این سورة الفتح باجماع مفسران مدنی است. دو هزار و چهارصد و هشت حرف و پانصد و شصت کلمة و بیست و نه آیت جمله بمدینه فرو آمد آن گه که از حدیبیة بازگشته بودند و رسول خدا گفت: انزلت علیّ اللیلة سورة لهی احبّ الیّ مما طلعت علیه الشمس.
و روایة انس بن مالک قال لما رجعنا من الحدیبیة و قد حیل بیننا و بین نسکنا فنحن بین الحزن و الکابة انزل اللَّه، إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً فقال النبی (ص): لقد انزل علیّ آیة هی احب الیّ من الدنیا کلها، و در خبر است که هر که این سورة برخواند شب اول از ماه رمضان در نماز تطوّع، رب العالمین تا دیگر سال او را در حفظ و رعایت خویش دارد و از آفات و مکاره نگه دارد و این سورة از آن سورتهاست که در آن ناسخ است و منسوخ نیست و ناسخ در این سورة یک آیت است: لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ نسخ قوله: ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی قوله: إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً، خلافست میان علماء که این کدام فتح است.
قتاده گفت: فتح مکه است، مجاهد گفت: فتح خیبر است و جمهور مفسران بر آنند که این صلح حدیبیه است. معنی الفتح فتح المنغلق و الصلح مع المشرکین بالحدیبیة کان متعذرا حتی فتحه اللَّه عز و جل. کاری دشوار بود منغلق پیمان بستن و صلح کردن با مشرکان روز حدیبیه تا رب العزه بفضل خود آن کار فرو بسته برگشاد و آن دشخواری آسان کرد و آن را فتح نام کردند.
مصطفی (ص) را پرسیدند آن روز که: افتح هذا فقال عظیم. گفتند یا رسول اللَّه این فتحی است، گفت فتحی عظیم، آن را عظیم گفت که در آن روز آیت مغفرت آمد از گناهان گذشته و آینده و مؤمنان را وعده نصرت و ظفر دادند و غنائم خیبر در آن پیوست و غلبه روم بر پارس که پیغامبر خدای آن را وعده داده بود در آن درست شد و صدق وی ظاهر گشت و مؤمنان بدان شاد شدند.
قال الزهری: لم یکن فی الاسلام فتح اعظم من صلح الحدیبیه و ذلک انّ المشرکین اختلفوا بالمسلمین فسمعوا کلامهم فتمکن الاسلام فی قلوبهم و اسلم فی ثلث سنین خلق کثیر و کثر بهم سواد الاسلام.
روی اسرائیل عن ابی اسحاق عن البراء قال تعدّون انتم الفتح فتح مکة فتحا و نحن نعد الفتح بیعة الرضوان کنا مع النبی (ص) اربع عشرة مائة، و الحدیبیة بئر فنزحناها فلم نترک فیها قطرة فبلغ ذلک النبی فجلس علی شفیرها، ثم دعا باناء من ماء فتوضأ ثم مضمض و دعا ثم صبه فیها فجاء بالماء حتی عمهم و قیل سمی یوم الحدیبیة فتحا لانه کان سبب فتح مکة و المعنی دنا فتحه و کان یوم الحدیبیة فی سنة ستّ من الهجرة. مجمع بن جاریة الانصاری روایت کند که روز حدیبیه من حاضر بودم چون آن قصه برفت و آن صلح افتاد و رسول خدا و یاران می‌بازگشتند مردم را دیدم که بر آن مرکبها می‌شتافتند و بنزدیک رسول خدا میشدند، یکی آواز داد که این شتافتن مردمان فرا نزدیک رسول چیست؟ جواب دادند که وحی آمده از آسمان میشتابند تا آن را بشنوند و بدانند گفتا چون مردم فراهم آمدند، رسول خدا آغاز کرد و برخواند: إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً عمر خطاب گفت: یا رسول اللَّه او فتح هو قال نعم و الذی نفسی بیده إنه لفتح قوله: إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً، ای قضینا لک قضاء بینا غیر مختلف و لا ذا شبهة لکن علی خیرة و الفتاح عند العرب هو القاضی و منه قوله عز و جل یمدح نفسه: وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ، و منه قوله: رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ و المعنی قضینا لک بهذه المهادنة قضاء مبینا.
قال مقاتل: یسرنا لک یسرا مبینا بغیر قتال لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ، قیل هذه اللام لیست بلام کی و لکنها لام عدة لیست من الکلام الاول کقوله عز و جل: وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا فهو کلام عدة مستأنف تأویله، فتح لک فتحا و هو یغفر لک ما تقدم من ذنبک و ما تأخر. و قیل اللام لام کی و معناه انا فتحنا لک فتحا مبینا لکی یجتمع لک من المغفرة تمام النعمة فی الفتح. و قیل هو مردود الی قوله: وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ و لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ، قوله: ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ، یعنی فی الجاهلیة قبل الرسالة، وَ ما تَأَخَّرَ من ذنبک الی وقت نزول هذه السورة، و قیل ما تَأَخَّرَ مما یکون و هذا علی طریقة من یجوّز ارتکاب الصغائر علی الانبیاء و قال سفیان الثوری: ما تَقَدَّمَ، ما عملت فی الجاهلیة وَ ما تَأَخَّرَ کلّ شی‌ء لم تعمله و یذکر مثل ذلک علی طریق التأکید کما یقال اعطی من رآه و من لم یره و ضرب من لقیه و من لم یلقه و قال عطاء اللَّه الخراسانی ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ، یعنی ذنب ابویک آدم و حوا ببرکتک وَ ما تَأَخَّرَ ذنوب امتک بدعوتک، وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ تمام النعمة هاهنا النبوة و ثوابها نظیره فی سورة یوسف کَما أَتَمَّها عَلی أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ. و قیل یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ، باعلاء دینک و فتح البلاد علی یدک، وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقِیماً ای یثبتک علیه و قیل وَ یَهْدِیَکَ، ای یهدی بک.
وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً، ذا عز لا ذل بعده. و قیل عَزِیزاً، ای معزا و قیل ممتنعا علی غیرک مثله.
هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ، هذه السکینة طمأنینة الایمان فی قلب المؤمن التی بها یحمل القضایا و یقوی بالبلایا و هو قوله عزّ و جل وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ، أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ و هو الذی لا یهیجه شی‌ء و لا یرده مانع و هو فی قوله: یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ، و الایة نزلت فی ابی بکر الصدیق ثم فی مآثر اصحابه.
و قیل السَّکِینَةَ الصبر علی امر اللَّه و الثقة بوعد اللَّه و التعظیم لامر اللَّه. لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ قال ابن عباس: بعث اللَّه نبیه علیه السلام بشهادة ان لا اله الا اللَّه فلما صدّقوه زادهم الصلاة ثم الزکاة ثم الصیام ثم الحج ثم الجهاد حتی اکمل دینهم لهم فکلّما امروا بشی‌ء فصدقوه، ازدادوا تصدیقا الی تصدیقهم و یقینا مع یقینهم.
وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ... الایة. جنود السماوات الملائکة و جنود الارض الانس و الجن و قیل کل ما فی السماوات و الارض بمنزلة الجند له لو شاء لا انتصر به کما ینتصر بالجند و تأویل الایة: لم یکن صدّ المشرکین رسول اللَّه (ص) عن قلة جنود اللَّه و لا عن و هن نصره لکن علی علم اللَّه عز و جل و اختیار قوله: لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ کان رسول اللَّه (ص) قیل له: قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ فکان رسول اللَّه و المؤمنون فی علم الغیب شرّعا فلما نزلت علیه لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ و قال رسول اللَّه (ص) انزلت علیّ سورة هی احب الیّ من الدنیا و ما فیها قالوا له هنیئا لک یا رسول اللَّه بین اللَّه لک امرک فما لنا فنزلت: لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها، هذا فی ازاء قوله: وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ، و یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ هذا بازاء قوله: لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ التکفیر التغطیة و هو بمعنی المغفرة ای یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ قبل ان یدخلهم الجنة لیدخلوها معرین من الآثام، وَ کانَ ذلِکَ عِنْدَ اللَّهِ، ای فی الدار الآخرة و فی حکم اللَّه، فَوْزاً عَظِیماً لما نزلت هذه الآیات قال المنافقون من اهل المدینة و المشرکون من اهل مکة قد اعلم ما یفعل به و باصحابه فما عسی یفعل بنا فنزلت: وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ ان لن ینصر محمدا و المؤمنین، و قیل ظنهم ان لن ینقلب الرسول و المؤمنون الی اهلیهم ابدا و قیل ظنهم ان للَّه شریکا و ان لن یبعث اللَّه احدا. قوله: عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ، ای یدور علیهم و یعود الیهم ضرر ما دبّروا و یقع الفساد و الهلاک بهم، هذا کقوله: وَ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوائِرَ، و الدوائر ما یدور بالرجل من حوادث الدهر و نکباته، وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ ابعدهم من رحمته، وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ هیّاها لهم، وَ ساءَتْ مَصِیراً.
وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، فیدفع کید من عادی نبیّه و المؤمنین بما شاء منها. هو الذی جنّد البعوض علی نمرود و الهدهد علی بلقیس، وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً، فی امره، حَکِیماً فی فعله. روی انّ عبد اللَّه بن ابیّ بن سلول قال هب محمدا هزم الیهود و غلبهم فکیف استطاعته بفارس و الروم، فانزل اللَّه تعالی: وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ اکثر عددا من فارس و الروم، وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً، منیعا فی سلطانه، حَکِیماً، فی تدبیره و صنعه.
إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً، علی امّتک یوم القیمة شاهدا لهم بعملهم و قیل شاهد الأنبیاء بالتبلیغ، وَ مُبَشِّراً، للمؤمنین، وَ نَذِیراً للکافرین. مُبَشِّراً، لمن اطاع. نَذِیراً لمن عصی. ثم رجع الی خطاب المؤمنین فقال: لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ ای تطیعوه و تنصروه و تقاتلوا معه بالسیف. العزر و التعزیر النصر مرة بعد اخری، وَ تُوَقِّرُوهُ ای تعظموه و تفخموه و تدعوه باسم الرسول و باسم النبی و هاهنا وقف تام ثم تبتدء فتقول: وَ تُسَبِّحُوهُ، هذه الهاء واحدة راجعة الی اللَّه سبحانه فی هذه الایة ای تسبّحوا اللَّه و تصلّوا له بُکْرَةً وَ أَصِیلًا بالغداة و العشی. قرأ ابن کثیر و ابو عمرو لیؤمنوا و یعزروه و یوقروه و یسبحوه بالیاء فیهن لقوله: فی قلوب المؤمنین.
الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ، بالحدیبیة، إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ لانهم باعوا انفسهم من اللَّه بالجنة کقوله: اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ. روی عن یزید بن ابی عبید قال: قلت لسلمة بن الاکوع علی ای شی‌ء بایعتم رسول اللَّه یوم الحدیبیة. قال علی الموت. و روی عن معقل بن یسار قال: لقد رأیتنی یوم الشجرة و النبی (ص) یبایع الناس و انا رافع غصنا من اغصانها عن رأسه و نحن اربع عشرة مائة قال لم نبایعه علی الموت و لکن بایعناه علی ان لا نفرّ. قال ابو عیسی معنی الحدیثین صحیح فبایعه جماعة علی الموت ای لا بانزال نقاتل بین یدیک ما لم نقتل، و بایعه آخرون و قالوا لا نفرّ فقال لهم النّبی (ص) انتم الیوم خیر اهل الارض.
قوله: یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ، قال ابن عباس: یَدُ اللَّهِ بالوفاء لما وعدهم من الخیر، فَوْقَ أَیْدِیهِمْ، بالوفاء.
و قال السدی: کانوا یأخذون بید رسول اللَّه (ص) و یبایعونه و یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ، عند المبایعة. و قیل عقد اللَّه فی هذه البیعة فوق عقدهم، فَمَنْ نَکَثَ، ای نقض و لم یف به فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ، ای علیها و بال ذلک، وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ، اتی به وافیا غیر منتقض «فسنؤتیه»، و قرأ اهل العراق فَسَیُؤْتِیهِ بالیاء، أَجْراً عَظِیماً جزیلا و هو الجنة و نعیمها.
سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ، ابن عباس گفت آیت در شأن قومی منافقان فرو آمد از قبایل عرب: جهینه و مزینه و نخع و اسلم و غفار، قومی در مدینه مسکن داشتند و قومی در نواحی مدینه. رسول خدا (ص) شش سال از هجرت گذشته او را آرزوی عمرة خاست و طواف کعبه و زیارت خانه، کس فرستاد باین قبایل عرب و ایشان را بخواند تا چون روند جمعی بسیار باشند نباید که قریش ایشان را از خانه منع کنند و پیش ایشان بحرب باز آیند، از این جهت ایشان را میخواند و جمع میکرد.
قومی که مخلصان بودند و اهل بصیرت اجابت کردند و بیامدند و قومی که منافقان بودند باز نشستند و تخلّف کردند و عذر دروغ آوردند که: شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا رب العالمین ایشان را مخلف خواند، یعنی که ایشان با پس کرده‌اند از صحبت رسول، همانست که جای دیگر فرمود: کَرِهَ اللَّهُ انْبِعاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَ قِیلَ اقْعُدُوا، و قال تعالی: رَضِیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا، گفتند ما را اهل و عیالست و جز ما ایشان را قیّم نیست و خرما بنان داریم درین نخلستان و آن را تیمار بر نیست، اکنون ما را آمرزش خواه از خدای باین تخلف که از ما آمد. و کان رسول اللَّه (ص) اذا قبل عذر انسان استغفر له و این سخن آن گه گفتند که رسول باز آمد از حدیبیه و ایشان را عتاب کرد بآن تخلف که کردند. رب العالمین ایشان را در آنچه گفتند دروغ زن کرد گفت یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ من امر الاستغفار فانهم لا یبالون استغفر لهم النبی اولا یستغفر لهم. آنچ بزبان میگویند که از بهر ما آمرزش خواه در دلشان نیست که ایشان در بند آن نه‌اند که رسول از بهر ایشان آمرزش خواهد یا نخواهد.
و گفته‌اند معنی آنست که در دلشان جز زانست که بزبان گویند زیرا که عذر ایشان نه شغل اهل و عیالست بلکه خبث نیت ایشانست و نفاق که در دل دارند، قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعاً قرأ حمزة و الکسائی ضرّا بضم الضاد و الآخرون بفتحها.
ایشان ظن بردند که آن تخلف که نمودند وقت را سبب نفع ایشانست در نفس و مال و سبب دفع مضرت از ایشان. رب العالمین خبر داد که اگر از آن نفع و ضر چیزی در راه شماست و بتقدیر و ارادت ماست هیچ کس نتواند که آن دفع کند.
آن گه فرمود: بَلْ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً نه چنانست که شما می‌گویید و عذر کژ میارید که اللَّه تعالی خود داناست و آگاه از عمل شما و نیت شما.
بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلی أَهْلِیهِمْ أَبَداً، ای ظننتم ان العدو یستأصلهم فلا یرجعون، وَ زُیِّنَ ذلِکَ فِی قُلُوبِکُمْ، ای زین الشیطان ذلک فی قلوبکم، و ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ، من علوّ الکفار و انتشار الفساد و ذلک انّهم قالوا ان محمدا و اصحابه اکلة رأس فلا یرجعون فاین تذهبون، انتظروا ما یکون من امرهم، وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً هالکین فاسدین لا تصلحون لخیر. یقال للواحد و الجمع و الذکر و الانثی بور. بار الشی‌ء، هلک و فسد و بارت الارض، لم تثمر و لم تنبت. میگوید بازماندن شما از حدیبیه نه آن را بود که گفتید بل که شما پنداشتید که مشرکان قریش رسول را و مؤمنان را از خان و مان و دیار خویش مستأصل خواهند کرد، یا بکشند ایشان را یا بگریزند و در عالم پراکنده شوند، و این ظن بد که بایشان بردید نموده شیطانست که بر شما آراست و در دل شما افکند. و گفته‌اند ظن بد ایشان آن بود که با یکدیگر میگفتند که هیچ مروید با ایشان و خویشتن را عشوه مدهید و مپندارید که از ایشان یکی باز خواهد گشت که اهل مکه ایشان را هلاک کنند و نیست آرند.
رب العالمین فرمود: وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً. شما اید که هلاک کنند شما را و نیست آرند، وَ مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَعِیراً نارا مسعورة ملهبة. وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً.
سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ، عن الحدیبیة، إِذَا انْطَلَقْتُمْ، ایها المؤمنون، إِلی مَغانِمَ، خیبر، لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ، الی خیبر نشهد معکم قتال اهلها و ذلک انهم لما انصرفوا من الحدیبیة و عدهم اللَّه فتح خیبر و جعل غنائمها لمن شهد الحدیبیة خاصة عوضا من غنائم اهل مکة اذ انصرفوا منهم علی صلح و لم یصیبوا شیئا منهم، قال اللَّه عز و جل: یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللَّهِ، قرأ حمزة و الکسائی: کلم اللَّه بغیر الف جمع کلمة معناه یریدون ان یغیروا وعد اللَّه تعالی لاهل الحدیبیة بغنیمة خیبر خاصة، قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا،، تأویله: لن تستطیعوا ان تتبعونا، کَذلِکُمْ قالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ، ای من قبل مرجعنا الیکم ان غنیمة خیبر لمن شهد الحدیبیة لیس لغیرهم فیها نصیب، فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا، ای لم یأمر کم اللَّه به بل تحسدوننا ان نشارککم فی الغنیمة، بَلْ کانُوا لا یَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِیلًا، ای لا یعلمون عن اللَّه ما لهم و علیهم من الدّین الا قلیلا منهم و هو من صدّق اللَّه و الرسول و قیل لا یفقهون من کلام اللَّه الا شیئا قلیلا.
بیان این قصه آنست که: رسول خدا در ماه ذی الحجه از حدیبیه بازگشت و در مدینه همی بود تا ماه محرم درآمد قصد خیبر کرد و جمله یاران مهاجر و انصار که در حدیبیه با وی بودند با وی بخیبر رفتند، چون دیده ایشان بر حصار خیبر افتاد، رسول خدا گفت خربت خیبر، انا اذا نزلنا بساحة قوم، فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ بسمع منافقان رسید که در خیبر غنائم فراوان است و رسول خدا بفرمان و وحی اللَّه آن جمله قسمت میکند بر ایشان که در حدیبیه با وی بودند، بعوض آنکه از آنجا بصلح بازگشتند و هیچ غنیمت نیافتند و دیگران را با ایشان در آن مشارکت نیست.
منافقان چون این بشنیدند گفتند: ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ، گذارید ما را تا با شما بیاییم بقتال خیبر و مقصود ایشان نصیب غنیمت بود، رب العالمین فرمود: یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللَّهِ، کلام اینجا فرمان اللَّه است که جز اهل حدیبیه به خیبر نروند و غنیمت خیبر جز بایشان ندهند، منافقان خواستند که این حکم را تغییر کنند، رب العالمین فرمود: یا محمد قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا ایشان را گوی شما نتوانید که کلام خدای را و وعده خدای را دیگرگون کنید و این حکم بگردانید، منافقان گفتند: بَلْ تَحْسُدُونَنا فرمان خدای نه چنین است که شما این بحسد می‌گویید تا غنیمت همه شما را باشد و ما را در آن نصیب نبود و خیبر ناحیتی بود در آن حصارهای بسیار و مال و غنیمت فراوان، مسلمانان از آن حصارها یکان یکان می‌ستدند و مال همی برداشتند و صفیه دختر حیی اخطب و دو دختر وی را اسیر گرفتند و در بعضی آن حصارها بلال مؤذّن ایشان را نزدیک رسول آورد، در راهی که کشتگان خود را دیدند افتاده، یکی از ایشان فریاد برآورد و بر روی تپانچه زد و بر سر خاک همی کرد. رسول خدا بلال را گفت، ای بی‌حاصل، رحمت نکردی برین ضعیفان که ایشان را بدین راه آوردی که قرابت خویش را کشته دیدند و تقدیر اللَّه چنان بود که آن صفیه دختر حیی اخطب جفت رسول خدای گشت و روزی ببر روی وی نشان زخم دید، پرسید از وی که این چیست؟ صفیه گفت وقتی بخواب دیدم که ماه آسمان در کنار من افتاد، این خواب با شوی خویش کنانة بن الربیع بگفتم کنانة گفت: ترا همی باید که ملک حجاز پادشاه عرب و عجم محمد شوی تو باشد و بر روی من تپانچه زد، این نشان از آنست.
پس رسول قصد حصار سعد معاذ کرد حصاری عظیم که در همه عرب حصاری از آن حصین‌تر نبود، مردمان از آن حصارهای دیگر آنجا میشدند و مال فراوان آنجا همی بردند و مبارزان و جنگیان آنجا بسیار بودند، هر ده شبانه روز رسول بر در آن حصار بنشست، روزی جهودی از حصار بیرون آمد و مبارزت خواست، رسول خدا محمد بن مسلمه پیش وی فرستاد بجنگ و گفت: اللهم انصره. ایشان روی بهم آوردند، درختی بود میان ایشان، هر یکی از ایشان بآن درخت پناه همی برد، آن جهود حمله آورد، محمد بن مسلمه آن زخم وی بدرخت رد کرد، آن گه با جهود گشت و برو ضربتی زد که یک نیمه سرش با روی بدو نیم کرد، پس برادر آن جهود بیرون آمد و مبارزت خواست، زبیر عوام پیش وی باز شد. مادر وی صفیة گفت یا رسول اللَّه پسرم را بکشد رسول گفت نه که پسرت او را کشد، زبیر ضربتی زد که کتف وی با یک نیمه پهلو بیرون انداخت، پس رسول علم ببو بکر داد، آن روز و جهد کرد و حصار گشاده نیامد، دیگر روز بعمر داد هم گشاده نیامد رسول گفت: و اللَّه لاعطینّ الرایة غدا رجلا یحبه اللَّه و رسوله.
پس دیگر روز علی را بخواند و علم بوی داد، علی رفت و علم بر در حصار خیبر بزد، جهودی بر بام حصار آمد گفت: من انت؟ تو کیستی؟ گفت: من علی‌ام. جهود گفت عالی شد این کار بحق موسی و توریة، پس علی بتأیید الهی و قوت ربانی در حصار بدست گرفت و از بوم حصار بر کند و بینداخت چنان که زلزله در حصار خیبر افتاد، بو رافع گوید مولی رسول که: با من هفت تن دیگر از مبارزان عرب بودند خواستیم که در از یک جانب بدیگر جانب گردانیم نتوانستیم، گویند که حلقه آن چهارصد من بود و بعد از آن علی رفت تا آن حلقه برگیرد و نتوانست از آن که آن گه که می‌برکند جبرئیل با وی بود بمعاونت، پس علی گفت: ما قلعتها بقوة جسمانیة انما قلعتها بقوة ربانیه، پس آن اموال و غنائم که از حصارهای خیبر یافتند باهل حدیبیة قسمت کردند.
قال الزهری: ان غنائم خیبر کانت بین اهل الحدیبیة من حضر منهم خیبر و من غاب قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرابِ هم المخلفون عن الحدیبیة، سَتُدْعَوْنَ، یعنی یدعوکم النبی (ص) إِلی قَوْمٍ یعنی الی قتال قوم أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ هم هوازن و غطفان و قیل هم الروم غزاهم رسول اللَّه (ص) فی تبوک و قیل یدعوهم ابو بکر الی بنی حنیفة مع مسیلمة الکذاب و قیل یدعوهم عمر الی فارس و قیل المخلفون عن تبوک و کانوا ثلاثة اصناف: صنف کفروا و نزل فیهم: سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلی عَذابٍ عَظِیمٍ و صنف اسلموا و هم الذین اعترفوا بذنوبهم و صنف هم آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ و هم المعنیّون بهذه الایة: تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ، یعنی او هم یسلمون و قیل معناه الی ان یسلموا فلما حذف ان رفع الفعل، فَإِنْ تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً فی الدنیا الغنیمة و فی الآخرة الجنة و قیل الغنیمة فحسب فی قول من حمل هم علی المنافقین و جعل الداعی غیر النبی (ص) لانهم اذا اظهروا الایمان لزم الخلفاء و المؤمنین اجرائهم مجری المخلصین، وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ عن غزوة الحدیبیة، یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً فی الآخرة. فلما نزلت هذه الایة قال اهل الزمانة و کیف بنا یا رسول اللَّه فانزل اللَّه تعالی: لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ، ای لیس علیه اثم فی التخلف عن الجهاد لانه کالطائر المقصوص الجناح لا یمتنع علی من قصده، وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ، من العلة اللازمة احدی الرجلین او کلتیهما، حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ الذی لا قوة به، حَرَجٌ.
و تم الکلام ثم قال: وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ، فیما یأمره و ینهاه، یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ، ای یعرض عن الطاعة، یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً و قرأ اهل المدینة و الشام ندخله و نعذّبه بالنون فیهما و قرأ الآخرون بالیاء لقوله: وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ.
برگردان به زبان ساده
این سورة الفتح باجماع مفسران مدنی است. دو هزار و چهارصد و هشت حرف و پانصد و شصت کلمة و بیست و نه آیت جمله بمدینه فرو آمد آن گه که از حدیبیة بازگشته بودند و رسول خدا گفت: انزلت علیّ اللیلة سورة لهی احبّ الیّ مما طلعت علیه الشمس.
هوش مصنوعی: سوره فتح به اتفاق مفسران، مکّی است. این سوره شامل دو هزار و چهارصد و هشت حرف، پانصد و شصت کلمه و بیست و نه آیه است و زمانی نازل شد که پیامبر و مسلمانان از حدیبیه باز می‌گشتند. پیامبر اسلام فرمودند: امشب سوره‌ای بر من نازل شد که برای من از هر چیزی که خورشید بر آن تابیده، محبوب‌تر است.
و روایة انس بن مالک قال لما رجعنا من الحدیبیة و قد حیل بیننا و بین نسکنا فنحن بین الحزن و الکابة انزل اللَّه، إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً فقال النبی (ص): لقد انزل علیّ آیة هی احب الیّ من الدنیا کلها، و در خبر است که هر که این سورة برخواند شب اول از ماه رمضان در نماز تطوّع، رب العالمین تا دیگر سال او را در حفظ و رعایت خویش دارد و از آفات و مکاره نگه دارد و این سورة از آن سورتهاست که در آن ناسخ است و منسوخ نیست و ناسخ در این سورة یک آیت است: لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ نسخ قوله: ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی قوله: إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً، خلافست میان علماء که این کدام فتح است.
هوش مصنوعی: انس بن مالک روایت کرده است که وقتی از حدیبیه بازگشتیم و نتوانستیم به مراسم خود بپردازیم، در حالی که غم و اندوه بر ما چیره شده بود، خداوند آیاتی نازل کرد که اعلام میکرد: «ما برای تو فتحی آشکار به ارمغان آوردیم». پیامبر (ص) فرمودند: «آیه‌ای بر من نازل شده که برایم از تمام دنیا عزیزتر است». همچنین گفته شده است که هر کسی این سوره را در شب اول ماه رمضان در نماز مستحبی بخواند، خداوند او را تا سال بعد در حفاظت خود نگه می‌دارد و از آفات و مشکلات دور می‌سازد. این سوره از جمله سوره‌هایی است که نسخ نشده و تنها یک آیه در آن به عنوان ناسخ شناخته می‌شود: «تا خداوند گناهان تو را چه آنچه گذشته و چه آنچه آینده است، ببخشد». درباره این فتح مذکور در آیه میان علمای دین اختلاف نظر وجود دارد که این فتح به چه معنایی است.
قتاده گفت: فتح مکه است، مجاهد گفت: فتح خیبر است و جمهور مفسران بر آنند که این صلح حدیبیه است. معنی الفتح فتح المنغلق و الصلح مع المشرکین بالحدیبیة کان متعذرا حتی فتحه اللَّه عز و جل. کاری دشوار بود منغلق پیمان بستن و صلح کردن با مشرکان روز حدیبیه تا رب العزه بفضل خود آن کار فرو بسته برگشاد و آن دشخواری آسان کرد و آن را فتح نام کردند.
هوش مصنوعی: قتاده بیان کرد که منظور از فتح، فتوحات مکه است، در حالی که مجاهد بر این باور است که مراد فتح خیبر است. اهالی نظر عمومی بر این دارند که اشاره به صلح حدیبیه دارد. واژه "فتح" به معنای گشایش است و صلح با مشرکان در حدیبیه زمانی که دشوار و غیرقابل اجرا به نظر می‌رسید، با لطف و فضل خداوند ممکن شد. این کار دشوار که به قرار دادن پیمان و صلح با مشرکان مربوط می‌شود، بعد از آنکه خداوند عز و جل یاری کرد، محقق گردید و به همین دلیل این واقعه را "فتح" نامیده‌اند.
مصطفی (ص) را پرسیدند آن روز که: افتح هذا فقال عظیم. گفتند یا رسول اللَّه این فتحی است، گفت فتحی عظیم، آن را عظیم گفت که در آن روز آیت مغفرت آمد از گناهان گذشته و آینده و مؤمنان را وعده نصرت و ظفر دادند و غنائم خیبر در آن پیوست و غلبه روم بر پارس که پیغامبر خدای آن را وعده داده بود در آن درست شد و صدق وی ظاهر گشت و مؤمنان بدان شاد شدند.
هوش مصنوعی: در روزی از روزها از مصطفی (ص) سؤال کردند: این فتح چیست؟ ایشان پاسخ دادند که فتح عظیمی است. گفتند: ای رسول خدا، آیا این فتح است؟ ایشان فرمودند: بله، فتحی عظیم است. دلیل عظمت آن این است که در آن روز، آیه‌ای از مغفرت برای گناهان گذشته و آینده نازل شد و به مؤمنان وعده نصرت و پیروزی داده شد. همچنین غنائم خیبر در این فتح به دست آمد و پیروزی روم بر پارس، که خداوند آن را وعده داده بود، در این روز محقق شد و صدق پیامبر آشکار گردید و مؤمنان از این خبر خوشحال شدند.
قال الزهری: لم یکن فی الاسلام فتح اعظم من صلح الحدیبیه و ذلک انّ المشرکین اختلفوا بالمسلمین فسمعوا کلامهم فتمکن الاسلام فی قلوبهم و اسلم فی ثلث سنین خلق کثیر و کثر بهم سواد الاسلام.
هوش مصنوعی: زهری میگوید: هیچ فتحی در اسلام به اندازه صلح حدیبیه بزرگ نبوده است، زیرا مشرکان با مسلمانان به گفتگو پرداختند و سخنان آنها را شنیدند. این موضوع باعث شد که اسلام در دل‌های بسیاری جا بگیرد و در سه سال بعد، افراد زیادی به اسلام مشرف شدند و جمعیت مسلمانان افزایش یافت.
روی اسرائیل عن ابی اسحاق عن البراء قال تعدّون انتم الفتح فتح مکة فتحا و نحن نعد الفتح بیعة الرضوان کنا مع النبی (ص) اربع عشرة مائة، و الحدیبیة بئر فنزحناها فلم نترک فیها قطرة فبلغ ذلک النبی فجلس علی شفیرها، ثم دعا باناء من ماء فتوضأ ثم مضمض و دعا ثم صبه فیها فجاء بالماء حتی عمهم و قیل سمی یوم الحدیبیة فتحا لانه کان سبب فتح مکة و المعنی دنا فتحه و کان یوم الحدیبیة فی سنة ستّ من الهجرة. مجمع بن جاریة الانصاری روایت کند که روز حدیبیه من حاضر بودم چون آن قصه برفت و آن صلح افتاد و رسول خدا و یاران می‌بازگشتند مردم را دیدم که بر آن مرکبها می‌شتافتند و بنزدیک رسول خدا میشدند، یکی آواز داد که این شتافتن مردمان فرا نزدیک رسول چیست؟ جواب دادند که وحی آمده از آسمان میشتابند تا آن را بشنوند و بدانند گفتا چون مردم فراهم آمدند، رسول خدا آغاز کرد و برخواند: إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً عمر خطاب گفت: یا رسول اللَّه او فتح هو قال نعم و الذی نفسی بیده إنه لفتح قوله: إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً، ای قضینا لک قضاء بینا غیر مختلف و لا ذا شبهة لکن علی خیرة و الفتاح عند العرب هو القاضی و منه قوله عز و جل یمدح نفسه: وَ هُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ، و منه قوله: رَبَّنَا افْتَحْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا بِالْحَقِّ و المعنی قضینا لک بهذه المهادنة قضاء مبینا.
هوش مصنوعی: شما اتفاقی را که در روز حدیبیه افتاد، یک رویداد بسیار مهم می‌دانید که در زمان آن، حدود ۱۴۰۰ نفر با پیامبر (ص) بودند. در این روز، رسول خدا به چاه حدیبیه رفتند و آن را پر از آب کردند و آبی کاملاً پر به آنجا آوردند. این روز به عنوان یک پیروزی محسوب می‌شود زیرا منجر به فتح مکه شد. همچنین در این روز، وحی بزرگی از آسمان بر پیامبر نازل شد که به او خبر از فتحی بزرگ داد. عمر خطاب از پیامبر پرسید که آیا این واقعاً یک فتح است و پیامبر تأیید کرد. این نص نازل شده به نوعی اعلام قضاوت روشن و شفافی بود که بر اساس آن، دستاوردهای بیشتری برای مسلمانان شکل گرفت. به عبارتی، این توافق در روز حدیبیه به یک تصمیم آشکار و قطعی برای مسلمانان تبدیل شد.
قال مقاتل: یسرنا لک یسرا مبینا بغیر قتال لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ، قیل هذه اللام لیست بلام کی و لکنها لام عدة لیست من الکلام الاول کقوله عز و جل: وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا فهو کلام عدة مستأنف تأویله، فتح لک فتحا و هو یغفر لک ما تقدم من ذنبک و ما تأخر. و قیل اللام لام کی و معناه انا فتحنا لک فتحا مبینا لکی یجتمع لک من المغفرة تمام النعمة فی الفتح. و قیل هو مردود الی قوله: وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ و لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ، قوله: ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ، یعنی فی الجاهلیة قبل الرسالة، وَ ما تَأَخَّرَ من ذنبک الی وقت نزول هذه السورة، و قیل ما تَأَخَّرَ مما یکون و هذا علی طریقة من یجوّز ارتکاب الصغائر علی الانبیاء و قال سفیان الثوری: ما تَقَدَّمَ، ما عملت فی الجاهلیة وَ ما تَأَخَّرَ کلّ شی‌ء لم تعمله و یذکر مثل ذلک علی طریق التأکید کما یقال اعطی من رآه و من لم یره و ضرب من لقیه و من لم یلقه و قال عطاء اللَّه الخراسانی ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ، یعنی ذنب ابویک آدم و حوا ببرکتک وَ ما تَأَخَّرَ ذنوب امتک بدعوتک، وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ تمام النعمة هاهنا النبوة و ثوابها نظیره فی سورة یوسف کَما أَتَمَّها عَلی أَبَوَیْکَ مِنْ قَبْلُ. و قیل یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ، باعلاء دینک و فتح البلاد علی یدک، وَ یَهْدِیَکَ صِراطاً مُسْتَقِیماً ای یثبتک علیه و قیل وَ یَهْدِیَکَ، ای یهدی بک.
هوش مصنوعی: مقاتل میگوید: ما برای تو کار آسان و روشنی را بدون جنگ فراهم کردیم تا خداوند تو را ببخشد. برخی گفته‌اند این "لام" به معنای "برای" است و ارتباطی به جمله قبلی ندارد، مانند عبارت "و برای خداوند است آنچه در آسمان‌ها و زمین است تا به کسانی که بدی کرده‌اند، جزای عملشان را بدهد." این جمله جدیدی است که معنای آن این است: ما برای تو پیروزی واضحی فراهم کردیم و او تو را از گناهان گذشته و آینده‌ات می‌بخشد. برخی دیگر گفته‌اند که "لام" به معنای "برای" است و معنایش این است که ما پیروزی واضحی به تو عطا کردیم تا تمام نعمت‌های مغفرت برای تو جمع شود. همچنین گفته شده که این جمله به آیه‌ای برمی‌گردد که میگوید: "و برای گناهانت و مؤمنان از خداوند طلب آمرزش کن تا او تو را از گناهان گذشته و آینده‌ات ببخشد و مؤمنان و مؤمنات را به بهشت‌ها وارد کند." منظور از گناهان گذشته، گناهان دوران جاهلیت قبل از رسالت و گناهان آینده تا زمان نزول این سوره است. برخی نیز گفته‌اند که مقصود از "آینده" گناهان آینده‌ای است که ممکن است رخ دهد و این نظر بر مبنای کسی است که ارتکاب گناهان کوچک را برای پیامبران مجاز می‌داند. سفیان ثوری گفته است: "گناهان گذشته" شامل آنچه در جاهلیت انجام داده‌ای و "گناهان آینده" هر چیزی است که انجام نداده‌ای. این گفته‌ها به منظور تاکید است، مانند اینکه گفته می‌شود کسی به کسی عطا کند، چه شخص را دیده باشد یا نه. عطاء اللَّه خراسانی نیز گفته است: "گناهان گذشته" به معنای گناه پدر و مادرت، آدم و حوا، به خاطر تو و "گناهان آینده" گناهان امت تو به سبب دعوتت است. خداوند نعمتش را بر تو کامل میکند که در اینجا به معنای نبوت و ثواب آن است، مشابه آنچه در سوره یوسف آمده که خداوند نعمت را بر پدر و مادر تو نیز کامل کرده است. برخی گفته‌اند که "کامل میکند نعمتش را بر تو" به معنای برتری دین و فتح سرزمین‌ها به دست توست و اینکه تو را بر مسیر مستقیم هدایت کند، یعنی تو را در آن ثابت قدم کند و برخی گفته‌اند "یهدی" به معنای هدایت از طریق توست.
وَ یَنْصُرَکَ اللَّهُ نَصْراً عَزِیزاً، ذا عز لا ذل بعده. و قیل عَزِیزاً، ای معزا و قیل ممتنعا علی غیرک مثله.
هوش مصنوعی: و خداوند تو را نصرتی بزرگ و با عزت می‌دهد، عزتی که بعد از آن ذلتی نخواهد بود. برخی گفته‌اند که "عزیزاً" به معنای عزیز و محترم است و برخی دیگر نیز گفته‌اند به معنی قدرتی است که کسی نمی‌تواند همچون آن را از تو بگیرد.
هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ، هذه السکینة طمأنینة الایمان فی قلب المؤمن التی بها یحمل القضایا و یقوی بالبلایا و هو قوله عزّ و جل وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ، أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ و هو الذی لا یهیجه شی‌ء و لا یرده مانع و هو فی قوله: یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ، و الایة نزلت فی ابی بکر الصدیق ثم فی مآثر اصحابه.
هوش مصنوعی: او کسی است که آرامش را نازل کرده است؛ این آرامش همان اطمینان و ایمان در دل مؤمن است که به واسطه آن، مشکلات را تحمل میکند و در برابر سختی‌ها قوی می‌شود. این موضوع در آیه‌ای آمده است که قلب‌های آنها به یاد خدا آرام می‌گیرد، آیا به راستی به یاد خداست که قلب‌ها آرام می‌گیرند. او است که هیچ چیزی او را به هیجان نمی‌آورد و هیچ مانعی نمی‌تواند او را متوقف کند. همچنین در آیه‌ای به نفس آرام اشاره شده است که در مورد ابوبکر صدیق و ویژگی‌های یاران او نازل شده است.
و قیل السَّکِینَةَ الصبر علی امر اللَّه و الثقة بوعد اللَّه و التعظیم لامر اللَّه. لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ قال ابن عباس: بعث اللَّه نبیه علیه السلام بشهادة ان لا اله الا اللَّه فلما صدّقوه زادهم الصلاة ثم الزکاة ثم الصیام ثم الحج ثم الجهاد حتی اکمل دینهم لهم فکلّما امروا بشی‌ء فصدقوه، ازدادوا تصدیقا الی تصدیقهم و یقینا مع یقینهم.
هوش مصنوعی: سکینه به معنای صبر بر فرمان خدا، اعتماد به وعده‌های او و بزرگداشت دستوراتش است. این امر باعث می‌شود که ایمان مردم بیشتر شود. ابن عباس میگوید: خدا نبی‌اش را با گواهی وحدت پروردگار فرستاد و زمانی که مردم به او ایمان آوردند، نماز، زکات، روزه، حج و جهاد را بر آنها واجب کرد تا دینشان را کامل کند. هر چه از آنها خواسته می‌شد و به آن ایمان می‌آوردند، یقین و تصدیقشان نیز بیشتر می‌شد.
وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ... الایة. جنود السماوات الملائکة و جنود الارض الانس و الجن و قیل کل ما فی السماوات و الارض بمنزلة الجند له لو شاء لا انتصر به کما ینتصر بالجند و تأویل الایة: لم یکن صدّ المشرکین رسول اللَّه (ص) عن قلة جنود اللَّه و لا عن و هن نصره لکن علی علم اللَّه عز و جل و اختیار قوله: لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ کان رسول اللَّه (ص) قیل له: قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْرِی ما یُفْعَلُ بِی وَ لا بِکُمْ فکان رسول اللَّه و المؤمنون فی علم الغیب شرّعا فلما نزلت علیه لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ و قال رسول اللَّه (ص) انزلت علیّ سورة هی احب الیّ من الدنیا و ما فیها قالوا له هنیئا لک یا رسول اللَّه بین اللَّه لک امرک فما لنا فنزلت: لِیُدْخِلَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها، هذا فی ازاء قوله: وَ یُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکَ، و یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ هذا بازاء قوله: لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ التکفیر التغطیة و هو بمعنی المغفرة ای یُکَفِّرَ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ قبل ان یدخلهم الجنة لیدخلوها معرین من الآثام، وَ کانَ ذلِکَ عِنْدَ اللَّهِ، ای فی الدار الآخرة و فی حکم اللَّه، فَوْزاً عَظِیماً لما نزلت هذه الآیات قال المنافقون من اهل المدینة و المشرکون من اهل مکة قد اعلم ما یفعل به و باصحابه فما عسی یفعل بنا فنزلت: وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکِینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ ان لن ینصر محمدا و المؤمنین، و قیل ظنهم ان لن ینقلب الرسول و المؤمنون الی اهلیهم ابدا و قیل ظنهم ان للَّه شریکا و ان لن یبعث اللَّه احدا. قوله: عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ، ای یدور علیهم و یعود الیهم ضرر ما دبّروا و یقع الفساد و الهلاک بهم، هذا کقوله: وَ یَتَرَبَّصُ بِکُمُ الدَّوائِرَ، و الدوائر ما یدور بالرجل من حوادث الدهر و نکباته، وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ ابعدهم من رحمته، وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ هیّاها لهم، وَ ساءَتْ مَصِیراً.
هوش مصنوعی: خداوند، فرماندهان و سربازان آسمان‌ها و زمین را در اختیار دارد. سربازان آسمانی شامل فرشتگان و سربازان زمینی شامل انسان‌ها و جن‌ها هستند و برخی میگویند هر چیزی که در آسمان‌ها و زمین وجود دارد، مثل سپاهی برای اوست و اگر بخواهد، با همین سپاه پیروز می‌شود. آیه نشان می‌دهد که جدای از کم‌بودن سپاه خدا، رسول خدا (ص) را از سوی مشرکان مورد اذیت قرار نمی‌دهند و تنها به خاطر علم و اراده خداوند است که او می‌خواهد مؤمنان و مؤمنات را به بهشت‌هایی وارد کند. زمانی که رسول خدا به او گفته شد که بگو، من هیچ چیز جدیدی از سایر پیامبران نیستم و نمی‌دانم چه بر سر من و شما خواهد آمد، او و مؤمنان همچنان به علم غیب معتقد بودند. پس از نزول آیه‌ای درباره بخشش گناهان و تکمیل نعمت‌ها بر او، رسول خدا (ص) گفت سوره‌ای بر من نازل شده که برایم از دنیا و آنچه در آن است محبوب‌تر است. آنان به او تبریک گفتند و او پاسخ داد که این سوره درباره ورود مؤمنان به بهشت است و در برابر آیه‌ای که وعده بخشش را می‌دهد، قرار دارد. همچنین در این ماجرا، به منافقان و مشرکان از اهل مدینه و مکه خبر رسید که عاقبت هر کس چه خواهد بود. آنها گمان کردند که خداوند نخواهد توانست محمد (ص) و مؤمنان را یاری کند و یا فرزندانی از طرف خداوند برانگیخته نخواهد شد. نتیجه این افکار بر آنان برمی‌گردد و هرگونه آسیب و بدبختی که برای دیگری تدبیر کنند، به خودشان بازمی‌گردد. همچنین خداوند بر آنها غضب کرده و آنها را از رحمت خود دور ساخته و جهنم را برایشان آماده کرده است که عاقبت بسیار بدی دارد.
وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، فیدفع کید من عادی نبیّه و المؤمنین بما شاء منها. هو الذی جنّد البعوض علی نمرود و الهدهد علی بلقیس، وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً، فی امره، حَکِیماً فی فعله. روی انّ عبد اللَّه بن ابیّ بن سلول قال هب محمدا هزم الیهود و غلبهم فکیف استطاعته بفارس و الروم، فانزل اللَّه تعالی: وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ اکثر عددا من فارس و الروم، وَ کانَ اللَّهُ عَزِیزاً، منیعا فی سلطانه، حَکِیماً، فی تدبیره و صنعه.
هوش مصنوعی: برای خداوند سپاهیان آسمان‌ها و زمین وجود دارد و او می‌تواند با هر کدام از آنها به هر شکلی که بخواهد، نقشه‌های افرادی که به پیامبر و مؤمنان آسیب می‌زنند را نقش بر آب کند. او همان کسی است که مگس‌ها را بر نمرود و پرنده هدهد را بر بلقیس گماشت. خداوند در کارش صاحب قدرت و در انجام عملش حکیم است. نقل شده است که عبدالله بن ابی بن سلول گفت: «اگر محمد توانست یهود را شکست دهد و بر آنها غلبه کند، پس چگونه می‌تواند بر فارس و روم پیروز شود؟» در پاسخ خداوند فرمود: «سپاهیان آسمان‌ها و زمین برای خداوند بسی بیشتر از فارس و روم هستند». و خداوند در سلطنتش صاحب عزت و در تدبیر و کارش حکیم است.
إِنَّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً، علی امّتک یوم القیمة شاهدا لهم بعملهم و قیل شاهد الأنبیاء بالتبلیغ، وَ مُبَشِّراً، للمؤمنین، وَ نَذِیراً للکافرین. مُبَشِّراً، لمن اطاع. نَذِیراً لمن عصی. ثم رجع الی خطاب المؤمنین فقال: لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ ای تطیعوه و تنصروه و تقاتلوا معه بالسیف. العزر و التعزیر النصر مرة بعد اخری، وَ تُوَقِّرُوهُ ای تعظموه و تفخموه و تدعوه باسم الرسول و باسم النبی و هاهنا وقف تام ثم تبتدء فتقول: وَ تُسَبِّحُوهُ، هذه الهاء واحدة راجعة الی اللَّه سبحانه فی هذه الایة ای تسبّحوا اللَّه و تصلّوا له بُکْرَةً وَ أَصِیلًا بالغداة و العشی. قرأ ابن کثیر و ابو عمرو لیؤمنوا و یعزروه و یوقروه و یسبحوه بالیاء فیهن لقوله: فی قلوب المؤمنین.
هوش مصنوعی: ما تو را به عنوان شاهدی برای امّتت در روز قیامت فرستاده‌ایم تا بر اعمالشان شهادت بدهی. تو همچنین بشارت‌دهنده‌ای برای مؤمنان و هشداردهنده‌ای برای کافران هستی. بشارت‌دهنده برای کسانی که اطاعت می‌کنند و هشدار دهنده برای کسانی که نافرمانی می‌کنند. سپس خطاب به مؤمنان فرمود: شما باید به خدا و رسولش ایمان آورید و او را یاری کنید؛ یعنی اطاعت کنید و در کنارش با شمشیر بجنگید. یاری و نصرت یک بار نیست، بلکه بارها و بارها است. همچنین او را بزرگ دارید؛ یعنی او را مورد احترام قرار دهید و با نام رسول و پیامبر خطاب کنید. در اینجا توقفی کامل وجود دارد و سپس ادامه می‌دهید که او را تسبیح کنید؛ یعنی خداوند را تسبیح کنید و در صبح و عصر برای او نماز بخوانید. ابن کثیر و ابو عمرو این آیات را با "یاء" در "لیؤمنوا" و "یعزروه" و "یوقروه" و "یسبحوه" قرائت کرده‌اند به دلیل قلوب مؤمنان.
الَّذِینَ یُبایِعُونَکَ، بالحدیبیة، إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ لانهم باعوا انفسهم من اللَّه بالجنة کقوله: اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ. روی عن یزید بن ابی عبید قال: قلت لسلمة بن الاکوع علی ای شی‌ء بایعتم رسول اللَّه یوم الحدیبیة. قال علی الموت. و روی عن معقل بن یسار قال: لقد رأیتنی یوم الشجرة و النبی (ص) یبایع الناس و انا رافع غصنا من اغصانها عن رأسه و نحن اربع عشرة مائة قال لم نبایعه علی الموت و لکن بایعناه علی ان لا نفرّ. قال ابو عیسی معنی الحدیثین صحیح فبایعه جماعة علی الموت ای لا بانزال نقاتل بین یدیک ما لم نقتل، و بایعه آخرون و قالوا لا نفرّ فقال لهم النّبی (ص) انتم الیوم خیر اهل الارض.
هوش مصنوعی: کسانی که در روز حدیبیه با تو بیعت کردند، در واقع با خدا بیعت کردند، زیرا جان‌های خود را به خدا در ازای بهشت فروخته‌اند. یکی از افراد به نام سلمه بن الاکوع گفته است که از او پرسیدند به چه چیزی با پیامبر (ص) بیعت کرده‌اید؟ و او پاسخ داد که به مرگ. همچنین معقل بن یسار توضیح داده که او در روز بیعت زیر درختی بوده و پیامبر (ص) در حال بیعت با مردم بود. میگوید که ما ۱۴۰۰ نفر بودیم و پیامبر به ما گفت که ما بیعت نکردیم تا بمیرم، بلکه بیعت کردیم که فرار نکنیم. ابوعیسی نیز تأکید میکند که معنی این دو روایت صحیح است. برخی افراد برای مرگ بیعت کردند و برخی دیگر این اطمینان را دادند که فرار نخواهند کرد. پیامبر (ص) به آنان گفت که شما امروز بهترین مردم روی زمین هستید.
قوله: یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ، قال ابن عباس: یَدُ اللَّهِ بالوفاء لما وعدهم من الخیر، فَوْقَ أَیْدِیهِمْ، بالوفاء.
هوش مصنوعی: عبارت "دست خدا بالای دستهای آن‌هاست" به این معناست که خداوند به وعده‌های خود در راستای خیر و نیکی وفا میکند و این وفا بر وفای آنها برتری دارد.
و قال السدی: کانوا یأخذون بید رسول اللَّه (ص) و یبایعونه و یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ، عند المبایعة. و قیل عقد اللَّه فی هذه البیعة فوق عقدهم، فَمَنْ نَکَثَ، ای نقض و لم یف به فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ، ای علیها و بال ذلک، وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ، اتی به وافیا غیر منتقض «فسنؤتیه»، و قرأ اهل العراق فَسَیُؤْتِیهِ بالیاء، أَجْراً عَظِیماً جزیلا و هو الجنة و نعیمها.
هوش مصنوعی: سدی میگوید: آنان دست رسول خدا (ص) را می‌گرفتند و با او بیعت می‌کردند و دست خدا بالای دستهای آنان بود در هنگام بیعت. گفته شده که عهد خدا در این بیعت بر عهد آنان پیشی دارد، بنابراین کسی که نقض عهد کند، در واقع بر خود ضرر می‌زند. و کسی که به همان‌طور که خدا با او عهد کرده وفا کند، پاداشی بزرگ و عظیم دریافت خواهد کرد که بهشت و نعمت‌های آن خواهد بود.
سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرابِ، ابن عباس گفت آیت در شأن قومی منافقان فرو آمد از قبایل عرب: جهینه و مزینه و نخع و اسلم و غفار، قومی در مدینه مسکن داشتند و قومی در نواحی مدینه. رسول خدا (ص) شش سال از هجرت گذشته او را آرزوی عمرة خاست و طواف کعبه و زیارت خانه، کس فرستاد باین قبایل عرب و ایشان را بخواند تا چون روند جمعی بسیار باشند نباید که قریش ایشان را از خانه منع کنند و پیش ایشان بحرب باز آیند، از این جهت ایشان را میخواند و جمع میکرد.
هوش مصنوعی: مردم ناچار از قبایل عرب به تو خواهند گفت که برخی از آنها در مدینه و برخی دیگر در اطراف آن ساکن بودند. رسول خدا (ص) شش سال پس از هجرت، آرزوی انجام عمره و طواف کعبه را داشت و به این منظور افرادی را به سوی قبایل عرب فرستاد تا آنها را دعوت کند. هدف این بود که اگر جمعیت زیادی به سمت خانه خدا بیایند، قریش نتوانند مانع ورود آنها شوند و جنگی بین آنها روی ندهد؛ از همین رو، او به دعوت از آنها و جمع‌آوری مردم پرداخت.
قومی که مخلصان بودند و اهل بصیرت اجابت کردند و بیامدند و قومی که منافقان بودند باز نشستند و تخلّف کردند و عذر دروغ آوردند که: شَغَلَتْنا أَمْوالُنا وَ أَهْلُونا رب العالمین ایشان را مخلف خواند، یعنی که ایشان با پس کرده‌اند از صحبت رسول، همانست که جای دیگر فرمود: کَرِهَ اللَّهُ انْبِعاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَ قِیلَ اقْعُدُوا، و قال تعالی: رَضِیتُمْ بِالْقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا، گفتند ما را اهل و عیالست و جز ما ایشان را قیّم نیست و خرما بنان داریم درین نخلستان و آن را تیمار بر نیست، اکنون ما را آمرزش خواه از خدای باین تخلف که از ما آمد. و کان رسول اللَّه (ص) اذا قبل عذر انسان استغفر له و این سخن آن گه گفتند که رسول باز آمد از حدیبیه و ایشان را عتاب کرد بآن تخلف که کردند. رب العالمین ایشان را در آنچه گفتند دروغ زن کرد گفت یَقُولُونَ بِأَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فِی قُلُوبِهِمْ من امر الاستغفار فانهم لا یبالون استغفر لهم النبی اولا یستغفر لهم. آنچ بزبان میگویند که از بهر ما آمرزش خواه در دلشان نیست که ایشان در بند آن نه‌اند که رسول از بهر ایشان آمرزش خواهد یا نخواهد.
هوش مصنوعی: گروهی که به راستی مخلص و بصیرت داشتند، به دعوت پاسخ مثبت دادند و به مکان مورد نظر رفتند، اما گروهی دیگر که منافق بودند، از رفتن باز ماندند و بهانه‌های واهی آوردند که: «اموال و خانواده‌مان ما را مشغول کرده است.» خداوند این افراد را «مخلف» خطاب کرد، به این معنی که آنها از صحبت رسول خدا دور شده‌اند. در آیه‌ای دیگر نیز آمده است: «خداوند از برگشتن آنها کراهت داشت و آنها را سست کرد و گفته شد که بنشینید.» آنها اظهار داشتند که ما خانواده و وابستگانی داریم و هیچ‌کس جز خود ما از آنها نگهداری نمی‌کند و همچنین درختان نخل داریم که نیاز به مراقبت دارند. آنها از خدا درخواست آمرزش کردند بابت تخلفی که داشتند. وقتی رسول خدا (ص) از حدیبیه بازگشت و به خاطر این تخلف آنها را مورد عتاب قرار داد، خداوند در پاسخ به حرف‌های آنها فرمود که آنچه با زبان میگویند، در قلب‌هایشان نیست و درباره آمرزش، آنها نگران نیستند که آیا پیامبر برایشان آمرزش خواهد خواست یا نه.
و گفته‌اند معنی آنست که در دلشان جز زانست که بزبان گویند زیرا که عذر ایشان نه شغل اهل و عیالست بلکه خبث نیت ایشانست و نفاق که در دل دارند، قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً إِنْ أَرادَ بِکُمْ ضَرًّا أَوْ أَرادَ بِکُمْ نَفْعاً قرأ حمزة و الکسائی ضرّا بضم الضاد و الآخرون بفتحها.
هوش مصنوعی: گفته شده است که معنای این جمله آن است که در دل انسان‌ها جز آنچه که با زبان میگویند، وجود ندارد. زیرا دلیل رفتار آنها به خاطر مشغله‌های زندگی و خانواده نیست، بلکه به خاطر نیت‌های بد و نفاقی است که در دل دارند. در اینجا سوالی مطرح می‌شود که چه کسی می‌تواند برای شما از جانب خداوند چیزی را به انجام رساند، اگر بخواهد به شما ضرر برساند یا برعکس، فایده‌ای به شما برساند. در اینجا دو نوع قرائت وجود دارد: برخی مانند حمزه و کسائی "ضر" را با ضم ضاد خوانده‌اند، در حالی که بقیه آن را با فتحه خوانده‌اند.
ایشان ظن بردند که آن تخلف که نمودند وقت را سبب نفع ایشانست در نفس و مال و سبب دفع مضرت از ایشان. رب العالمین خبر داد که اگر از آن نفع و ضر چیزی در راه شماست و بتقدیر و ارادت ماست هیچ کس نتواند که آن دفع کند.
هوش مصنوعی: آنها گمان کردند که تخلفی که انجام داده‌اند، سبب فایده برای خودشان در جان و مالشان و همچنین باعث دفع ضرر از خودشان است. ولی پروردگار عالم به آنها خبر داد که اگر نفع و ضرری برای شما در کار باشد و این براساس تقدیر و اراده ما باشد، هیچ‌کس نمی‌تواند آن را دفع کند.
آن گه فرمود: بَلْ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً نه چنانست که شما می‌گویید و عذر کژ میارید که اللَّه تعالی خود داناست و آگاه از عمل شما و نیت شما.
هوش مصنوعی: سپس فرمود: آگاه باشید که خداوند به آنچه انجام می‌دهید کاملاً باخبر است. اینطور نیست که شما تصور می‌کنید و بهانه‌های نادرست می‌آورید؛ زیرا خداوند از اعمال و نیت‌های شما آگاهی کامل دارد.
بَلْ ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ یَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ إِلی أَهْلِیهِمْ أَبَداً، ای ظننتم ان العدو یستأصلهم فلا یرجعون، وَ زُیِّنَ ذلِکَ فِی قُلُوبِکُمْ، ای زین الشیطان ذلک فی قلوبکم، و ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ، من علوّ الکفار و انتشار الفساد و ذلک انّهم قالوا ان محمدا و اصحابه اکلة رأس فلا یرجعون فاین تذهبون، انتظروا ما یکون من امرهم، وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً هالکین فاسدین لا تصلحون لخیر. یقال للواحد و الجمع و الذکر و الانثی بور. بار الشی‌ء، هلک و فسد و بارت الارض، لم تثمر و لم تنبت. میگوید بازماندن شما از حدیبیه نه آن را بود که گفتید بل که شما پنداشتید که مشرکان قریش رسول را و مؤمنان را از خان و مان و دیار خویش مستأصل خواهند کرد، یا بکشند ایشان را یا بگریزند و در عالم پراکنده شوند، و این ظن بد که بایشان بردید نموده شیطانست که بر شما آراست و در دل شما افکند. و گفته‌اند ظن بد ایشان آن بود که با یکدیگر میگفتند که هیچ مروید با ایشان و خویشتن را عشوه مدهید و مپندارید که از ایشان یکی باز خواهد گشت که اهل مکه ایشان را هلاک کنند و نیست آرند.
هوش مصنوعی: شما گمان کردید که رسول خدا و مؤمنان هرگز به منازل خود بازنخواهند گشت. این تصور شما ناشی از این بود که تصور می‌کردید دشمنان آنها را نابود می‌کنند و دیگر برنمی‌گردند. این فکر در دل‌های شما زینت داده شده بود و شیطان این وسوسه را برایتان به وجود آورد. شما به خاطر تسلط کفار و گسترش فساد، بدگمانی کردید و باور داشتید که محمد و یارانش قابل بازگشت نیستند. اما در واقع شما در یک وضعیت نابسامان و فاسد بودید و نمی‌توانستید به خیر بیندیشید. شما به خیال خود به این نتیجه رسیدید که دشمنان قادرند رسول و مؤمنان را از خانه و دیارشان بیرون کنند یا آنان را بکشند، در حالی که این گمان بد شما، متاثر از وسوسه‌های شیطانی بود. برخی نیز بر این باور بودند که هیچ کس نمی‌تواند به آنها نزدیک شود و کسی از میان آنها به خانه‌اش برنمی‌گردد، زیرا اهل مکه قصد هلاک کردن آنها را دارند.
رب العالمین فرمود: وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً. شما اید که هلاک کنند شما را و نیست آرند، وَ مَنْ لَمْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَعِیراً نارا مسعورة ملهبة. وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ یَغْفِرُ لِمَنْ یَشاءُ وَ یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِیماً.
هوش مصنوعی: پروردگار جهان فرمود: شما قومی هستید که نابود خواهید شد و هیچ چیزی برایتان باقی نخواهد ماند. هر کس به خدا و پیامبر او ایمان نیاورد، ما برای کافران آتش سوزانی آماده کرده‌ایم. فرمانروایی آسمان‌ها و زمین از آنِ خداست؛ او برای هر که بخواهد می‌آمرزد و هر که بخواهد مجازات میکند. و خداوند همواره بخشنده و مهربان است.
سَیَقُولُ الْمُخَلَّفُونَ، عن الحدیبیة، إِذَا انْطَلَقْتُمْ، ایها المؤمنون، إِلی مَغانِمَ، خیبر، لِتَأْخُذُوها ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ، الی خیبر نشهد معکم قتال اهلها و ذلک انهم لما انصرفوا من الحدیبیة و عدهم اللَّه فتح خیبر و جعل غنائمها لمن شهد الحدیبیة خاصة عوضا من غنائم اهل مکة اذ انصرفوا منهم علی صلح و لم یصیبوا شیئا منهم، قال اللَّه عز و جل: یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللَّهِ، قرأ حمزة و الکسائی: کلم اللَّه بغیر الف جمع کلمة معناه یریدون ان یغیروا وعد اللَّه تعالی لاهل الحدیبیة بغنیمة خیبر خاصة، قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا،، تأویله: لن تستطیعوا ان تتبعونا، کَذلِکُمْ قالَ اللَّهُ مِنْ قَبْلُ، ای من قبل مرجعنا الیکم ان غنیمة خیبر لمن شهد الحدیبیة لیس لغیرهم فیها نصیب، فَسَیَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنا، ای لم یأمر کم اللَّه به بل تحسدوننا ان نشارککم فی الغنیمة، بَلْ کانُوا لا یَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِیلًا، ای لا یعلمون عن اللَّه ما لهم و علیهم من الدّین الا قلیلا منهم و هو من صدّق اللَّه و الرسول و قیل لا یفقهون من کلام اللَّه الا شیئا قلیلا.
هوش مصنوعی: مُخَلَّفین در حُدَیبیه وقتی مؤمنان به سوی غنائم خیبر می‌روند، میگویند: «ما را رها کنید تا به شما بپیوندیم و در جنگ با اهل خیبر شریک شویم.» این در حالی است که وقتی از حُدَیبیه بازگشتند، خداوند فتح خیبر را برای آنها وعده داده و غنائم آن را مخصوص شرکت‌کنندگان در حُدَیبیه قرار داده است، نه کسانی که در صلح با اهالی مکه باقی ماندند و نتوانستند چیزی به دست آورند. خداوند می‌فرماید که آنها می‌خواهند وعده خدا را تغییر دهند. بعضی از قاریان آیه را به گونه‌ای خوانده‌اند که نشان می‌دهد آنها می‌خواهند وعده خداوند را برای اهل حُدَیبیه که بابت غنایم خیبر مقرر شده، تغییر دهند. خداوند به آنها میگوید: «هرگز نمی‌توانید به ما بپیوندید»، زیرا غنائم خیبر مخصوص کسانی است که در حُدَیبیه حضور داشتند و هیچ سهمی برای دیگران در آن وجود ندارد. سپس آنها میگویند که شما به ما حسد می‌ورزید، ولی در حقیقت آنها فقط کمی از دین را می‌فهمند و از وعده‌های خدا و سخنان او آگاهی کمی دارند.
بیان این قصه آنست که: رسول خدا در ماه ذی الحجه از حدیبیه بازگشت و در مدینه همی بود تا ماه محرم درآمد قصد خیبر کرد و جمله یاران مهاجر و انصار که در حدیبیه با وی بودند با وی بخیبر رفتند، چون دیده ایشان بر حصار خیبر افتاد، رسول خدا گفت خربت خیبر، انا اذا نزلنا بساحة قوم، فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ بسمع منافقان رسید که در خیبر غنائم فراوان است و رسول خدا بفرمان و وحی اللَّه آن جمله قسمت میکند بر ایشان که در حدیبیه با وی بودند، بعوض آنکه از آنجا بصلح بازگشتند و هیچ غنیمت نیافتند و دیگران را با ایشان در آن مشارکت نیست.
هوش مصنوعی: رسول الله در ماه ذی‌الحجه از حدیبیه به مدینه بازگشت و در این شهر ماند تا ماه محرم رسید. سپس تصمیم به حمله به خیبر گرفت و تمامی یاران مهاجر و انصار که در حدیبیه با او بودند، به خیبر همراهش رفتند. زمانی که به حصار خیبر رسیدند، رسول الله فرمود: "خربت خیبر، زمانی که ما به سرزمین قومی نازل می‌شویم، برای آنها صبحی ناگوار خواهد بود." ایشان به شنیدن خبرهایی از غنائم فراوان در خیبر، بر این باور بودند که با فرمان خداوند، غنائم را میان یارانش که در حدیبیه بوده‌اند، تقسیم خواهد کرد. این در حالی بود که این افراد بدون اینکه غنیمتی به دست آورند از صلح بازگشته بودند و دیگران نیز در این غنائم سهیم نبودند.
منافقان چون این بشنیدند گفتند: ذَرُونا نَتَّبِعْکُمْ، گذارید ما را تا با شما بیاییم بقتال خیبر و مقصود ایشان نصیب غنیمت بود، رب العالمین فرمود: یُرِیدُونَ أَنْ یُبَدِّلُوا کَلامَ اللَّهِ، کلام اینجا فرمان اللَّه است که جز اهل حدیبیه به خیبر نروند و غنیمت خیبر جز بایشان ندهند، منافقان خواستند که این حکم را تغییر کنند، رب العالمین فرمود: یا محمد قُلْ لَنْ تَتَّبِعُونا ایشان را گوی شما نتوانید که کلام خدای را و وعده خدای را دیگرگون کنید و این حکم بگردانید، منافقان گفتند: بَلْ تَحْسُدُونَنا فرمان خدای نه چنین است که شما این بحسد می‌گویید تا غنیمت همه شما را باشد و ما را در آن نصیب نبود و خیبر ناحیتی بود در آن حصارهای بسیار و مال و غنیمت فراوان، مسلمانان از آن حصارها یکان یکان می‌ستدند و مال همی برداشتند و صفیه دختر حیی اخطب و دو دختر وی را اسیر گرفتند و در بعضی آن حصارها بلال مؤذّن ایشان را نزدیک رسول آورد، در راهی که کشتگان خود را دیدند افتاده، یکی از ایشان فریاد برآورد و بر روی تپانچه زد و بر سر خاک همی کرد. رسول خدا بلال را گفت، ای بی‌حاصل، رحمت نکردی برین ضعیفان که ایشان را بدین راه آوردی که قرابت خویش را کشته دیدند و تقدیر اللَّه چنان بود که آن صفیه دختر حیی اخطب جفت رسول خدای گشت و روزی ببر روی وی نشان زخم دید، پرسید از وی که این چیست؟ صفیه گفت وقتی بخواب دیدم که ماه آسمان در کنار من افتاد، این خواب با شوی خویش کنانة بن الربیع بگفتم کنانة گفت: ترا همی باید که ملک حجاز پادشاه عرب و عجم محمد شوی تو باشد و بر روی من تپانچه زد، این نشان از آنست.
هوش مصنوعی: منافقان وقتی شنیدند که مسلمانان به سمت خیبر می‌روند، اظهار داشتند که اجازه دهید با شما بیاییم، در حالی که در حقیقت هدفشان تصاحب غنایم بود. خداوند به محمد (ص) فرمان داد که بگوید شما نمی‌توانید تغییراتی در فرمان خدا ایجاد کنید. منافقان ادعا کردند که مسلمانان به آنها حسد می‌ورزند و نمی‌خواهند که آنها نیز از غنایم بهره‌مند شوند. خیبر منطقه‌ای با دژهای متعدد و غنایم فراوان بود و مسلمانان به تدریج از آن دژها غنیمت جمع‌آوری می‌کردند. در این میان، صفیه دختر حیی اخطب و دو دخترش به عنوان اسیر گرفته شدند. یکی از مسلمانان هنگام عبور از کنار اجساد کشته‌شدگان، ناراحت شد و دعوت کرد که بر سر خاک بزنند. پیامبر اکرم به بلال گفت که بر آن ضعیفان رحم کند. تقدیر خداوند چنین بود که صفیه به همسری پیامبر درآمد و پس از مدتی از او پرسید که چرا زخم بر روی اوست. صفیه به او گفت که در خواب دیده است ماه به او نزدیک شده و هنگامی که این خواب را برای شوهرش کنانه تعریف کرده بود، او به او گفته بود که باید همسر محمد (ص) شود و به او آسیب زده بود.
پس رسول قصد حصار سعد معاذ کرد حصاری عظیم که در همه عرب حصاری از آن حصین‌تر نبود، مردمان از آن حصارهای دیگر آنجا میشدند و مال فراوان آنجا همی بردند و مبارزان و جنگیان آنجا بسیار بودند، هر ده شبانه روز رسول بر در آن حصار بنشست، روزی جهودی از حصار بیرون آمد و مبارزت خواست، رسول خدا محمد بن مسلمه پیش وی فرستاد بجنگ و گفت: اللهم انصره. ایشان روی بهم آوردند، درختی بود میان ایشان، هر یکی از ایشان بآن درخت پناه همی برد، آن جهود حمله آورد، محمد بن مسلمه آن زخم وی بدرخت رد کرد، آن گه با جهود گشت و برو ضربتی زد که یک نیمه سرش با روی بدو نیم کرد، پس برادر آن جهود بیرون آمد و مبارزت خواست، زبیر عوام پیش وی باز شد. مادر وی صفیة گفت یا رسول اللَّه پسرم را بکشد رسول گفت نه که پسرت او را کشد، زبیر ضربتی زد که کتف وی با یک نیمه پهلو بیرون انداخت، پس رسول علم ببو بکر داد، آن روز و جهد کرد و حصار گشاده نیامد، دیگر روز بعمر داد هم گشاده نیامد رسول گفت: و اللَّه لاعطینّ الرایة غدا رجلا یحبه اللَّه و رسوله.
هوش مصنوعی: رسول خدا تصمیم به گرفتن حصار سعد معاذ گرفت که از همه حصارهای عرب مستحکم‌تر بود. مردم بسیاری به آنجا می‌آمدند و دارایی‌های زیادی از آنجا به یغما می‌بردند و جنگجویان زیادی نیز در آنجا بودند. هر ده روز، رسول در برابر آن حصار حضور داشت. روزی یکی از یهودیان از حصار بیرون آمد و چالش مبارزه کرد. رسول محمد بن مسلمه را برای مبارزه مقابل او فرستاد و دعا کرد که خدا او را یاری کند. هنگامی که آنها به هم حمله کردند، درختی بین آنها وجود داشت که هر یک به آن پناه می‌بردند. یهودی حمله کرد و محمد بن مسلمه به او ضربه‌ای زد که منجر به زخمی شدید شد. سپس برادر یهودی بیرون آمد و درخواست مبارزه کرد و زبیر، به عنوان حامی، در برابر او قرار گرفت. مادر زبیر، صفیه، به رسول گفت که نکند پسرش کشته شود، اما رسول پاسخ داد که اگر پسرش او را بکشد، چه خواهد شد. زبیر ضربه‌ای زد که برادر یهودی را به شدت مجروح کرد. در ادامه، رسول پرچم را به ابوبکر داد، اما در آن روز موفق به فتح حصار نشدند. روز بعد، عمر نیز تلاش کرد اما باز هم موفق نشد. رسول اظهار کرد که فردا پرچم را به شخصی می‌دهد که خدا و پیامبر او را دوست دارند.
پس دیگر روز علی را بخواند و علم بوی داد، علی رفت و علم بر در حصار خیبر بزد، جهودی بر بام حصار آمد گفت: من انت؟ تو کیستی؟ گفت: من علی‌ام. جهود گفت عالی شد این کار بحق موسی و توریة، پس علی بتأیید الهی و قوت ربانی در حصار بدست گرفت و از بوم حصار بر کند و بینداخت چنان که زلزله در حصار خیبر افتاد، بو رافع گوید مولی رسول که: با من هفت تن دیگر از مبارزان عرب بودند خواستیم که در از یک جانب بدیگر جانب گردانیم نتوانستیم، گویند که حلقه آن چهارصد من بود و بعد از آن علی رفت تا آن حلقه برگیرد و نتوانست از آن که آن گه که می‌برکند جبرئیل با وی بود بمعاونت، پس علی گفت: ما قلعتها بقوة جسمانیة انما قلعتها بقوة ربانیه، پس آن اموال و غنائم که از حصارهای خیبر یافتند باهل حدیبیة قسمت کردند.
هوش مصنوعی: علی روزی دیگر به میدان آمد و علم را به دست گرفت. وقتی به دروازه حصار خیبر رسید، یکی از یهودیان بر روی دیوار حصار مشاهده‌اش کرد و پرسید: تو کیستی؟ علی پاسخ داد: من علی هستم. یهودی گفت: کار تو شگفت‌انگیز است، شبیه کاری که موسی انجام داده بود. سپس علی با قدرت الهی و یاری پروردگار، حصار را به دست گرفت و آن را از جای خود کند و به زمین انداخت به گونه‌ای که مانند زلزله‌ای در حصار خیبر احساس می‌شد. بوبرافع نقل میکند که او و هفت نفر دیگر از جنگجویان عرب تلاش کردند که حصار را از یک سمت به سمت دیگر بچرخانند، اما نتوانستند، زیرا وزن حلقه آن چهارصد من بود. بعد از آن، علی پیش رفت تا حلقه را بردارد، اما نتوانست، زیرا در آن لحظه، جبرئیل در کنار او بود. علی سپس گفت: ما این حصار را با قدرت جسمانی نگرفتیم، بلکه با قدرت الهی آن را فتح کردیم. در نهایت، اموال و غنائمی که از حصارهای خیبر به دست آمد، با اهل حديبیه تقسیم شد.
قال الزهری: ان غنائم خیبر کانت بین اهل الحدیبیة من حضر منهم خیبر و من غاب قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرابِ هم المخلفون عن الحدیبیة، سَتُدْعَوْنَ، یعنی یدعوکم النبی (ص) إِلی قَوْمٍ یعنی الی قتال قوم أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ هم هوازن و غطفان و قیل هم الروم غزاهم رسول اللَّه (ص) فی تبوک و قیل یدعوهم ابو بکر الی بنی حنیفة مع مسیلمة الکذاب و قیل یدعوهم عمر الی فارس و قیل المخلفون عن تبوک و کانوا ثلاثة اصناف: صنف کفروا و نزل فیهم: سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلی عَذابٍ عَظِیمٍ و صنف اسلموا و هم الذین اعترفوا بذنوبهم و صنف هم آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ و هم المعنیّون بهذه الایة: تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ، یعنی او هم یسلمون و قیل معناه الی ان یسلموا فلما حذف ان رفع الفعل، فَإِنْ تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً فی الدنیا الغنیمة و فی الآخرة الجنة و قیل الغنیمة فحسب فی قول من حمل هم علی المنافقین و جعل الداعی غیر النبی (ص) لانهم اذا اظهروا الایمان لزم الخلفاء و المؤمنین اجرائهم مجری المخلصین، وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ عن غزوة الحدیبیة، یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً فی الآخرة. فلما نزلت هذه الایة قال اهل الزمانة و کیف بنا یا رسول اللَّه فانزل اللَّه تعالی: لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ، ای لیس علیه اثم فی التخلف عن الجهاد لانه کالطائر المقصوص الجناح لا یمتنع علی من قصده، وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ، من العلة اللازمة احدی الرجلین او کلتیهما، حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَرِیضِ الذی لا قوة به، حَرَجٌ.
هوش مصنوعی: زهری گفته است که غنائم خیبر بین افرادی که در حدیبیه حضور داشتند تقسیم شد و همچنین کسانی که غایب بودند. به افرادی که از قبیله‌های عرب به جهاد نیامدند، اعلام می‌شود که به زودی دعوت خواهید شد تا به جنگ با قومی بروید که بسیار نیرومند هستند. این قوم می‌توانند هوازن، غطفان یا حتی رومی‌ها باشند. پیامبر (ص) به آنها دعوت میکند تا در جهاد شرکت کنند و برخی دیگر به جنگ با بنی حنیفه و مسیلمه کذاب یا به فارس خواهند رفت. همچنین سه دسته از افرادی که در تبوک غایب بودند، وجود دارند: دستهای که کافر شدند، دستهای که به گناهان خود اعتراف کرده و مسلمان شده‌اند، و دستهای دیگر که هنوز در وضعیت بلاتکلیفی هستند. در مورد این دسته، آیه‌ای نازل شده است که به آنها میگوید شما می‌توانید با آنها بجنگید یا آنها تسلیم شوند. اگر شما از پیامبر (ص) اطاعت کنید، خدا در دنیا به شما پاداش خواهد داد و در آخرت نیز بهشت نصیبتان خواهد شد. اما اگر مانند گذشته از جهاد کنار بکشید، عذاب سختی برای شما در آخرت خواهد بود. پس از نازل شدن این آیات، برخی از زمانه از پیامبر (ص) سوال کردند که حالا چه باید بکنیم؟ خداوند فرمود که بر نابینایان و کسانی که از روی عذر نمی‌توانند شرکت کنند، گناهی نیست.
و تم الکلام ثم قال: وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ، فیما یأمره و ینهاه، یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یَتَوَلَّ، ای یعرض عن الطاعة، یُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً و قرأ اهل المدینة و الشام ندخله و نعذّبه بالنون فیهما و قرأ الآخرون بالیاء لقوله: وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ.
هوش مصنوعی: سخن به پایان رسید و سپس گفته شد: هرکس به خدا و پیامبرش در آنچه که دستور می‌دهند و منع می‌کنند، اطاعت کند، او را وارد باغ‌هایی می‌کنند که از زیر آن نهرها جاری است. و هرکس از اطاعت روی‌برگرداند، او را عذاب دردناکی می‌دهند. اهل مدینه و شام این آیه را با "ندخله" و "نعذبه" که به صورت جمع بیان شده، خوانده‌اند و دیگران با "یدخله" و "یعذبه" که به صورت مفرد است، خوانده‌اند، بر اساس این که گفته شده: هرکس به خدا اطاعت کند.
میبدی