این سورة الزخرف سه هزار و چهارصد حرف است و هشتصد و سی و سه کلمت و هشتاد و نه آیت، جمله بمکه فرو آمد، باتفاق مفسران، مگر مقاتل که گفت: و سئل من ارسلنا، به بیت المقدس فرو آمد، شب معراج، و این آیت هم مکی شمرند، زیرا که از مکه مصطفی (ص) را به بیت المقدس برده بودند و در این سوره سه آیت منسوخ است: اول: فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ دوم. فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا. سوم: فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ. تا اینجا منسوخ است و باقی آیت محکم.
این هر سه آیت منسوخند بآیت سیف. و در فضیلت سورة ابی بن کعب روایت کند از مصطفی (ص) قال: من قرأ سورة الزخرف کان ممن یقال لهم یوم القیمة یا عبادی لا خوف علیکم الیوم و لا انتم تحزنون، ادخلوا الجنة انتم و ازواجکم تحبرون.
حم. وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ. الکتاب، القرآن. اقسم اللَّه تعالی به و بصفاته، انه جعله قرآنا عربیا، و لیس بمفتری کما زعمه بعضهم. و قیل الکتاب، اللوح المحفوظ. و قیل الکتاب، الخط و اقسم به تعظیما لنعمته فیه. الْمُبِینِ الذی ابان طریق.
الهدی من طریق الضلالة و ابان ما یحتاج الیه الامة من الشریعة و قیل الْمُبِینِ البین لانه من حروف یعرفونها.
قال ابن عیسی: البیان ما یظهر به المعنی للنفس عند الادراک بالبصر او السمع.
و ذلک علی خمسة اوجه، لفظ و خط و اشارة و عقد و هیئة کالاعراض و تکلیح الوجه.
إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا، ای بیناه و انزلناه علی لغة العرب. و قیل وصفناه و سمیناه کقوله: ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً، الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ، أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ، کلها بمعنی الوصف و التسمیة و یستحیل ان یکون بمنی الخلق، لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ. لکی تفهموا معانیه و ما شرع لکم فیه. وَ إِنَّهُ، یعنی القرآن، فِی أُمِّ الْکِتابِ، ای فی اللوح المحفوظ، کقوله: بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ ای: القرآن نسخ من اللوح المحفوظ الذی عند اللَّه. قال ابن عباس: ان اول ما خلق اللَّه القلم، فامره ان یکتب ما یرید ان یخلق بالکتاب عنده ثم قرأ: وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ ای علیّ الشأن رفیع الذکر، محکم من التناقض و الاختلاف، تقدیر الایة، «و انه لعلی حکیم فی ام الکتاب لدینا».
قال قتاده: یخبر عن منزلته و شرفه، ای: ان کذّبتم بالقرآن یا اهل مکة فانه عندنا لعلی رفیع شریف محکم من الباطل.
أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً، یقال،: ضربت عنه و اضربت عنه اذا ترکته و امسکت عنه، و الصفح مصدر قولهم صفحت عنه، اذا اعرضت عنه، لان من اعرض عنک اراک صفحة عنقه و سمی العفو صفحا لانه اعراض عن الانتقام. و المراد بالذکر: القرآن. و المعنی أ فنترک عنکم الوحی و نمسک عن انزال القرآن صَفْحاً، اعراضا عن تنبیهکم، فلا نأمر و لا ننهاکم، من اجل انکم اسرفتم فی کفرکم و ترکتم الایمان و العمل به، مع علمنا بانه سیأتی من یقبله، و یعمل به، استفهام است بمعنی انکار، میگوید: باش ما این بساط وحی و تنزیل در نوردیم و وعظ و تنبیه از شما باز گردانیم و امر و نهی در باقی کنیم، از بهر آنکه شما ایمان نیاوردید و در کفر و شرک، گز افکاری کردید، یعنی این نکنیم که ما میدانیم بعلم قدیم که قومی خواهند بود از آفریدگان که این قرآن و این وحی و پیغام، بجان و دل بپذیرند و بر موجب آن عمل کنند.
همانست که قتاده گفت: و اللَّه لو کان هذا القرآن رفع حین رده اوائل هذه الامة، لهلکوا و لکن اللَّه عاد بعائدته و رحمته، فکرره علیهم عشرین سنة او ما شاء اللَّه. گفتا و اللَّه که اگر در صدر این امت، رب العزه قرآن از زمین برداشتی بکفر کافران و رد ایشان، خلق همه هلاک شدندی و یک کس بنماندی، لکن حق جل جلاله بانکار و کفر ایشان ننگرست، بفضل و رحمت خود نگرست، هم چنان، قرآن روز بروز میفرستاد، تمامی بیست سال، تا کار دین تمام گشت و اسلام قوی شد.
قال مجاهد و السّدّی: الذکر فی هذه الآیة الوعید و المعنی: أ فنعرض عنکم فلا نعاقبکم علی کفرکم، أَنْ کُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفِینَ. نافع و حمزه و کسایی، أَنْ کُنْتُمْ، بکسر همزه خوانند، یعنی: ان تکونوا قوما مسرفین، نضرب عنکم، میگوید: ما این سخن و این وعید باز گردانیم از شما، نه آگاه کردن، نه ترسانیدن، نه عقوبت کردن. اگر شما گروهی مشرکان گزافکاران‌اید، المسرف هاهنا المشرک، وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ ای اشرک.
وَ کَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِیٍّ فِی الْأَوَّلِینَ ای کم بعثنا فی القرون الماضیة من الرسل و الانبیاء.
وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ، کاستهزاء قومک بک، یعزّی نبیه (ص) فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً، ای اشد بطشا من قریش، کعاد و ثمود.
وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ، کقوله: مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ، و معناهما العبرة و العقوبة و قیل: مضی ذکرهم و حدیثهم فی القرآن و تبین لکم کیف فعلنا بهم، و ضربنا لکم الامثال.
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ ای سئلت کفار مکة، مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ. اقروا بان اللَّه خالقها و اقروا بعزه و علمه ثم عبدوا غیره و انکروا قدرته علی البعث، لفرط جهلهم. ثم قال: الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً، فیه وجهان: احدهما ان الکلام متصل و تأویل الآیات الثلاث: من الذی جعل لکم الارض مهدا، من الذی نزل من السماء ماء بقدر، من الذی خلق الازواج کلها مع قوله: مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ.
الوجه الثانی: ان الکلام تم عند قوله: الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ، ثم ابتدء اللَّه عز و جل دالا علی نفسه بصنعه فقال: الَّذِی جَعَلَ، ای هو الذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً، ای موضع قرار و طمأنینة، وَ جَعَلَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا، طرقا لِتَسْلُکُوا مِنْها لامور الدین و الدنیا لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ الی مقاصدکم فی اسفارکم و قیل تهتدون الی الایمان.
وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ، ای بمقدار حاجتکم الیه، فَأَنْشَرْنا ای احیینا، بَلْدَةً مَیْتاً، لا زرع فیها و لا نبات، و لم یؤنث المیت کانه اراد المکان او الفضاء کَذلِکَ تُخْرَجُونَ ای کما احیینا الارض بعد موتها یحییکم «۱» بعد موتکم فتخرجون من قبورکم احیاء. قرأ ابن عامر و حمزة و الکسائی: تخرجون بفتح التاء و ضم الراء. و قرأ الباقون: تخرجون بضم التاء و فتح الراء.
وَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها، یعنی الاصناف کلها کالذکر و الانثی و السماء و الارض و الشمس و القمر و اللیل و النهار و الصیف و الشتاء و الجنة و النار وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ، ای السفن، وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ لِتَسْتَوُوا، عَلی ظُهُورِهِ، لم یقل ظهورها لموضع ما، ثُمَّ تَذْکُرُوا، نِعْمَةَ رَبِّکُمْ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ، بتسخیر المرکب فی البر و البحر وَ تَقُولُوا، سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ الاقران: الضبط و الطاقة، تقول اقرنت الرجل اذا ضبطته و ساویته فی القوة، فصرت له قرنا، کان الحسن بن علی ابن ابی طالب و یروی عن الحسین: انه کان اذا رکب دابة قال: الحمد للَّه الذی هدانا للاسلام و الحمد للَّه الذی اکرمنا بالقرآن و الحمد للَّه الذی منّ علینا بنبینا محمد (ص). ثم قال: الحمد للَّه الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین.
و روی عنه: انه کان اذا عثرت دابته قال: اللهم لا طیر الا طیرک، و لا خیر الا خیرک، و لا اله غیرک و لا ملجأ و لا منجی منک الا الیک، و لا حول و لا قوة الا بک.
و روی عن علی بن ربیعه انه شهد علیا (ع) حین رکب، فلما وضع رجله فی الرکاب، قال: بسم اللَّه، فلما استوی قال: الحمد للَّه.
ثم قال: سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ ثم حمد ثلاثا و کبر ثلاثا، ثم قال: لا اله الا انت ظلمت نفسی فاغفر لی انه لا یغفر الذنب الا انت، ثم ضحک فقیل له: ما یضحکک یا امیر المؤمنین؟ قال رأیت رسول اللَّه (ص) فعل ما فعلت، و قال مثل ما قلت، ثم ضحک، فقلنا، مم ضحک یا رسول اللَّه؟ قال: یعجب ربنا عز و جل من عبده اذا قال لا اله الا انت ظلمت نفسی، فاغفر لی انه لا یغفر الذنوب الا انت. و یقول: علم عبدی، انه لا یغفر الذنوب غیری.
قوله: وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ یعنی منقلبون الیه، بالشکر و قیل منقلبون الیه فی المعاد، مقرون بالبعث.
وَ جَعَلُوا لَهُ، ای اعتقدوا و اثبتوا له، مِنْ عِبادِهِ، یعنی الملائکة، جُزْءٌ، ای: ولدا، لان الولد بعض ابیه و جزء منه و قیل: جزء، ای: بنتا من قول العرب، اجزأت المرأة اذا انثت. و هم قبائل من العرب، قالوا: ان اللَّه صاهر الجن فولدت له الملائکة، تعالی اللَّه عن ذلک و قیل الجزء، هاهنا النصیب، و معنی هذه الایة، معنی قوله: وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِیباً إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ ای ان الانسان فی قوله ذلک کافر ظاهر.
أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا یَخْلُقُ بَناتٍ، هذا استفهام توبیخ و انکار، یقول اتخذ ربکم لنفسه البنات و هن ادون وَ أَصْفاکُمْ، ای اخلصکم بِالْبَنِینَ و هم افضل، هذا کقوله: أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثاً.
وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ، بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلًا، ای جعل له نعتا و قیل جعل له شبها و ذلک ان ولد کل شی‌ء، شبهه، و المعنی: اذا بشر احدهم بالبنات، ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا، لما یعتریه من الکأبة و الغم، وَ هُوَ کَظِیمٌ. مملو حزنا و غیظا.
أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا، قرأ حمزة و الکسائی و حفص: ینشؤ بضم الیاء و فتح النون و تشدید الشین، و معناه: التربیة. و قرأ الآخرون: ینشؤ، بفتح الیاء و سکون النون و تخفیف الشی‌ء، ای ینبت و یکبر، فِی الْحِلْیَةِ، فی الزینة، یعنی النساء، وَ هُوَ فِی الْخِصامِ، ای فی المخاصمة، غَیْرُ مُبِینٍ للحجة، من ضعفهن و سفههن.
قال قتاده فی هذه الایة: قلما تکلمت امرأة فترید أن تتکلم بحجتها، الا تکلمت بالحجة علیها. و قیل: عنی بها اوثانهم یزینونها و هی لا تتکلم و لا تبین و من فی محل النصب علی الاضمار، مجازه او من ینشؤ فی الحلیة، تجعلونه بنات اللَّه. و قیل محله الرفع علی الابتداء و خبره مضمر، تأویله: او من ینشؤ فی الحلیة کمن هو ضده.
و فی الایة تحلیل لبس الذهب و الحریر للنساء و ذم تزین الرجال بزینة النساء و الحلیة ما یتحلی به الانسان و سمی اللَّه عز و جل اللؤلؤ فی موضعین من القرآن حلیة و یقال حلیة و حلی و جمع الحلیة حلی و جمع الحلی حلی.
وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ، قرأ ابن عامر و ابن کثیر و نافع: عند الرحمن، بالنون و نصب الدال علی الظرف و تصدیقه قوله: إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ، و قرأ الآخرون عِبادُ الرَّحْمنِ جمع عبد، و قیل جمع عابد، إِناثاً، ای وصفوهم بالتأنیث خطأ، کما وصفوه بالولد خطأ ثم بالادون خطأ و جهلا. و معنی، جعلوا، فی هذه الایة: وصفوا و عدوا، کقول النبی (ص) حین قال له رجل: ان شاء اللَّه و شئت فقال ا جعلتنی للَّه ندا، قل ما شاء اللَّه ثم شئت.
أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ، یعنی: احضروا خلقهم حین خلقوا، کقوله: أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ.
قرأ نافع: ا أشهدوا خلقهم، علی ما لم یسم فاعله و لین الهمزة الثانیة بعد همزه الاستفهام، و المعنی: ا احضروا خلقهم، سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ، هذا تهدید، کقوله: وَ اللَّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ، و کقوله: سَنَکْتُبُ ما قالُوا و هذا کتابة الملک علیهم اعمالهم، و قرء فی الشواذ، سنکتب شهاداتهم. و قال الکلبی و مقاتل: لما قالوا هذه القول، سألهم النبی، فقال: ما یدریکم انهم اناث، قالوا سمعنا من آبائنا و نحن نشهد انهم لم یکذبوا.
فقال اللَّه تعالی: سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ عنها فی الآخرة.
وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ، ای الملائکة و قیل الاصنام، قالوا لو شاء الرحمن، ما امرنا بعبادتهم، کقولهم: وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها، و کانوا یقولون ذلک علی وجه الاستهزاء. و قیل لم یعجل عقوبتنا علی عبادتنا ایاها لرضاه منا بعبادتها.
قال اللَّه تعالی: ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ، ای ما لهم بحقیقة ما یقولون علم، إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ. ای ما هم الا کاذبین، فی قولهم: ان اللَّه رضی عنا بعبادتها، و قیل: ان هم الا یخرصون، فی قولهم: ان الملائکة اناث و انهم بنات اللَّه.
أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً مِنْ قَبْلِهِ، ای من قبل القرآن بان یعبدوا غیر اللَّه فَهُمْ بِهِ، ای بذلک الکتاب، مُسْتَمْسِکُونَ آخذون عاملون و قیل فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره اشهدوا خلقهم ام آتیناهم کتابا فیه ان الملائکة اناث و انهم بنات اللَّه.
بَلْ قالُوا، ای لم یقولوا ذلک عن سمع و لا عن مشاهدة، بَلْ قالُوا إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ، ای علی دین و ملة و طریقة، وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ.
جعلوا انفسهم باتباع آبائهم مهتدین، ای قلدوا آبائهم من غیر حجة. قیل: نزلت هذا فی الولید بن المغیرة و ابی جهل بن هشام و عتبة و شیبة ابنی ربیعة من قریش.
وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها، متنعموها و رؤساؤها، إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ. بهم. هذا تسلیة للنبی (ص) ای هذا دأب کل قوم و ان تقلید الآباء و الکبراء داء قدیم.
قل ا و لو جئتکم. قرأ ابن عامر و حفص، قالَ، علی الخبر، ای: قال النذیر أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ، و قرأ الباقون: قل، علی الامر ای قل یا محمد (ص) أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی، ای: بدین اصوب، مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ، این سخن محذوف الجواب است، و معنی آنست که یا محمد (ص) ایشان را گوی که تقلید پدران میکنند بکیش باطل، که: اگر من بشما آوردم دینی راست‌تر از آنکه پدران خویش را بر آن یافتید، هم بر آن دین پدران خویش خواهید بود و اتباع دین من نخواهید کرد.
وجه دیگر گفته‌اند: أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ، ما تقولون. اگر من دینی به از آن که پدران خویش را بر آن یافتید آورم شما چه گوئید؟
ایشان جواب دادند که: إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ ما بآنچه شما را بآن فرستادند نخواهیم گرویدن. قیل هذا اخبار عنهم و عمن تقدمهم من الامم، انهم اجابوا الانبیاء بذلک حین دعوهم الی ترک التقلید، ثم رجع الی ذکر الامم الخالیة، فقال: فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ. اهلکناهم، هلاک استیصال، فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ. قال القفال لیس هذا لمحمد و لا لامته.
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ، یعنی و اذکر، إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ إِنَّنِی بَراءٌ ای بری‌ء، مِمَّا تَعْبُدُونَ و البراءة مصدر وضع موضع النعت، لا یثنی و لا یجمع و لا یؤنث، تقول رجل براء و رجال براء و امرأة براء و نساء براء، فاما البرئ فانه یؤنث و یجمع، یقال بری‌ء و بریئون و بریئة و بریئات.
إِلَّا الَّذِی فَطَرَنِی، ای خلقنی، فَإِنَّهُ سَیَهْدِینِ، ای یرشدنی لدینه.
یحتمل ان الاستثناء متصل و کان فیهم من یعبد اللَّه، و یحتمل انه منقطع.
وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ، عقب الرجل: ولده الذکور و الاناث و اولاد ذکورهم و لا یزال فی عقب ابراهیم من یوحد اللَّه. و الکلمة هی لا، فی قولک، لا اله الا اللَّه، کلمة البرائة مما دون اللَّه، لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ، الترجی لابراهیم، ای قال ما قال لقومه، رجاء قبولهم ذلک منه. و قیل: قل: یا محمد مثله لقومک فانهم ولده، لعلهم یرجعون الی اللَّه و الی ملته.
بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ، یعنی قریشا و آبائهم. متعتهم فی الدنیا بالامهال و السلامة من العذاب، لعلمی بمن یولد منهم فیؤمنون. حَتَّی جاءَهُمُ الْحَقُّ ای التوحید و الایمان و القرآن، وَ رَسُولٌ مُبِینٌ یبین لهم الاحکام و قیل مُبِینٌ ظاهر بالمعجزات و هو محمد (ص).
وَ لَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ، ای القرآن و المعجزة قالُوا هذا سِحْرٌ وَ إِنَّا بِهِ کافِرُونَ.
وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ، ای هلا نزل، هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ، القریتان مکة و طائف، و عظیم مکة جبار قریش: عتبة بن ربیعه و قیل ابو جهل و قیل الولید بن المغیرة، و عظیم الطائف هو ابن عبد یالیل «۱» الثقفی و قیل هو عروة بن مسعود الثقفی و قیل عمرو بن مسعود و قیل عمیر بن عمرو بن عوف کنیته ابو مسعود الثقفی و روی ان الولید بن المغیرة، قال: لو کان ما یقول محمد حقا انزل علیّ او علی ابی مسعود الثقفی.
برگردان به زبان ساده
این سورة الزخرف سه هزار و چهارصد حرف است و هشتصد و سی و سه کلمت و هشتاد و نه آیت، جمله بمکه فرو آمد، باتفاق مفسران، مگر مقاتل که گفت: و سئل من ارسلنا، به بیت المقدس فرو آمد، شب معراج، و این آیت هم مکی شمرند، زیرا که از مکه مصطفی (ص) را به بیت المقدس برده بودند و در این سوره سه آیت منسوخ است: اول: فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ دوم. فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا. سوم: فَاصْفَحْ عَنْهُمْ وَ قُلْ سَلامٌ. تا اینجا منسوخ است و باقی آیت محکم.
هوش مصنوعی: این سوره دارای سه هزار و چهارصد حرف و هشتصد و سی و سه کلمه و هشتاد و نه آیه است و همه آیات آن در مکه نازل شده‌اند، به جز یک آیه که طبق نظر مقاتل، در شب معراج به بیت المقدس نازل شده است. در این سوره سه آیه منسوخ وجود دارد: اول، ایه‌ای که درباره‌ی عذاب مخالفان صحبت می‌کند؛ دوم، اشاره به آنکه آنها را رها کن تا ادامه دهند ، و سوم، دستور به درگذشتن از آنها و گفتن سلام. این آیات منسوخ شده‌اند و سایر آیات آن محکم و ثابت هستند.
این هر سه آیت منسوخند بآیت سیف. و در فضیلت سورة ابی بن کعب روایت کند از مصطفی (ص) قال: من قرأ سورة الزخرف کان ممن یقال لهم یوم القیمة یا عبادی لا خوف علیکم الیوم و لا انتم تحزنون، ادخلوا الجنة انتم و ازواجکم تحبرون.
هوش مصنوعی: این سه آیه با آیه‌ای به نام آیه سیف منسوخ شده‌اند. در فضیلت سوره «زخرف» از ابی بن کعب روایت شده که پیامبر اسلام (ص) فرموده‌اند: هر کس سوره «زخرف» را بخواند، در روز قیامت به او گفته می‌شود: «ای بندگان من! امروز نه ترسی بر شماست و نه غمگین خواهید شد. وارد بهشت شوید، شما و همسرانتان، با خوشحالی.»
حم. وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ. الکتاب، القرآن. اقسم اللَّه تعالی به و بصفاته، انه جعله قرآنا عربیا، و لیس بمفتری کما زعمه بعضهم. و قیل الکتاب، اللوح المحفوظ. و قیل الکتاب، الخط و اقسم به تعظیما لنعمته فیه. الْمُبِینِ الذی ابان طریق.
هوش مصنوعی: خداوند به این کتاب روشن سوگند یاد کرده است. این کتاب، قرآن است که خداوند آن را به زبان عربی نازل کرده و ادعای برخی که آن را ساخته و پرداخته انسان می‌دانند، نادرست است. برخی گفته‌اند که منظور از کتاب، لوح محفوظ است و برخی دیگر بر این باورند که کتاب به خط انسان اشاره دارد. خداوند با قسم خوردن به این کتاب، عظمت نعمت‌هایش را نشان می‌دهد و این کتاب، راه حق را به وضوح بیان می‌کند.
الهدی من طریق الضلالة و ابان ما یحتاج الیه الامة من الشریعة و قیل الْمُبِینِ البین لانه من حروف یعرفونها.
هوش مصنوعی: هدایت از طریق ضلالت و روشن کردن آنچه که امت به آن نیاز دارد از شریعت، و گفته شده که "مبین" به این خاطر است که از حروفی است که آنها آنها را می‌شناسند.
قال ابن عیسی: البیان ما یظهر به المعنی للنفس عند الادراک بالبصر او السمع.
هوش مصنوعی: ابن عیسی میگوید: بیان، چیزی است که معنی را در ذهن هنگام درک از طریق بینایی یا شنوایی روشن می‌سازد.
و ذلک علی خمسة اوجه، لفظ و خط و اشارة و عقد و هیئة کالاعراض و تکلیح الوجه.
هوش مصنوعی: این موضوع به پنج جنبه تقسیم می‌شود: کلام، نوشتار، نشانه، قرارداد و شکل، همانند ویژگی‌ها و آراستگی‌های چهره.
إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا، ای بیناه و انزلناه علی لغة العرب. و قیل وصفناه و سمیناه کقوله: ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ إِناثاً، الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ، أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ، کلها بمعنی الوصف و التسمیة و یستحیل ان یکون بمنی الخلق، لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ. لکی تفهموا معانیه و ما شرع لکم فیه. وَ إِنَّهُ، یعنی القرآن، فِی أُمِّ الْکِتابِ، ای فی اللوح المحفوظ، کقوله: بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ ای: القرآن نسخ من اللوح المحفوظ الذی عند اللَّه. قال ابن عباس: ان اول ما خلق اللَّه القلم، فامره ان یکتب ما یرید ان یخلق بالکتاب عنده ثم قرأ: وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ ای علیّ الشأن رفیع الذکر، محکم من التناقض و الاختلاف، تقدیر الایة، «و انه لعلی حکیم فی ام الکتاب لدینا».
هوش مصنوعی: ما قرآن را به زبان عربی نازل کرده‌ایم، یعنی آن را به زبان عربی فرستاده‌ایم. برخی گفته‌اند که این اشاره به توصیف و نام‌گذاری آن دارد. مانند اینکه خداوند در مورد بعضی از چیزها اشاره به نام و ویژگی آنها کرده است. کسانی که قرآن را به تکه‌تکه‌کردن و تجزیه کردن متهم کرده‌اند، در واقع نمی‌توانند بر این وصف و نام‌گذاری تکیه کنند، چون این معنا نمی‌تواند به معنی خلقت باشد. هدف این است که شما معانی آن را درک کنید و آنچه برای شما مقرر شده است را بفهمید. همچنین قرآن در "ام‌الکتاب" قرار دارد، که به معنای لوح محفوظ است. این به این معناست که قرآن نسخه‌ای از چیزی است که در لوح محفوظ نزد خداوند نوشته شده است. ابن عباس گفته که اولین چیزی که خداوند آفرید قلم بود و به آن دستور داد تا آنچه را که می‌خواهد خلق کند، بنویسد. پس این آیه را می‌خواند که قرآن در ام‌الکتاب نزد ما وجود دارد و به طور عالی و حکیمانه است؛ یعنی قرآن متقن و عاری از تناقض و اختلاف است.
قال قتاده: یخبر عن منزلته و شرفه، ای: ان کذّبتم بالقرآن یا اهل مکة فانه عندنا لعلی رفیع شریف محکم من الباطل.
هوش مصنوعی: قتاده میگوید: این جمله درباره مقام و شرافت آن شخص است، یعنی اگر شما اهل مکه به قرآن کذب بگویید، باید بدانید که در نظر ما او بسیار برجسته، شریف و محکم است و نادرست بودن ادعای شما در مورد او بر کسی پوشیده نیست.
أَ فَنَضْرِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَفْحاً، یقال،: ضربت عنه و اضربت عنه اذا ترکته و امسکت عنه، و الصفح مصدر قولهم صفحت عنه، اذا اعرضت عنه، لان من اعرض عنک اراک صفحة عنقه و سمی العفو صفحا لانه اعراض عن الانتقام. و المراد بالذکر: القرآن. و المعنی أ فنترک عنکم الوحی و نمسک عن انزال القرآن صَفْحاً، اعراضا عن تنبیهکم، فلا نأمر و لا ننهاکم، من اجل انکم اسرفتم فی کفرکم و ترکتم الایمان و العمل به، مع علمنا بانه سیأتی من یقبله، و یعمل به، استفهام است بمعنی انکار، میگوید: باش ما این بساط وحی و تنزیل در نوردیم و وعظ و تنبیه از شما باز گردانیم و امر و نهی در باقی کنیم، از بهر آنکه شما ایمان نیاوردید و در کفر و شرک، گز افکاری کردید، یعنی این نکنیم که ما میدانیم بعلم قدیم که قومی خواهند بود از آفریدگان که این قرآن و این وحی و پیغام، بجان و دل بپذیرند و بر موجب آن عمل کنند.
هوش مصنوعی: آیا ما وحی و قرآن را از شما دور کنیم و از نازل کردن آن دست برداریم، به خاطر اینکه شما در کفر و انکار خود اصرار ورزیدید و ایمان نیاوردید؟ این پرسش، نوعی انکار است. میگوید آیا ما این ارتباط با وحی و تنزیل را قطع کنیم و از شما درس و پند را بگیریم و از ارائه دستورات و نهی‌ها دست برداریم، تنها به این دلیل که شما هیچ علاقه‌ای به ایمان نشان نداده‌اید و در کفر و شرک به افکار باطل ادامه داده‌اید؟ در حالی که ما میدانیم در آینده کسانی خواهند آمد که این قرآن و این وحی را با جان و دل می‌پذیرند و بر اساس آن عمل میکنند.
همانست که قتاده گفت: و اللَّه لو کان هذا القرآن رفع حین رده اوائل هذه الامة، لهلکوا و لکن اللَّه عاد بعائدته و رحمته، فکرره علیهم عشرین سنة او ما شاء اللَّه. گفتا و اللَّه که اگر در صدر این امت، رب العزه قرآن از زمین برداشتی بکفر کافران و رد ایشان، خلق همه هلاک شدندی و یک کس بنماندی، لکن حق جل جلاله بانکار و کفر ایشان ننگرست، بفضل و رحمت خود نگرست، هم چنان، قرآن روز بروز میفرستاد، تمامی بیست سال، تا کار دین تمام گشت و اسلام قوی شد.
هوش مصنوعی: قتاده میگوید: به خدا قسم، اگر در آغاز این امت، قرآن به دلیل کفر و انکار کافران از میان برداشته می‌شد، همه مردم هلاک می‌شدند و کسی باقی نمی‌ماند. اما خداوند با رحمت و لطف خود به این انکار و کفر توجه نکرد و به جای آن، قرآن را در طول بیست سال به طور مداوم نازل کرد تا کار دین به کمال رسید و اسلام تقویت شد.
قال مجاهد و السّدّی: الذکر فی هذه الآیة الوعید و المعنی: أ فنعرض عنکم فلا نعاقبکم علی کفرکم، أَنْ کُنْتُمْ قَوْماً مُسْرِفِینَ. نافع و حمزه و کسایی، أَنْ کُنْتُمْ، بکسر همزه خوانند، یعنی: ان تکونوا قوما مسرفین، نضرب عنکم، میگوید: ما این سخن و این وعید باز گردانیم از شما، نه آگاه کردن، نه ترسانیدن، نه عقوبت کردن. اگر شما گروهی مشرکان گزافکاران‌اید، المسرف هاهنا المشرک، وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ ای اشرک.
هوش مصنوعی: مجاهد و سدی گفته‌اند: این آیه درباره تهدید و وعید است و معنا این است که آیا ما از شما روی برمی‌گردانیم و شما را به خاطر کفر شما مجازات نمی‌کنیم، در حالی که شما قومی اسراف‌کار هستید. نافع، حمزه و کسایی "أَنْ کُنْتُمْ" را با کسره همزه می‌خوانند، به این معنا که اگر شما قومی اسراف‌کار باشید، ما درباره شما این سخن و این وعده را برمی‌گردانیم نه به منظور آگاه کردن، نه به ترساندن، و نه به مجازات کردن. اینجا "المسرف" به معنی مشرک است و به همین صورت ما جزا می‌دهیم به کسی که اسراف کند، یعنی به کسی که شرک ورزد.
وَ کَمْ أَرْسَلْنا مِنْ نَبِیٍّ فِی الْأَوَّلِینَ ای کم بعثنا فی القرون الماضیة من الرسل و الانبیاء.
هوش مصنوعی: و چه بسیار پیامبرانی که در نسل‌های گذشته فرستادیم.
وَ ما یَأْتِیهِمْ مِنْ نَبِیٍّ إِلَّا کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ، کاستهزاء قومک بک، یعزّی نبیه (ص) فَأَهْلَکْنا أَشَدَّ مِنْهُمْ بَطْشاً، ای اشد بطشا من قریش، کعاد و ثمود.
هوش مصنوعی: هیچ پیامبری به سوی آنها نیامد مگر اینکه به او طعنه می‌زدند و او را مسخره می‌کردند، همچنان که قوم تو به تو می‌خندند، این موضوع به پیامبرت (ص) دل‌داری می‌دهد. ما گروه‌هایی را که از آنها شدت عمل بیشتری داشتند، نابود کردیم، مانند قوم عاد و ثمود که از قریش قوی‌تر بودند.
وَ مَضی مَثَلُ الْأَوَّلِینَ، کقوله: مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِینَ، و معناهما العبرة و العقوبة و قیل: مضی ذکرهم و حدیثهم فی القرآن و تبین لکم کیف فعلنا بهم، و ضربنا لکم الامثال.
هوش مصنوعی: و داستان پیشینیان به همین شکل گذشت، مانند اینکه می‌گویند: سنت‌های گذشتگان سپری شده است. معنا این است که عبرت و عقوبت در آن نهفته است و گفته شده که یاد آنها و داستان‌هایشان در قرآن ذکر شده و برای شما روشن شده که با آنها چگونه رفتار کردیم و مثل‌هایی برای شما زده‌ایم.
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ ای سئلت کفار مکة، مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیَقُولُنَّ خَلَقَهُنَّ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ. اقروا بان اللَّه خالقها و اقروا بعزه و علمه ثم عبدوا غیره و انکروا قدرته علی البعث، لفرط جهلهم. ثم قال: الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً، فیه وجهان: احدهما ان الکلام متصل و تأویل الآیات الثلاث: من الذی جعل لکم الارض مهدا، من الذی نزل من السماء ماء بقدر، من الذی خلق الازواج کلها مع قوله: مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ.
هوش مصنوعی: اگر از مشرکان مکه بپرسی که چه کسی آسمان‌ها و زمین را خلق کرده است، حتماً خواهند گفت: "آنها را خداوند بزرگ و دانا خلق کرده است." آنها به حقیقت خالقیت خداوند اعتراف میکنند و به قدرت و علم او ایمان دارند، اما با این حال به غیر خدا عبادت میکنند و قدرت او را برای بازگشت بعد از مرگ انکار میکنند، که ناشی از نادانی آنهاست. سپس گفته می‌شود که خداوند همان کسی است که زمین را برای شما همچون گهواره‌ای قرار داد. این بیان دو معنا دارد: یکی اینکه این سخن به هم پیوسته است و تأویل این آیات سه‌گانه به این شرح است: "چه کسی زمین را برای شما گهواره قرار داد؟"، "چه کسی از آسمان به اندازه لازم آب نازل کرد؟"، و "چه کسی همه زوج‌ها را خلق کرد؟"، و در اینجا سؤال مطرح می‌شود که چه کسی آسمان‌ها و زمین را خلق کرده است.
الوجه الثانی: ان الکلام تم عند قوله: الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ، ثم ابتدء اللَّه عز و جل دالا علی نفسه بصنعه فقال: الَّذِی جَعَلَ، ای هو الذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً، ای موضع قرار و طمأنینة، وَ جَعَلَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا، طرقا لِتَسْلُکُوا مِنْها لامور الدین و الدنیا لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ الی مقاصدکم فی اسفارکم و قیل تهتدون الی الایمان.
هوش مصنوعی: در این بخش، خداوند به عظمت و حکمت خود اشاره می‌کند و می‌فرماید که او همان کسی است که زمین را برای شما مهد و آرامش قرار داده است. همچنین او برایتان راه‌هایی فراهم کرده تا بتوانید در زندگی دینی و دنیوی خود از آنها استفاده کنید و به هدف‌هایتان در سفرهایتان برسید. به عبارت دیگر، این مسیرها می‌توانند شما را به ایمان هدایت کنند.
وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ، ای بمقدار حاجتکم الیه، فَأَنْشَرْنا ای احیینا، بَلْدَةً مَیْتاً، لا زرع فیها و لا نبات، و لم یؤنث المیت کانه اراد المکان او الفضاء کَذلِکَ تُخْرَجُونَ ای کما احیینا الارض بعد موتها یحییکم «۱» بعد موتکم فتخرجون من قبورکم احیاء. قرأ ابن عامر و حمزة و الکسائی: تخرجون بفتح التاء و ضم الراء. و قرأ الباقون: تخرجون بضم التاء و فتح الراء.
هوش مصنوعی: خداوند آب را از آسمان به مقدار نیاز شما نازل کرد و بواسطه آن، شهر یا منطقه‌ای مرده را که در آن نه زراعتی وجود داشت و نه گیاهی، زنده کرد. در اینجا واژه "مرده" به معنای مکان یا فضا به کار رفته است. شما نیز به همین صورت بیرون خواهید آمد، یعنی همانطور که زمین را بعد از مردن احیا کردیم، شما نیز بعد از مردن زنده خواهید شد و از قبرهایتان بیرون خواهید آمد. برخی از قاریان این آیه را با فتح "تاء" و ضم "راء" خوانده‌اند و دیگران با ضم "تاء" و فتح "راء".
وَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها، یعنی الاصناف کلها کالذکر و الانثی و السماء و الارض و الشمس و القمر و اللیل و النهار و الصیف و الشتاء و الجنة و النار وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنَ الْفُلْکِ، ای السفن، وَ الْأَنْعامِ ما تَرْکَبُونَ لِتَسْتَوُوا، عَلی ظُهُورِهِ، لم یقل ظهورها لموضع ما، ثُمَّ تَذْکُرُوا، نِعْمَةَ رَبِّکُمْ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ، بتسخیر المرکب فی البر و البحر وَ تَقُولُوا، سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ الاقران: الضبط و الطاقة، تقول اقرنت الرجل اذا ضبطته و ساویته فی القوة، فصرت له قرنا، کان الحسن بن علی ابن ابی طالب و یروی عن الحسین: انه کان اذا رکب دابة قال: الحمد للَّه الذی هدانا للاسلام و الحمد للَّه الذی اکرمنا بالقرآن و الحمد للَّه الذی منّ علینا بنبینا محمد (ص). ثم قال: الحمد للَّه الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین.
هوش مصنوعی: خداوند همه جفت‌ها را خلق کرده است، یعنی انواع مختلفی چون مرد و زن، آسمان و زمین، خورشید و ماه، شب و روز، تابستان و زمستان، بهشت و دوزخ. او برای شما از کشتی‌ها و دام‌ها وسیله‌هایی ایجاد کرده است تا بر پشت آنها بنشینید. در اینجا اشاره‌ای به نوع آنها نشده است. سپس زمانی که بر آنها نشسته‌اید، نعمت پروردگارتان را یاد کنید و بگویید: "پاک و دور از نقص است کسی که این‌ها را برای ما تسخیر کرده و ما قادر به تسخیر آنها نیستیم." در اینجا به مفهوم تسلط و توانایی اشاره شده است. حسن بن علی از پدرش حسین نقل می‌کند که زمانی که سوار می‌شد، می‌گفت: "سپاس خدا را که ما را به اسلام هدایت کرد و ما را به قرآن شرافت بخشید و بر ما منت نهاد که پیامبر محمد (ص) را برانگیخت." سپس می‌گفت: "سپاس خداوند که این‌ها را برای ما تسخیر کرده و ما قادر به تسخیر آنها نیستیم."
و روی عنه: انه کان اذا عثرت دابته قال: اللهم لا طیر الا طیرک، و لا خیر الا خیرک، و لا اله غیرک و لا ملجأ و لا منجی منک الا الیک، و لا حول و لا قوة الا بک.
هوش مصنوعی: وقتی حیوان او به زمین می‌افتاد، می‌گفت: خداوندا، هیچ پرنده‌ای جز پرنده تو نیست، و هیچ خیری جز خیر تو وجود ندارد، و هیچ معبودی غیر از تو نیست و هیچ پناهگاهی و هیچ نجات‌دهنده‌ای جز تو وجود ندارد، و هیچ نیرویی و قدرتی جز به وسیله تو نیست.
و روی عن علی بن ربیعه انه شهد علیا (ع) حین رکب، فلما وضع رجله فی الرکاب، قال: بسم اللَّه، فلما استوی قال: الحمد للَّه.
هوش مصنوعی: علی بن ربیعه گزارش می‌دهد که وقتی علی (ع) سوار شد، به محضی که پایش را بر رکاب گذاشت، گفت: «بسم‌اللّه» و وقتی به طور کامل سوار شد، گفت: «الحمدللّه».
ثم قال: سُبْحانَ الَّذِی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنَّا لَهُ مُقْرِنِینَ وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ ثم حمد ثلاثا و کبر ثلاثا، ثم قال: لا اله الا انت ظلمت نفسی فاغفر لی انه لا یغفر الذنب الا انت، ثم ضحک فقیل له: ما یضحکک یا امیر المؤمنین؟ قال رأیت رسول اللَّه (ص) فعل ما فعلت، و قال مثل ما قلت، ثم ضحک، فقلنا، مم ضحک یا رسول اللَّه؟ قال: یعجب ربنا عز و جل من عبده اذا قال لا اله الا انت ظلمت نفسی، فاغفر لی انه لا یغفر الذنوب الا انت. و یقول: علم عبدی، انه لا یغفر الذنوب غیری.
هوش مصنوعی: سپس گفت: پاک و منزه است کسی که این را برای ما تسخیر کرد و ما نمی‌توانستیم آن را کنترل کنیم و ما به سوی پروردگارمان بازخواهیم گشت. سپس سه بار خدا را ستایش کرد و سه بار تکبیر گفت. سپس گفت: هیچ معبودی جز تو نیست، من به خود ستم کرده‌ام، پس مرا ببخش، زیرا هیچ کس جز تو گناهان را نمی‌بخشد. سپس خندید و از او پرسیدند: ای امیر المؤمنین، چه چیز تو را خندانده است؟ گفت: من دیدم پیامبر خدا (ص) همان کارهایی را که من انجام دادم و همان سخنان را گفت، و او نیز خندید. از او پرسیدیم: برای چه چیزی خندیدی ای پیامبر خدا؟ گفت: پروردگار عزیز و جلیل ما از بنده‌اش خوشحال می‌شود وقتی بگوید: هیچ معبودی جز تو نیست، من به خود ستم کرده‌ام، پس مرا ببخش، زیرا هیچ کس جز تو گناهان را نمی‌بخشد. و میگوید: بنده‌ام می‌داند که هیچ کس جز من گناهان را نمی‌بخشد.
قوله: وَ إِنَّا إِلی رَبِّنا لَمُنْقَلِبُونَ یعنی منقلبون الیه، بالشکر و قیل منقلبون الیه فی المعاد، مقرون بالبعث.
هوش مصنوعی: این عبارت به معنای این است که ما به سوی پروردگارمان باز می‌گردیم، که این بازگشت ممکن است به معنای بازگشت با سپاسگزاری و شکرگزاری باشد. همچنین ممکن است به این معنا باشد که ما در روز قیامت به سوی او بازمی‌گردیم، جایی که با بعث و زندگی دوباره همراه است.
وَ جَعَلُوا لَهُ، ای اعتقدوا و اثبتوا له، مِنْ عِبادِهِ، یعنی الملائکة، جُزْءٌ، ای: ولدا، لان الولد بعض ابیه و جزء منه و قیل: جزء، ای: بنتا من قول العرب، اجزأت المرأة اذا انثت. و هم قبائل من العرب، قالوا: ان اللَّه صاهر الجن فولدت له الملائکة، تعالی اللَّه عن ذلک و قیل الجزء، هاهنا النصیب، و معنی هذه الایة، معنی قوله: وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِیباً إِنَّ الْإِنْسانَ لَکَفُورٌ مُبِینٌ ای ان الانسان فی قوله ذلک کافر ظاهر.
هوش مصنوعی: در این متن اشاره شده است که برخی افراد به خداوند عقیده دارند که او از میان بندگانش، به ویژه فرشتگان، فرزندی دارد. این موضوع به نوعی اشاره به باورهایی است که وجود فرزندان و بخشی از خداوند را در بر می‌گیرد. برخی از قبائل عرب بر این باور بودند که خداوند با جنّ ازدواج کرده و فرشتگان را به دنیا آورده است، اما این اعتقادات به شدت نادرست و ناپسند شمرده می‌شود. در ادامه، معنای این آیه به موضوع سهمی که انسان‌ها برای خداوند در زراعت و دام‌ها قائل می شوند نیز اشاره دارد و به طور کلی بر کفر انسان در این زمینه تاکید می‌کند.
أَمِ اتَّخَذَ مِمَّا یَخْلُقُ بَناتٍ، هذا استفهام توبیخ و انکار، یقول اتخذ ربکم لنفسه البنات و هن ادون وَ أَصْفاکُمْ، ای اخلصکم بِالْبَنِینَ و هم افضل، هذا کقوله: أَ فَأَصْفاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اتَّخَذَ مِنَ الْمَلائِکَةِ إِناثاً.
هوش مصنوعی: آیا خداوند از آنچه خلق کرده دختران انتخاب کرده است؟ این سوال، نوعی توبیخ و انکار است که به این معناست که آیا پروردگارتان برای خود دختران برگزیده است، در حالی که آنها پست‌تر از پسران هستند؟ به عبارت دیگر، آیا او شما را با پسران برتر کرده و خود برای خود دختران انتخاب کرده است؟ این موضوع مشابه این است که بپرسید: آیا پروردگارتان شما را با پسران انتخاب کرده و از فرشتگان، دخترانی را برای خود برگزیده است؟
وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ، بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلًا، ای جعل له نعتا و قیل جعل له شبها و ذلک ان ولد کل شی‌ء، شبهه، و المعنی: اذا بشر احدهم بالبنات، ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا، لما یعتریه من الکأبة و الغم، وَ هُوَ کَظِیمٌ. مملو حزنا و غیظا.
هوش مصنوعی: هنگامی که یکی از آنها به او خبر داده می‌شود که فرزندان دختر نصیبش شده، چهره‌اش از اندوه و غم تیره و تار می‌شود و به خاطر ناراحتی و خشمش در خود می‌فشارد.
أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا، قرأ حمزة و الکسائی و حفص: ینشؤ بضم الیاء و فتح النون و تشدید الشین، و معناه: التربیة. و قرأ الآخرون: ینشؤ، بفتح الیاء و سکون النون و تخفیف الشی‌ء، ای ینبت و یکبر، فِی الْحِلْیَةِ، فی الزینة، یعنی النساء، وَ هُوَ فِی الْخِصامِ، ای فی المخاصمة، غَیْرُ مُبِینٍ للحجة، من ضعفهن و سفههن.
هوش مصنوعی: آیا کسی که در تربیت و پرورش رشد کرده است، می‌تواند به درستی در مورد حقایق صحبت کند؟ برخی از قاریان آیات را به گونه‌ای خوانده‌اند که اشاره به تربیت و پرورش دارد و به معنای بزرگ شدن و بالیدن است. به علاوه، در مورد زنان و زیبایی‌های آنها نیز اشاره شده است. این تعابیر نشان می‌دهند که در هنگام مشاجره، قدرت بیان و استدلال آنها ضعیف است و نمی‌توانند به خوبی از خود دفاع کنند.
قال قتاده فی هذه الایة: قلما تکلمت امرأة فترید أن تتکلم بحجتها، الا تکلمت بالحجة علیها. و قیل: عنی بها اوثانهم یزینونها و هی لا تتکلم و لا تبین و من فی محل النصب علی الاضمار، مجازه او من ینشؤ فی الحلیة، تجعلونه بنات اللَّه. و قیل محله الرفع علی الابتداء و خبره مضمر، تأویله: او من ینشؤ فی الحلیة کمن هو ضده.
هوش مصنوعی: قتاده در مورد این آیه میگوید: به ندرت یک زن صحبت می‌کند و می‌خواهد دلایلش را بیان کند، مگر اینکه دلایلش به ضرر خودش باشد. همچنین گفته شده که این آیه به بت‌هایشان اشاره دارد که آنها را زینت داده‌اند و این بت‌ها سخن نمی‌گویند و روشن نمی‌کنند. و در مورد کسانی که در زینت و زیبایی پرورش می‌یابند، مقصود این است که آنها را دختران خدا می‌نامند. برخی نیز گفته‌اند که جای این واژه‌ها می‌تواند فعل ماضی باشد و تعبیر دیگر این است که افرادی که در زینت بزرگ می‌شوند، شبیه کسانی هستند که برعکس آنانند.
و فی الایة تحلیل لبس الذهب و الحریر للنساء و ذم تزین الرجال بزینة النساء و الحلیة ما یتحلی به الانسان و سمی اللَّه عز و جل اللؤلؤ فی موضعین من القرآن حلیة و یقال حلیة و حلی و جمع الحلیة حلی و جمع الحلی حلی.
هوش مصنوعی: در این آیه، استفاده از طلا و ابریشم برای زنان مجاز دانسته شده است، در حالی که زیورآلات و زینت‌های مخصوص زنان برای مردان نکوهش شده است. منظور از زینت، هر چیزی است که انسان به خود می‌آراید و خداوند در دو جا از قرآن کریم، مروارید را به عنوان زینت معرفی کرده است. کلمه "زینت" و "حلی" نیز معانی مشابهی دارند و جمع آنها "زینت‌ها" و "حلی‌ها" است.
وَ جَعَلُوا الْمَلائِکَةَ الَّذِینَ هُمْ عِبادُ الرَّحْمنِ، قرأ ابن عامر و ابن کثیر و نافع: عند الرحمن، بالنون و نصب الدال علی الظرف و تصدیقه قوله: إِنَّ الَّذِینَ عِنْدَ رَبِّکَ، و قرأ الآخرون عِبادُ الرَّحْمنِ جمع عبد، و قیل جمع عابد، إِناثاً، ای وصفوهم بالتأنیث خطأ، کما وصفوه بالولد خطأ ثم بالادون خطأ و جهلا. و معنی، جعلوا، فی هذه الایة: وصفوا و عدوا، کقول النبی (ص) حین قال له رجل: ان شاء اللَّه و شئت فقال ا جعلتنی للَّه ندا، قل ما شاء اللَّه ثم شئت.
هوش مصنوعی: آنها فرشتگان را که بندگان خدای رحمان هستند، برای خود معبود قرار داده‌اند. ابن عامر و ابن کثیر و نافع کلمه "عند الرحمن" را با نون و دال منصوب خوانده‌اند که نشان‌دهنده ظرف و تایید کننده گفتار "إن الذين عند ربك" است. دیگران "عباد الرحمن" را به معنای جمع "عبد" خوانده‌اند و گفته شده که "عابد" نیز به صورت جمع مؤنث است، که این توصیف نادرست است، همانطور که توصیف فرشتگان به عنوان فرزندان یا پایین‌تر نیز خطا و نادانی است. در این آیه، "جعلوا" به معنای وصف کردن و شمارش است، همانطور که پیامبر(ص) به مردی که گفت "ان شاء الله و شئت"، پاسخ داد که آیا مرا هم‌ردیف خدا قرار دادی؟ باید بگویی "ما شاء الله ثم شئت".
أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ، یعنی: احضروا خلقهم حین خلقوا، کقوله: أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ.
هوش مصنوعی: آیا آنها در زمان آفرینش خود حاضر بودند؟ یعنی آیا در زمان خلق خودشان حضور داشتند، مانند جمله‌ای که میگوید: آیا ما فرشتگان را به عنوان زن خلق کردیم و آنها شاهد بودند؟
قرأ نافع: ا أشهدوا خلقهم، علی ما لم یسم فاعله و لین الهمزة الثانیة بعد همزه الاستفهام، و المعنی: ا احضروا خلقهم، سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ، هذا تهدید، کقوله: وَ اللَّهُ یَکْتُبُ ما یُبَیِّتُونَ، و کقوله: سَنَکْتُبُ ما قالُوا و هذا کتابة الملک علیهم اعمالهم، و قرء فی الشواذ، سنکتب شهاداتهم. و قال الکلبی و مقاتل: لما قالوا هذه القول، سألهم النبی، فقال: ما یدریکم انهم اناث، قالوا سمعنا من آبائنا و نحن نشهد انهم لم یکذبوا.
هوش مصنوعی: نافع خوانده است: «آیا شما شاهد خلق آنها هستید؟» به معنای «آیا حاضرید خلقت آنها را تأیید کنید؟» شهادت آنها ثبت خواهد شد. این به نوعی تهدید است، مشابه گفته خداوند که می‌فرماید: «خداوند آنچه را که در دل دارند می‌نویسد» و همچنین به گفته‌ای دیگر: «ما آنچه را که گفتند، خواهیم نوشت»، که به ثبت اعمال آنها اشاره دارد. در قرائت‌های غیرمتداول آمده است: «ما شهادت‌های آنها را خواهیم نوشت». کلبي و مقاتل بیان کرده‌اند که زمانی که آنها چنین گفتند، پیامبر از آنها پرسید: «چطور می‌دانید که آنها مؤنث هستند؟» آنها پاسخ دادند: «از پدرانمان شنیده‌ایم و ما شهادت می‌دهیم که آنها دروغ نگفته‌اند».
فقال اللَّه تعالی: سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یُسْئَلُونَ عنها فی الآخرة.
هوش مصنوعی: خداوند متعال می‌فرماید: شهادت آنها نوشته خواهد شد و در آخرت از آنها سؤال خواهد شد.
وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ، ای الملائکة و قیل الاصنام، قالوا لو شاء الرحمن، ما امرنا بعبادتهم، کقولهم: وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها، و کانوا یقولون ذلک علی وجه الاستهزاء. و قیل لم یعجل عقوبتنا علی عبادتنا ایاها لرضاه منا بعبادتها.
هوش مصنوعی: آنها گفتند: اگر رحمان می‌خواست، ما آنها را عبادت نمی‌کردیم، و این گفته به فرشتگان و بت‌ها اشاره دارد. آنها گفتند: اگر رحمان می‌خواست، به ما دستور نمی‌داد که آنها را پرستش کنیم، مانند این که می‌گویند: خدا ما را به این کار مجبور کرده است. این سخنان به صورت تمسخرآمیز بیان می‌شد. همچنین گفته شده است که خداوند ما را به خاطر عبادت کردن آنها مجازات نکرده است، زیرا از عبادت آنها خشنود است.
قال اللَّه تعالی: ما لَهُمْ بِذلِکَ مِنْ عِلْمٍ، ای ما لهم بحقیقة ما یقولون علم، إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ. ای ما هم الا کاذبین، فی قولهم: ان اللَّه رضی عنا بعبادتها، و قیل: ان هم الا یخرصون، فی قولهم: ان الملائکة اناث و انهم بنات اللَّه.
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید: «آنها در این ادعاها هیچ علمی ندارند؛ بلکه تنها بر اساس گمان و حدس صحبت میکنند. آنها فقط دروغ می‌گویند، زمانی که می‌گویند خدا از عبادتشان راضی است. همچنین گفته شده که آنها فقط گمان میکنند وقتی می‌گویند که فرشتگان دختران خدا هستند.»
أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً مِنْ قَبْلِهِ، ای من قبل القرآن بان یعبدوا غیر اللَّه فَهُمْ بِهِ، ای بذلک الکتاب، مُسْتَمْسِکُونَ آخذون عاملون و قیل فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره اشهدوا خلقهم ام آتیناهم کتابا فیه ان الملائکة اناث و انهم بنات اللَّه.
هوش مصنوعی: آیا به آنها کتابی پیش از این داده‌ایم که در آن آمده باشد، آیا غیر از خدا را بندگی کنند؟ بنابراین آنها به آن کتاب، سخت پایبند و عملی هستند. برخی گفته‌اند که در اینجا مقداری تأخیر و تقدم وجود دارد؛ یعنی آیا شاهدند که ما آنها را خلق کرده‌ایم یا اینکه آیا به آنها کتابی داده‌ایم که در آن آمده باشد ملائکه هیچ‌گاه دختران نیستند و آنها دختران خدا هستند؟
بَلْ قالُوا، ای لم یقولوا ذلک عن سمع و لا عن مشاهدة، بَلْ قالُوا إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ، ای علی دین و ملة و طریقة، وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ.
هوش مصنوعی: آنها می‌گویند که این سخنان را نه از روی شنیدن و نه از روی مشاهده بیان نکرده‌اند، بلکه می‌گویند ما پدران خود را بر یک امتیافته‌ایم، یعنی بر دینی، گروهی و طریقه‌ای خاص، و ما نیز بر روی آثار و پیروانی آنها راه خود را یافته‌ایم.
جعلوا انفسهم باتباع آبائهم مهتدین، ای قلدوا آبائهم من غیر حجة. قیل: نزلت هذا فی الولید بن المغیرة و ابی جهل بن هشام و عتبة و شیبة ابنی ربیعة من قریش.
هوش مصنوعی: آنها خود را با پیروی از پدرانشان راه‌یافته‌ای می‌دانند، در حالی که بدون دلیلی مشروع این کار را میکنند. گفته شده است که این آیه درباره الولید بن المغیره، ابوجهل بن هشام و عتبه و شیبه، دو پسر ربیعه از قریش نازل شده است.
وَ کَذلِکَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلَّا قالَ مُتْرَفُوها، متنعموها و رؤساؤها، إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلی أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ. بهم. هذا تسلیة للنبی (ص) ای هذا دأب کل قوم و ان تقلید الآباء و الکبراء داء قدیم.
هوش مصنوعی: این آیه به این موضوع اشاره دارد که خداوند پیش از پیامبر (ص)، پیامبرانی را به جوامع مختلف فرستاده است و در هر بار، کسانی که در آن جامعه زندگی می‌کردند، به ویژه ثروتمندان و رؤسا، با این توجیه که ما را در پیروی از سنت‌های گذشتگان خود پیدا کرده‌اند، به پیامبران اعتراض کرده و از پذیرش دعوت آنها سر باز زده‌اند. این مسئله به عنوان تسلیتی برای پیامبر (ص) مطرح شده است و نشان می‌دهد که این رفتار و تقلید از والدین و بزرگان، یک بیماری قدیمی است که در بین اقوام مختلف وجود داشته است.
قل ا و لو جئتکم. قرأ ابن عامر و حفص، قالَ، علی الخبر، ای: قال النذیر أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ، و قرأ الباقون: قل، علی الامر ای قل یا محمد (ص) أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی، ای: بدین اصوب، مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ، این سخن محذوف الجواب است، و معنی آنست که یا محمد (ص) ایشان را گوی که تقلید پدران میکنند بکیش باطل، که: اگر من بشما آوردم دینی راست‌تر از آنکه پدران خویش را بر آن یافتید، هم بر آن دین پدران خویش خواهید بود و اتباع دین من نخواهید کرد.
هوش مصنوعی: بگویید: حتی اگر من با دینی بهتر و درست‌تر از آنچه پدرانتان پیدا کرده‌اید، به شما بیایم، آیا شما همچنان از آنچه پدرانتان معتقد بودند پیروی خواهید کرد؟ این جمله به شکلی بیان می‌کند که به مردم گفته می‌شود: چرا به تقلید از پدران خود ادامه می‌دهید، در حالی که ممکن است دینی که من دارم، به مراتب بهتر از آن باشد؟
وجه دیگر گفته‌اند: أَ وَ لَوْ جِئْتُکُمْ بِأَهْدی مِمَّا وَجَدْتُمْ عَلَیْهِ آباءَکُمْ، ما تقولون. اگر من دینی به از آن که پدران خویش را بر آن یافتید آورم شما چه گوئید؟
هوش مصنوعی: دیگری گفته‌اند: آیا اگر من دینی بهتر از آنچه که پدران شما بر آن بودند، برای شما بیاورم، چه پاسخی خواهید داد؟
ایشان جواب دادند که: إِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ ما بآنچه شما را بآن فرستادند نخواهیم گرویدن. قیل هذا اخبار عنهم و عمن تقدمهم من الامم، انهم اجابوا الانبیاء بذلک حین دعوهم الی ترک التقلید، ثم رجع الی ذکر الامم الخالیة، فقال: فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ. اهلکناهم، هلاک استیصال، فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ. قال القفال لیس هذا لمحمد و لا لامته.
هوش مصنوعی: ایشان پاسخ دادند که ما به آن چیزی که شما به آن فرستاده‌اید، ایمان نخواهیم آورد. گفته شده است که این اشاره‌ای به پاسخ اقوام گذشته است که وقتی پیامبران آنها را به ترک تقلید دعوت کردند، همین‌گونه پاسخ دادند. سپس اشاره به اقوام گذشته می‌شود و ذکر می‌کند که ما از آنها انتقام گرفتیم و آنها را به هلاکت رساندیم. به آنچه عاقبت کسانی که دروغ را رد کردند، بنگرید. برخی گفته‌اند که این موضوع مربوط به محمد و امت او نیست.
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ، یعنی و اذکر، إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ إِنَّنِی بَراءٌ ای بری‌ء، مِمَّا تَعْبُدُونَ و البراءة مصدر وضع موضع النعت، لا یثنی و لا یجمع و لا یؤنث، تقول رجل براء و رجال براء و امرأة براء و نساء براء، فاما البرئ فانه یؤنث و یجمع، یقال بری‌ء و بریئون و بریئة و بریئات.
هوش مصنوعی: و وقتی ابراهیم به پدر و قومش گفت: "من از آنچه شما پرستش می‌کنید، بیزارم"، واژه "بیزار" به معنای بی‌زاری است و به عنوان صفت به کار می‌رود. این واژه نه جمع می‌شود و نه به فرم مؤنث درمی‌آید. می‌توان گفت: "مرد بیزار" و "مردان بیزار" یا "زن بیزار" و "زنان بیزار". اما واژه "بیزار" می‌تواند مؤنث و جمع شود و به فرم‌های مختلفی مثل "بیزار"، "بی‌زاران"، "بی‌زارک" و "بی‌زارکان" درمی‌آید.
إِلَّا الَّذِی فَطَرَنِی، ای خلقنی، فَإِنَّهُ سَیَهْدِینِ، ای یرشدنی لدینه.
هوش مصنوعی: مگر آن کسی که مرا آفریده است، چرا که او به یقین مرا راهنمایی خواهد کرد.
یحتمل ان الاستثناء متصل و کان فیهم من یعبد اللَّه، و یحتمل انه منقطع.
هوش مصنوعی: احتمال می‌رود که استثناء به هم پیوسته باشد و در میان آنها کسانی وجود داشته باشند که خدا را عبادت میکنند، و نیز احتمال دارد که این استثناء جدا باشد.
وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیَةً فِی عَقِبِهِ، عقب الرجل: ولده الذکور و الاناث و اولاد ذکورهم و لا یزال فی عقب ابراهیم من یوحد اللَّه. و الکلمة هی لا، فی قولک، لا اله الا اللَّه، کلمة البرائة مما دون اللَّه، لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ، الترجی لابراهیم، ای قال ما قال لقومه، رجاء قبولهم ذلک منه. و قیل: قل: یا محمد مثله لقومک فانهم ولده، لعلهم یرجعون الی اللَّه و الی ملته.
هوش مصنوعی: و خدا این کلمه را به عنوان یک نشانه دائم در نسل او قرار داد. نسل ابراهیم شامل فرزندان او، چه پسر و چه دختر، و نوه‌های پسرانش است و همواره در نسل ابراهیم، افرادی هستند که الله را یکتاپرستی میکنند. این کلمه، «لا» است، در جمله «لا اله الا اللَّه»، که بیانگر برائت از چیزی غیر از خداست. ابراهیم به خاطر این که قومش ممکن است به این کلمه بازگردند، چنین گفت. همچنین گفته شده که محمد نیز باید به قوم خود همین گونه بگوید، تا آنها نیز که از نسل ابراهیم هستند، به سوی خدا و دین او بازگردند.
بَلْ مَتَّعْتُ هؤُلاءِ وَ آباءَهُمْ، یعنی قریشا و آبائهم. متعتهم فی الدنیا بالامهال و السلامة من العذاب، لعلمی بمن یولد منهم فیؤمنون. حَتَّی جاءَهُمُ الْحَقُّ ای التوحید و الایمان و القرآن، وَ رَسُولٌ مُبِینٌ یبین لهم الاحکام و قیل مُبِینٌ ظاهر بالمعجزات و هو محمد (ص).
هوش مصنوعی: من به این افراد و پدرانشان، یعنی قریش و نیاکانشان، عطا کردم و آنها را در دنیا با مهلت و در امان بودن از عذاب بهره‌مند ساختم، زیرا می‌دانستم که چه کسانی از بین آنها متولد می‌شوند و به ایمان می‌رسند. تا اینکه حق به سراغشان آمد، یعنی توحید و ایمان و قرآن، و پیامبری روشن و مشخص به آنها معرفی شد که احکام را برایشان بیان می‌کرد و به‌وضوح با معجزات خود نشان داد که او محمد (ص) است.
وَ لَمَّا جاءَهُمُ الْحَقُّ، ای القرآن و المعجزة قالُوا هذا سِحْرٌ وَ إِنَّا بِهِ کافِرُونَ.
هوش مصنوعی: و زمانی که حق به سراغشان آمد، یعنی قرآن و معجزه، گفتند این سحر است و ما به آن کافر هستیم.
وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ، ای هلا نزل، هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ، القریتان مکة و طائف، و عظیم مکة جبار قریش: عتبة بن ربیعه و قیل ابو جهل و قیل الولید بن المغیرة، و عظیم الطائف هو ابن عبد یالیل «۱» الثقفی و قیل هو عروة بن مسعود الثقفی و قیل عمرو بن مسعود و قیل عمیر بن عمرو بن عوف کنیته ابو مسعود الثقفی و روی ان الولید بن المغیرة، قال: لو کان ما یقول محمد حقا انزل علیّ او علی ابی مسعود الثقفی.
هوش مصنوعی: آنها گفتند: چطور ممکن است این قرآن بر مردی بزرگ از یکی از دو شهر نازل نشود؟ این دو شهر مکه و طائف هستند. و منظور از مرد بزرگ در مکه، عتبه بن ربیعه است که یکی از سران قریش بود؛ بعضی نیز می‌گویند ابو جهل یا الولید بن مغیره. و در طائف نیز مرد بزرگ، ابن عبد یالیل الثقفی است و برخی او را عروه بن مسعود الثقفی یا عمرو بن مسعود یا عمیر بن عمرو بن عوف (که به ابو مسعود الثقفی نیز معروف است) می‌دانند. الولید بن مغیره گفته است: اگر آنچه محمد میگوید حقیقت داشته باشد، باید بر من یا بر ابو مسعود الثقفی نازل شود.
میبدی