مادرش که در خانه بود، رفت. ابراهیم به آنها ایمان آورد و باور کرد، و به او خبر خوشی درباره پسری دانا به نام اسحاق علیه السلام دادند.
فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِی صَرَّةٍ، ای صیحة تقول اوه ا الد و انا عجوز و الصرّة الصیحة الرفیعة منها صریر الباب. و قیل فی صرّة ای فی حیاء لأنّها رأت اثر الحیض، فَصَکَّتْ وَجْهَها، ای لطمت وجهها و قیل جمعت اصابعها فضربت جبینها تعجّبا کعادة النساء اذا انکرن شیئا، وَ قالَتْ عَجُوزٌ عَقِیمٌ ای انا عجوز و قیل معناه أ تلد عجوز و لها تسع و تسعون سنة و کانت فی شبابها عقیما لم تلد.
هوش مصنوعی: پس همسر او با فریادی ناگهانی آمد و گفت: "آه، من پیرزن هستم!" و این فریاد مانند صدای در بود. برخی گفتهاند که این فریاد به خاطر شرم او بود، زیرا اثر عادت ماهیانه را دید. او صورتش را زد و یا اینکه انگشتانش را جمع کرد و به پیشانیاش زد و این کار معمولاً زمانی اتفاق میافتد که زنان چیزی را انکار کنند. او گفت: "من یک پیرزن نازا هستم." یعنی، من پیرزن هستم و چطور ممکن است کسی به سن نود و نه سالگی بچهدار شود؟ و گفته میشود که او در جوانی نیز نازا بوده و هرگز فرزندی نداشته است.
قالُوا کَذلِکَ قالَ رَبُّکِ، ای کما قلنا لک قال ربک انّک ستلدین غلاما، إِنَّهُ هُوَ الْحَکِیمُ، فی فعله، الْعَلِیمُ بعباده.قالَ فَما خَطْبُکُمْ أَیُّهَا الْمُرْسَلُونَ ای ارسلتم لامر جلیل و شأن عظیم فما ذا کم.
هوش مصنوعی: گفتند: این چنین است که پروردگارت گفته است، مانند آنچه که ما به تو گفتیم او به تو میگوید که تو پسری به دنیا خواهی آورد. او در کارهایش حکیم و در باره بندگانش داناست. او گفت: پس شما چه موضوعی دارید ای فرستادگان؟ آیا برای موضوعی بزرگ و مهم آمدهاید؟ پس چه نیاز دارید؟
قالُوا إِنَّا أُرْسِلْنا إِلی قَوْمٍ مُجْرِمِینَ یعنی لاهلاکهم و هم قوم لوط و مدینتهم سدوم.
هوش مصنوعی: آنها گفتند: ما به سوی قومی فرستاده شدهایم که گناهکار هستند، یعنی برای نابودی آنها، و آن قوم لوط و شهرشان سدوم هستند.
لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجارَةً مِنْ طِینٍ ای آجر فانّه طین طبخ فصار حجارة و قیل حجارة الارض کلّها کانت طینا صارت حجارة علی مرّ الدهور.
هوش مصنوعی: ما بر روی آنها سنگهایی از گل خواهیم بارید، یعنی آجر، چرا که گل پخته شده و به سنگ تبدیل شده است. گفته شده است که تمام زمین در ابتدا گل بوده و به مرور زمان به سنگ تبدیل شده است.
مُسَوَّمَةً، ای معلّمة و کانت حجارة سوداء علیها خطوط حمر علی کلّ واحد منها اسم من رمی بها مکتوبا، عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُسْرِفِینَ المشرکین المجاوزین الحد فیه.
هوش مصنوعی: این جسم، ای معلمه، نشانه گذاری شده است و سنگهای سیاهی بر روی آن وجود دارد که خطوط قرمز بر روی هر یک کشیده شده و نام کسی که آنها را پرتاب کرده، نوشته شده است. این نشانه نزد پروردگارت برای کسانی است که از حد تجاوز کرده و مشرک هستند.
فَأَخْرَجْنا مَنْ کانَ فِیها ای فی قری قوم لوط، مِنَ الْمُؤْمِنِینَ یعنی لوطا و من آمن به کقوله: فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِنَ اللَّیْلِ.
هوش مصنوعی: ما کسانی که در آنجا بودند، یعنی مردم شهر لوط را، جز مؤمنان بیرون آوردیم. منظور از مؤمنان، لوط و اهلش است که به او ایمان داشتند. به او گفتیم: "شبی به سرعت از محل زندگیات خارج شو."
فَما وَجَدْنا فِیها غَیْرَ بَیْتٍ، ای غیر اهل بیت، مِنَ الْمُسْلِمِینَ یعنی لوطا و ابنتیه، وصفهم اللَّه تعالی بالایمان و الاسلام جمیعا لانّه ما من مؤمن الا و هو مسلم.
هوش مصنوعی: در این متن به این موضوع اشاره شده است که تنها در میان افراد موجود در آن مکان، غیر از اهل بیت، هیچ مسلمان دیگری وجود نداشت. این افراد، شامل لوط و دخترانش بودند که خداوند آنها را به خاطر ایمانی که داشتند، معرفی کرده است. به این دلیل که هیچ مؤمن حقیقیای وجود ندارد جز اینکه او مسلمان نیز باشد.
وَ تَرَکْنا فِیها، ای فی مدینة قوم لوط، آیة لِلَّذِینَ یَخافُونَ الْعَذابَ الْأَلِیمَ ای علامة للخائفین تدلّهم علی انّ اللَّه اهلکهم فیخافون مثل عذابهم کقوله: إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِمَنْ یَخْشی و کقوله: ذلِکَ لِمَنْ خافَ مَقامِی.
هوش مصنوعی: و ما در آنجا، یعنی در شهر قوم لوط، نشانهای قرار دادیم برای کسانی که از عذاب دردناک میترسند. این نشانه به آنها یادآوری میکند که خداوند آنها را نابود کرده و آنها نیز باید از عذاب مشابهی بترسند؛ مانند گفته او که در این امر عبرتی برای کسانی که میترسند وجود دارد و مانند گفتهاش که این نشانهای برای کسی است که از مقام من میترسد.
وَ فِی مُوسی، یعنی و ترکنا فی ارسال موسی ایضا عبرة و قیل هو معطوف علی قوله: وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ. إِذْ أَرْسَلْناهُ إِلی فِرْعَوْنَ بِسُلْطانٍ مُبِینٍ بحجة ظاهرة.
هوش مصنوعی: در مورد موسی، یعنی ما در ارسال موسی نیز نشانهای قرار دادیم و گفته شده که این جمله به آیه "و در زمین نشانههایی است" مرتبط است. زمانی که او را با دلیل و برهانی واضح به سوی فرعون فرستادیم.
فَتَوَلَّی بِرُکْنِهِ، ای اعرض فرعون عن الایمان بجموعه و جنوده و قیل برکنه ای بجانبه و جمیع بدنه و هو کنایة عن المبالغة فی الاعراض، و قیل بقوّته و قومه و الرکن ما رکن الیه الانسان من مال و جند و قوة، وَ قالَ ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ او هاهنا للعطف، تأویله ساحر و مجنون، کقوله: إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ یعنی و یزیدون.
هوش مصنوعی: فرعون به دلیل اینکه از ایمان به خدا دوری میکرد و با تمام نیروی خود به مخالفت برمیخاست، به توصیه قویتری از خود و نظامش استناد میکرد. او به عنوان «ساحر» یا «مجنون» خطاب میشد و این عبارات به نوعی به یکدیگر مرتبط بودند، به گونهای که مانند جملهای که به تعداد صد هزار و یا بیشتر اشاره میکند، به معنای افزونتر بودن نیز میتواند باشد.
أَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْناهُمْ فِی الْیَمِ ای اغرقناهم فی البحر یعنی بحر اساف هُوَ مُلِیمٌ اتی بما یلام علیه.
هوش مصنوعی: ما او و سربازانش را گرفتیم و در دریا انداختیم، به این معنی که آنها را در دریا غرق کردیم. دریا اساف نامیده میشود و او محکوم به گناهی است که مرتکب شده است.
وَ فِی عادٍ، معطوف علی قوله: وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ ای و فی اهلاک عاد ایضا عبرة، إِذْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الرِّیحَ الْعَقِیمَ و هی التی لا خیر فیها و لا برکة و لا تلقح شجرا و لا تحمل مطرا و لا تنشئ سحابا و هی الدبور من قوله علیه السلام نصرت بالصبا و اهلکت عاد بالدبور و قیل هو الجنوب.
هوش مصنوعی: در مورد قوم عاد نیز آیاتی وجود دارد که عبرتی برای انسانهاست، زیرا ما بر آنان باد عقیم و بیثمر را فرستادیم. این باد هیچ نفعی ندارد، برکتی به همراه ندارد، درختان را بارور نمیکند، باران نمیبارد و ابرهایی ایجاد نمیکند. به همین معنی باد دبور نامیده میشود. به گفته پیامبر اسلام، با باد صبا یاری شدم و قوم عاد با باد دبور نابود شدند و برخی گفتهاند که این باد از سمت جنوب میوزید.
ما تَذَرُ مِنْ شَیْءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ، من انفسهم و انعامهم و اموالهم، إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ یعنی کالشیء الهالک البالی و هو نبات الارض اذا یبس و دیس و قیل کالرماد و قیل کالتراب المدقوق.
هوش مصنوعی: هیچ چیزی از آنچه به آن نزدیک شده است، از جانها و دامها و اموالشان، باقی نمیگذارد، مگر اینکه آن را مانند چیز پوسیده و فرسودهای قرار میدهد، همانند گیاهی که در زمین خشک شده و به خاک و گرد و غبار تبدیل میشود.
وَ فِی ثَمُودَ یعنی قوم صالح، إِذْ قِیلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتَّی حِینٍ، یعنی الی وقت فناء آجالهم و ذلک انّهم لما عقروا الناقة قیل لهم تمتّعوا ثلاثة ایام.
هوش مصنوعی: در قوم ثمود که به قوم صالح معروف هستند، به آنها گفته شد که تا زمانی معین از زندگی خود بهرهمند شوند. این زمان به معنای پایان عمرشان بود، زیرا وقتی که شتر را کشتند، به آنها گفته شد که سه روز دیگر میتوانند از زندگی خود لذت ببرند.
فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بعد مضیّ الایام الثلاثة، و الصاعقة کلّ عذاب مهلک و قیل هی الموت و قرأ الکسائی الصّعقة و هی الصوت الذی یکون من الصاعقة، وَ هُمْ یَنْظُرُونَ، ای یرون ذلک عیانا.
هوش مصنوعی: آنها از فرمان پروردگارشان سرپیچی کردند و بعد از گذشت سه روز، آتشسوزی و بلای سختی آنان را فرا گرفت. این بلای سخت به منزله مرگ تلقی شده است. همچنین، برخی میگویند این صدا ناشی از بلای آسمانی بود که آنها بهوضوح میدیدند.
فَمَا اسْتَطاعُوا مِنْ قِیامٍ، فما قاموا بعد نزول العذاب بهم و لا قدروا علی نهوض و قیل ما استطاعوا من ان یقیموا به فیدفعوه عن انفسهم: وَ ما کانُوا مُنْتَصِرِینَ ای منتقمین منّا و لا ممتنعین من العذاب.
هوش مصنوعی: پس آنها نتوانستند برپا شوند، یعنی پس از فرود آمدن عذاب بر آنها، نه توانستند ایستاده شوند و نه قادر به برخاستن بودند. و گفته شده که نتوانستند از خود دفاع کنند و نه قادر به جلوگیری از عذاب بودند. آنها نه قادر به انتقامگیری از ما بودند و نه میتوانستند خود را از عذاب بازدارند.
وَ قَوْمَ نُوحٍ قرأ حمزة و الکسائی و ابو عمرو بکسر المیم معطوفا علی قوله: وَ فِی الْأَرْضِ آیاتٌ، یعنی و فی قوم نوح ایضا آیة و عبرة، و قرأ الآخرون بالنصب معطوفا علی قوله:أَخَذْناهُ وَ جُنُودَهُ
هوش مصنوعی: گروه نوح را هم میتوان با کسر حرف میم خواند که به معنای این است که در قوم نوح نیز نشانه و عبرتی وجود دارد. اما دیگران آن را با فتحه میم خواندهاند که به معنای این است که ما قوم نوح و سپاهیان او را گرفتیم.
یعنی فاغرقنا قوم نوح، مِنْ قَبْلُ، عاد و ثمود و قوم فرعون، إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ.
هوش مصنوعی: قوم نوح قبل از ما فانی شدند، همچنین عادیها و ثمودیها و قوم فرعون نیز، زیرا همه آنها مردمی فاسق و گمراه بودند.
وَ السَّماءَ بَنَیْناها بِأَیْدٍ، الاید القوّة، تقول ایّدک اللَّه ای قوّاک اللَّه و منه قوله: عَمِلَتْ أَیْدِینا أَنْعاماً وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ ای قادرون، و قیل معناه نحن فی سعة ممّا نرید و لا یضیق عنّا شیء نریده. وَ الْأَرْضَ فَرَشْناها، ای بسطناها و مددناها لیستقرّوا علیها، فَنِعْمَ الْماهِدُونَ نحن. قال ابن عباس: ای نعم ما وطّأت لعبادی.
هوش مصنوعی: آسمان را با قدرتی بنا نهادیم، و این قدرت به معنای یاری خداوند است. گفته شده که ما توانایی انجام کارها را داریم و هیچ چیز نمیتواند اراده ما را محدود کند. همچنین، زمین را گسترده کردیم تا انسانها بتوانند بر روی آن سکونت کنند و ما بهترین فراهمکنندگان هستیم. ابن عباس میگوید: ما به بهترین نحو، زمینه را برای بندگان خود مهیا کردیم.