قوله تعالی: فَما أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا، ای: اموالکم تنفعکم مدة حیاتکم فی الدنیا، و هو نفع یسیر، وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ. و منافع الآخرة المعدة للمؤمنین المتوکلین، خیر لانه امتع و الذ و ابقی، لانه دائم لا ینقطع، و قیل معناه فَما أُوتِیتُمْ مِنْ ریاش الدنیا فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا لیس من زاد المعاد. و ثواب الآخرة، لا خیر وَ أَبْقی لِلَّذِینَ آمَنُوا فیه بیان ان المؤمن و الکافر، یستویان، فی ان الدنیا متاع لهما یتمتعان بها و اذا صارا الی الآخرة کان ما عند اللَّه خیرا للمؤمن الذی یتوکل علیه و یفوض امره الیه و یفزع الیه بالدعاء فی السراء و الضراء.
بیان آیت آنست که: دنیا و هر چه در آنست از لذات و شهوات و منافع، متاعی اندک است، بقدر حیاة آدمیان، مؤمن و کافر در آن یکسان: عرض حاضر یا کل منه البر و الفاجر. نیکان و بدان را از آن برخورداری است، چندان که زندگانی است، پس چون بآخرت بازگردند و بر اللَّه رسند، آنچه اللَّه ساخته، مؤمنان و متوکلان را بنزدیک خویش، از آن نعیم باقی و ملک جاودانی، آن نیکوتر است و بهتر که هرگز بترسد و منقطع نگردد، چنانک رب العزة فرمود: أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ، عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ.
قوله: وَ الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ، عطف علی الذین آمنوا، و محله جر، و معنی آنست که نعیم باقی پاینده، مؤمنانرا ساخته و متوکلان را و ایشان را که از کبائر و فواحش پرهیز کنند، و من الکبائر و الفواحش، الاشراک باللّه و الیأس من روح اللَّه و الامن من مکر اللَّه و عقوق الوالدین و قتل النفس التی حرّم اللَّه و قذف المحصنات و اکل مال الیتیم و الفرار من الزحف و اکل الربوا، و السحر و الزنا و الیمین الفاجرة و الغلول و منع الزکاة و شهادة الزور و کتمان الشهادة و شرب الخمر و نقض العهد و قطیعة الرحم. و اختلاف العلماء فی عد الکبائر ذکرناه فی سورة النساء و قوله: کَبائِرَ الْإِثْمِ، اضاف الی الاثم، فان من الاثم الصغیرة و الکبیرة، و الصغیرة مغفورة اذا اجتنبت الکبیرة لقوله تعالی إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ، نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ قرأ حمزة و الکسائی کبیر الاثم علی الواحد هاهنا و فی سورة و النجم و المراد به الشرک. قاله ابن عباس قوله: وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ یحلمون و یکظمون الغیظ.
وَ الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ اجابوه الی ما دعاهم الیه من طاعته، وَ أَقامُوا الصَّلاةَ یعنی الصلوات الخمس فی مواقیتها بشرائطها وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ ای: اذا حزنهم امر استشاروا ذوی الرأی، منهم. اصله من الشور و هو الإخراج. سمی به لان کل واحد من المتشاورین فی الامر کذلک یستخرج من صاحبه ما عنده، وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ.
فی طاعة اللَّه و الدین و قیل ینفقون مقرین بانه من رزق اللَّه فان الکافر ایضا ینفق مما رزقه اللَّه لکنه جاحد. وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ ای: الظلم هُمْ یَنْتَصِرُونَ. ینتقمون من ظالمیهم من غیر ان یعتدوا، قال مقاتل: هذا فی المجروح ینتصر من الجارح، فیقتص منه. مدح هاهنا المنتقم من ظالمه و عذره فی الایة الثالثة و هی قوله: وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ الایة. و مدحه فی آخر الشعراء فی قوله: وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا، و ذلک لانه یکره للمؤمن ان یعرض نفسه للذل. و فی الخبر: لا ینبغی للمؤمن ان یذل نفسه، قیل یا رسول اللَّه و کیف هو، قال: یتعرض من البلاء لما یطیق.
و قیل نزلت هذه الآیات فی ابی بکر الصدیق و قال ابن زید: جعل اللَّه المؤمنین صنفین.
صنف یعفون عن ظالمیهم، فبدأ بذکرهم و هو قوله: وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ، و صنف ینتصرون من ظالمیهم، و هم الذین ذکروا فی هذه الایة، و قال عطاء: هم الذین اخرجهم الکفار من مکة و بغوا علیهم، ثم مکّنهم اللَّه فی الارض حتی انتصروا ممن ظلمهم ثم ذکر الانتصار. بقوله: وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها، الاولی هی السیئة فی اللفظ و المعنی، و الثانیة سیئة فی اللفظ و عاملها لیس بمسی‌ء لانها مجازاة بالسوء لا توجب ذنبا کقوله: فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ قال مقاتل: یرید به القصاص فی الجراحات و الدماء و قال السدّی هو ان یجاب قائل الکلمة القبیحة بمثلها من غیر ان یعتدی فاذا قال اخزاک اللَّه یقول، اخزاک اللَّه. ثم ذکر العفو، فقال: فَمَنْ عَفا یعنی عن ظلمه وَ أَصْلَحَ بالعفو بینه و بین ظالمه، فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ. و فی الخبر اذا کان یوم القیمة نادی مناد: من کان له اجر علی اللَّه فلیقم، قال: فیقوم عنق کثیر، قال: فیقال ما اجرکم علی اللَّه، قال: فیقولون نحن الذین عفونا عمن ظلمنا و ذلک قوله عز و جل: فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ، فیقال لهم: ادخلوا الجنة باذن اللَّه. و قال صلی اللَّه علیه و آله و سلم: ما زاد عبد بعفو الا عزا، و قال (ص): من سرّه ان یشرف له البنیان او ترفع له الدرجات فلیعف عمن ظلمه، و لیصل من قطعه و لیعط من حرمه.
إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ. هذا راجع الی السیئة الاولی. قال ابن عباس: یعنی الذین یبدئون بالظلم.
قوله: وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ ای بعد ظلم الظالم، ایاه فَأُولئِکَ یعنی المنتصرین، ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ. بعقوبة و مؤاخذة و ملام.
إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ، ای یبدئون بالظلم وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ یعملون فیها بالمعاصی، ای: یطلبون فیها ما لیس لهم بحق، أُولئِکَ لَهُمْ، عَذابٌ أَلِیمٌ.
وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ ای صبر علی مظلمة و لم یقتصّ و لم ینتصر و تجاوز عنه، إِنَّ ذلِکَ الصبر و المغفرة لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ. عزم الامور جدها و حقیقتها تقول عزمت علیک، ای: امرتک امرا جدا، و العزیمة و الصریمة الرأی الجد، و قوله: فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ، ای: جد الامر.
و فی الخبر عن رسول اللَّه (ص) فی بعض الاحکام عزمة من عزمات ربی و العازم قریب من الحالف و تقول عزمت علی الامر اذا اجمعت علیه جدّک و صدق له قصدک.
وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ، بالخذلان، فَما لَهُ مِنْ وَلِیٍّ مِنْ بَعْدِهِ، ای: ما له احد یلی هدایته بعد اضلال اللَّه ایاه و خذلانه، وَ تَرَی الظَّالِمِینَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ یوم القیمة یَقُولُونَ هَلْ إِلی مَرَدٍّ مِنْ سَبِیلٍ. ای: هل الی رجعة الی الدنیا من حیلة فنؤمن بک.
وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها ای: یساقون الیها. انّث العذاب حملا علی المعنی و هو النار خاشِعِینَ ای: ساکتین متواضعین، مِنَ الذُّلِّ و الخزی، یَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ ای بعین ضعیفة و طرف ساقط من الذل. و الطرف: العین، و اصله مصدر، فلم یجمع و قیل معناه: من طرف خفی النظر. ای: یسارقون النظر الی النار من الفزع لا یملئون منها اعینهم فینظرون الیها ببعض ابصارهم و قیل: الطرف الخفی عین القلب، ای: ینظرون الی النار بقلوبهم لانهم یحشرون عمیا، وَ قالَ الَّذِینَ آمَنُوا، فی الایة اضمار، یعنی: و قال الذین آمنوا، یوم القیمة اذا عاینوا المشرکین علی هذه الحالة، إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بان صاروا الی النار، وَ أَهْلِیهِمْ: ای خسروا اهلیهم فی الجنة اذ صاروا لغیرهم، أَلا إِنَّ الظَّالِمِینَ فِی عَذابٍ مُقِیمٍ. دائم لا یزول عنهم.
وَ ما کانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِیاءَ، من اقرباء، یَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ ای یمنعونهم من عذاب اللَّه، وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ سَبِیلٍ. طریق الی الوصول الی الحق فی الدنیا و الجنة فی العقبی قد انسد علیهم طریق الخیر.
اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُمْ بالایمان و الطاعة، مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ و هو یوم القیمة. و قیل یوم الموت، لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ ای: لا یرده اللَّه، و قیل معناه یوم من اللَّه لا یقدر احد علی رده و دفعه، ما لَکُمْ مِنْ مَلْجَإٍ یَوْمَئِذٍ، الملجأ هاهنا هو الوزر فی سورة القیامة، و المناص فی سورة ص، وَ ما لَکُمْ مِنْ نَکِیرٍ. منکر یغیر ما حل بکم من العذاب.
فَإِنْ أَعْرَضُوا عن الایمان، فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً هذا کقوله: وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ، و لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ، و قیل: ما ارسلناک علیهم حفیظا، تحفظهم علی الایمان و تمنعهم من الکفر، إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلاغُ ای لیس علیک الا تبلیغ الرسالة، و قد فعلت و هذا قبل ان امر بالقتال، وَ إِنَّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً، نعمة و خصبا و سعة، فَرِحَ بِها ای: بطر لاجلها و زهی اعجابا بها، فلم یشکر من ازلّها و اسداها، وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ محنة و قحط و ضیق، بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ ای: بسبب معاصیهم عقوبة لها، فَإِنَّ الْإِنْسانَ کَفُورٌ. هذا من کفران النعمة، ای یسخط من قضاء اللَّه و لم یره عقوبة و قیل ینسی و یجحد باول شدة جمیع ما سلف من النعم. و یحتمل انه خاص و المراد به الکفر باللّه سبحانه و لهذا ذکر بلفظ المبالغة ثم عظّم نفسه عز و جل فقال: لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، المعنی: فان لم یستجیبوا لک فاعرض عنهم و اعبد اللَّه الذی له ملک السماوات و الارض له التصرف فیهما بما یرید یَخْلُقُ ما یَشاءُ من غیر اعتراض علیه، یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً فلا یکون له ولد ذکر. و فی الخبر: ان من یمن المرأة تبکیرها بالانثی قبل الذکر، و ذلک لان اللَّه عز و جل بدأ بالاناث، فقال: یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ. فلا تکون له انثی.
أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْراناً وَ إِناثاً ای: یجمع له بینهما فیولد له الذکور و الاناث.
معنی هذا التزویج التصنیف و الازواج الاصناف، کقوله عز و جل: مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ ای من کل صنف حسن.
قال مجاهد: هو ان تلد المراة غلاما ثم جاریة ثم غلاما ثم جاریة و قال ابن الحنیفة: تلد توأما غلاما و جاریة و العرب تقول هؤلاء ولد فلان شطرة اذا کانوا بنین و بنات: وَ یَجْعَلُ مَنْ یَشاءُ عَقِیماً. فلا تلد و لا یولد له. قیل: هذه الایة خاصة فی الانبیاء، یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ یعنی لوطا لم یولد له ذکر انما ولد له ابنتان، وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ. ابراهیم (ع)، لم یولد له انثی، کان له اولاد ذکور أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْراناً وَ إِناثاً، محمد (ص) ولد له بنون و بنات، وَ یَجْعَلُ مَنْ یَشاءُ عَقِیماً عیسی و یحیی کانا عقیمین لم یولد لهما ولد و قیل هذا علی وجه التمثیل، و الایة عامة فی حق کافة الناس.
و عن عائشة قالت: قال رسول اللَّه (ص): ان اولادکم هبة اللَّه لکم، یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ، و اموالهم لکم اذا احتجتم الیها و قیل معنی الایة یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً: و یهب لمن یشاء الدنیا وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ الآخرة. أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْراناً وَ إِناثاً، الدنیا و الآخرة، وَ یَجْعَلُ مَنْ یَشاءُ عَقِیماً لا دنیا و لا عقبی، إِنَّهُ عَلِیمٌ بمصالح العباد، قَدِیرٌ، قادر علی الکمال.
وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً، سبب نزول این آیت آن بود که: جهودان گفتند: ای محمد تو دعوی نبوت میکنی، می‌گویی پیغامبرم و فرستاده اللَّه بخلق، هیچ با اللَّه سخن گویی و در وی نگری چنان که موسی باللّه سخن گفت و در اللَّه مینگریست؟ و تا ترا با اللَّه این کلام و این نظر نبود، چنان که موسی را بود با او، ما بتو ایمان نیاریم. مصطفی (ص) فرمود: لم ینظر موسی الی اللَّه، حدیث نظر مکنید در حق موسی، که موسی اللَّه را ندید، سخن شنید و لکن گوینده را ندید. رب العالمین بر وفق این سخن وی، این آیت فرستاد: قوله تعالی: وَ ما کانَ لِبَشَرٍ، هرگز هیچ بشر را نبود پیش از تو ای محمد که اللَّه با وی سخن گفتی مگر از سه گونه: اما وحیا یوحی الیه او فی المنام او بالهام، و رؤیا الانبیاء وحی. یک وجه آنست که با نمودن در خواب یا افکندن در دل، و بیشترین وحی پیغامبران پیش از مصطفی (ص) از این دو وجه بوده، یا الهام یا رؤیا. گفته‌اند، که داود (ع) بالهام حق جل جلاله زبور بدانست تا از حفظ بنوشت، اما پیغمبران مرسل که سیصد و سیزده‌اند ایشان فرشته‌ای را دیدند، یا آواز فرشته شنیدند، یا کلام حق از پس پرده شنیدند. و روی ان النبی (ص) قال: من الانبیاء من یسمع الصوت فیکون بذلک نبیا و منهم من ینفث فی اذنه و قلبه فیکون بذلک نبیا و انّ جبرئیل، یأتینی فیکلمنی کما یکلم احدکم صاحبه.
هشام بن عروة عن ابیه عن عایشه: انّ الحرث بن هشام، سأل رسول اللَّه (ص): کیف یأتیک الوحی فقال احیانا یأتینی مثل صلصلة الجرس و هو اشده علی، فیفصم عنی و قد وعیت عنه ما قال، و احیانا یتمثل لی الملک رجلا، فیکلمنی فاعی ما یقول، قالت عائشة: و لقد رأیته ینزل علیه الوحی من الیوم الشدید البرد، فیفصم عنه و ان جبینه، لیتفصد عرقا.
وجه دیگر سخن گفتن اللَّه است، با بشر از پس پرده، چنان که با موسی (ع) گفت، کلّمه و بینهما حجاب من نار، موسی از حق بی‌واسطه سخن شنید، حجاب در میان و رؤیت نه. و مصطفی (ص) شب معراج از حق جل جلاله سخن شنید بی‌واسطه و حق را دید بی‌حجاب، و مؤمنان فردای قیامت در بهشت حق را جل جلاله ببینند بی‌حجاب، و سخن وی شنوند بی‌واسطه. وجه سوم آنست که فرمود: أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا امّا جبرئیل او غیره من الملائکة فیوحی ذلک الرسول الی المرسل الیه، باذن اللَّه ما یشاء اللَّه. ارسال رسول یک قسم نهاد از اقسام کلام یعنی که رسول فرستد تا پیغام رساند بدستوری و فرمان وی، چنان که جبرئیل را فرستاد بمحمد (ص) تا پیغام اللَّه بگزارد و محمد (ص) را فرستاد بخلق تا پیغام اللَّه برسانید. اللَّه با جبرئیل فرمود و جبرئیل با محمد (ص) گفت و محمد با خلق گفت: قرأ نافع او یرسل برفع اللام علی الاستیناف تقدیره او هو یرسل رسولا فیوحی ساکنة الیاء، و قرأ الآخرون او یرسل بنصب اللام، فَیُوحِیَ، بنصب الیاء عطفا علی محل الوحی، لان معناه، و ما کان لبشر ان یکلمه اللَّه الا ان یوحی الیه، او یرسل رسولا إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ. یدبر ما یرید.
وَ کَذلِکَ، یعنی و کما اوحینا الی سائر رسلنا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا، الروح هاهنا الوحی و الکتاب سمی روحا لانه حیاة القلوب کما ان الارواح حیاة الاجساد، ما کنت تدری یعنی قبل الوحی فی اربعین سنة، مَا الْکِتابُ وَ لَا شرایع الْإِیمانُ و معالمه، یعنی لو لا اصطفاؤنا ایاک بالایمان و الکتاب و الرسالة، ما کُنْتَ تَدْرِی، قال محمد بن اسحاق بن خزیمة: الایمان فی هذا الموضع الصلاة کقوله: وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ، و اهل الاصول علی ان الانبیاء (ع) کانوا مؤمنین قبل الوحی و کان النبی (ص)، یعبد اللَّه قبل الوحی علی دین ابراهیم، و لم یتبین له شرایع دینه، وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً الهاء راجعة الی الکتاب لانه الاصل و الایمان، فرع، و الکتاب دلیل علی الایمان، و معنی جعلناه: الزمناه و رسمناه. و لیس الجعل الخلق، و قوله: فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ، لیس معناه جعل الخلق، انما معنی الکلام، صیرناه، نَهْدِی بِهِ، ای: نرشد بالکتاب، مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی، ای لتدعو إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ. یعنی الاسلام، هدی اللَّه الارشاد و هدی الرسول الدعوة.
صِراطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ خلقا و ملکا، الا، کلمة تذکرة لتبصرة او تنبیه لحجة، إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ. ای: امور الخلائق فی الآخرة، فیجزیهم باعمالهم. هذا وعید بالجحیم و وعد بالجنة و النعیم. قال بعض السلف: احترق مصحف فلم یبق الا قوله: أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: فَما أُوتِیتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا، ای: اموالکم تنفعکم مدة حیاتکم فی الدنیا، و هو نفع یسیر، وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ وَ أَبْقی لِلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ. و منافع الآخرة المعدة للمؤمنین المتوکلین، خیر لانه امتع و الذ و ابقی، لانه دائم لا ینقطع، و قیل معناه فَما أُوتِیتُمْ مِنْ ریاش الدنیا فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا لیس من زاد المعاد. و ثواب الآخرة، لا خیر وَ أَبْقی لِلَّذِینَ آمَنُوا فیه بیان ان المؤمن و الکافر، یستویان، فی ان الدنیا متاع لهما یتمتعان بها و اذا صارا الی الآخرة کان ما عند اللَّه خیرا للمؤمن الذی یتوکل علیه و یفوض امره الیه و یفزع الیه بالدعاء فی السراء و الضراء.
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید: "هر چیزی که به شما داده شده، متاع زندگی دنیاست." به این معنا که دارایی‌ها و ثروت‌ها در این دنیا برای مدت محدودی به شما سود می‌رسانند و این نفع ناچیز است. اما آنچه در نزد خداوند است، برای کسانی که ایمان آورده و به او توکل می‌کنند، بهتر و پایدارتر است. منافع آخرت که برای مؤمنان توکل‌دار آماده شده، به خاطر اینکه دائمی و مفرح است، ارزشمندتر است. همچنین گفته شده است که هر چه از زیبایی‌های دنیا به شما داده شده، فقط متاع زندگی دنیاست و زاد و توشه‌ای برای آخرت به حساب نمی‌آید. پاداش و ثواب آخرت برای مؤمنان به این معناست که مؤمن و کافر، هر دو در این دنیا از متاع آن بهره‌مند می‌شوند، اما زمانی که به آخرت می‌رسند، آنچه در نزد خداست برای مؤمنانی که به او توکل می‌کنند و در سختی و راحتی به او پناه می‌برند، بهتر خواهد بود.
بیان آیت آنست که: دنیا و هر چه در آنست از لذات و شهوات و منافع، متاعی اندک است، بقدر حیاة آدمیان، مؤمن و کافر در آن یکسان: عرض حاضر یا کل منه البر و الفاجر. نیکان و بدان را از آن برخورداری است، چندان که زندگانی است، پس چون بآخرت بازگردند و بر اللَّه رسند، آنچه اللَّه ساخته، مؤمنان و متوکلان را بنزدیک خویش، از آن نعیم باقی و ملک جاودانی، آن نیکوتر است و بهتر که هرگز بترسد و منقطع نگردد، چنانک رب العزة فرمود: أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ، عَطاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ.
هوش مصنوعی: این مطلب بیان می‌کند که دنیا و همه نعمت‌ها و لذت‌های موجود در آن، چیزی جز یک متاع کم‌ارزش است که فقط به اندازه زندگی انسان‌ها ماندگار است. در این دنیا، مؤمنان و کافران در برخورداری از این نعمت‌ها برابرند و هر دو از آن بهره‌مند می‌شوند تا زمانی که در این دنیا زندگی می‌کنند. اما وقتی به آخرت بازمی‌گردند و به خداوند می‌رسند، آنچه که خداوند برای مؤمنان و افرادی که به او توکل دارند، فراهم کرده است، نعمت‌های پایدار و مقام‌های جاودانی است که بسیار برتر و بهتر از دنیا است و هیچ‌گاه از بین نمی‌رود و همواره برقرار است، چنان‌که خداوند فرموده است: "میوه‌های آن دائماً موجود است و سایه‌اش قطع نمی‌شود و هیچ‌گاه از آن کاسته نمی‌شود."
قوله: وَ الَّذِینَ یَجْتَنِبُونَ، عطف علی الذین آمنوا، و محله جر، و معنی آنست که نعیم باقی پاینده، مؤمنانرا ساخته و متوکلان را و ایشان را که از کبائر و فواحش پرهیز کنند، و من الکبائر و الفواحش، الاشراک باللّه و الیأس من روح اللَّه و الامن من مکر اللَّه و عقوق الوالدین و قتل النفس التی حرّم اللَّه و قذف المحصنات و اکل مال الیتیم و الفرار من الزحف و اکل الربوا، و السحر و الزنا و الیمین الفاجرة و الغلول و منع الزکاة و شهادة الزور و کتمان الشهادة و شرب الخمر و نقض العهد و قطیعة الرحم. و اختلاف العلماء فی عد الکبائر ذکرناه فی سورة النساء و قوله: کَبائِرَ الْإِثْمِ، اضاف الی الاثم، فان من الاثم الصغیرة و الکبیرة، و الصغیرة مغفورة اذا اجتنبت الکبیرة لقوله تعالی إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ، نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ قرأ حمزة و الکسائی کبیر الاثم علی الواحد هاهنا و فی سورة و النجم و المراد به الشرک. قاله ابن عباس قوله: وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ یحلمون و یکظمون الغیظ.
هوش مصنوعی: آیه به کسانی اشاره می‌کند که از گناهان بزرگ و فواحش دوری می‌کنند. این آیه به مؤمنان و کسانی که به خدا توکل دارند دلالت می‌کند و بیان می‌کند که نعمت دائم و پایدار به آنها داده می‌شود. گناهان بزرگی که باید از آنها پرهیز کرد شامل شرک به خدا، ناامیدی از رحمت الهی، احساس امنیت از مکر خدا، نشانه‌های ناپسند مثل قتل نفس، آزار به والدین، و گناهان دیگری چون زنا، خوردن مال یتیم، شهادت دروغ، و قطع رحم است. همچنین در مورد اینکه گناهان به دو دسته بزرگ و کوچک تقسیم می‌شوند، گفته شده که اگر از گناهان بزرگ پرهیز شود، گناهان کوچک بخشیده می‌شوند. در انتها، به ویژگی کسانی اشاره می‌شود که در زمانی که غضبناک هستند، صبر می‌کنند و خشم خود را کنترل می‌کنند.
وَ الَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمْ اجابوه الی ما دعاهم الیه من طاعته، وَ أَقامُوا الصَّلاةَ یعنی الصلوات الخمس فی مواقیتها بشرائطها وَ أَمْرُهُمْ شُوری بَیْنَهُمْ ای: اذا حزنهم امر استشاروا ذوی الرأی، منهم. اصله من الشور و هو الإخراج. سمی به لان کل واحد من المتشاورین فی الامر کذلک یستخرج من صاحبه ما عنده، وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ.
هوش مصنوعی: کسانی که به دعوت پروردگارشان پاسخ دادند، به آنچه که به اطاعت از خداوند فراخوانده شدند، پاسخ مثبت دادند و نماز را برپا کردند، یعنی پنج نماز را در زمان‌های مشخص و با شرایط لازم به جا آوردند. همچنین در امورشان مشورت می‌کنند، به این معنا که وقتی با مشکلی روبه‌رو می‌شوند، از افراد باتجربه و صاحب‌نظر مشاوره می‌گیرند. این واژه "شورا" از ریشه "شور" به معنای بیرون کشیدن است و به این علت نامیده می‌شود که هر یک از افرادی که در حال مشاوره هستند، نظرات و تجربیات خود را از دیگری استخراج می‌کنند. علاوه بر این، از آنچه که به آنها روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند.
فی طاعة اللَّه و الدین و قیل ینفقون مقرین بانه من رزق اللَّه فان الکافر ایضا ینفق مما رزقه اللَّه لکنه جاحد. وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ ای: الظلم هُمْ یَنْتَصِرُونَ. ینتقمون من ظالمیهم من غیر ان یعتدوا، قال مقاتل: هذا فی المجروح ینتصر من الجارح، فیقتص منه. مدح هاهنا المنتقم من ظالمه و عذره فی الایة الثالثة و هی قوله: وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ الایة. و مدحه فی آخر الشعراء فی قوله: وَ انْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا، و ذلک لانه یکره للمؤمن ان یعرض نفسه للذل. و فی الخبر: لا ینبغی للمؤمن ان یذل نفسه، قیل یا رسول اللَّه و کیف هو، قال: یتعرض من البلاء لما یطیق.
هوش مصنوعی: در پیروی از خدا و دین، گفته شده است که در راه خدا هزینه می‌کنند و بر این باورند که این از رزق خداست. اما کافر نیز از آنچه خدا به او داده هزینه می‌کند، اما او این را انکار می‌کند. آنهایی که وقتی مورد ظلم قرار می‌گیرند، به انتقام می‌پردازند و از ظلم‌کنندگان انتقام می‌گیرند، بدون اینکه از حد خود فراتر بروند. در اینجا شخصی که از ظلم خود انتقام می‌گیرد، ستایش شده و دلیل آن در آیه‌ی سوم آمده است: «و هر که پس از ظلمش انتقام بگیرد...» و همچنین در آیات دیگر اشاره شده که این عمل محبوب است زیرا ناپسند است که مؤمن خود را در معرض خواری قرار دهد. در روایتی آمده که درست نیست مؤمن خود را خوار کند. پرسیدند، ای پیامبر، چگونه ممکن است؟ و او پاسخ داد که باید در برابر بلایایی که می‌تواند تحمل کند، مقاومت کند.
و قیل نزلت هذه الآیات فی ابی بکر الصدیق و قال ابن زید: جعل اللَّه المؤمنین صنفین.
هوش مصنوعی: گفته شده است که این آیات درباره ابوبکر صدیق نازل شده و ابن زید نیز بیان کرده است که خداوند مؤمنان را به دو دسته تقسیم کرده است.
صنف یعفون عن ظالمیهم، فبدأ بذکرهم و هو قوله: وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ یَغْفِرُونَ، و صنف ینتصرون من ظالمیهم، و هم الذین ذکروا فی هذه الایة، و قال عطاء: هم الذین اخرجهم الکفار من مکة و بغوا علیهم، ثم مکّنهم اللَّه فی الارض حتی انتصروا ممن ظلمهم ثم ذکر الانتصار. بقوله: وَ جَزاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مِثْلُها، الاولی هی السیئة فی اللفظ و المعنی، و الثانیة سیئة فی اللفظ و عاملها لیس بمسی‌ء لانها مجازاة بالسوء لا توجب ذنبا کقوله: فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ قال مقاتل: یرید به القصاص فی الجراحات و الدماء و قال السدّی هو ان یجاب قائل الکلمة القبیحة بمثلها من غیر ان یعتدی فاذا قال اخزاک اللَّه یقول، اخزاک اللَّه. ثم ذکر العفو، فقال: فَمَنْ عَفا یعنی عن ظلمه وَ أَصْلَحَ بالعفو بینه و بین ظالمه، فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ. و فی الخبر اذا کان یوم القیمة نادی مناد: من کان له اجر علی اللَّه فلیقم، قال: فیقوم عنق کثیر، قال: فیقال ما اجرکم علی اللَّه، قال: فیقولون نحن الذین عفونا عمن ظلمنا و ذلک قوله عز و جل: فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ، فیقال لهم: ادخلوا الجنة باذن اللَّه. و قال صلی اللَّه علیه و آله و سلم: ما زاد عبد بعفو الا عزا، و قال (ص): من سرّه ان یشرف له البنیان او ترفع له الدرجات فلیعف عمن ظلمه، و لیصل من قطعه و لیعط من حرمه.
هوش مصنوعی: در این متن، درباره دو دسته از افراد صحبت می‌شود: یک دسته کسانی که از ظلم دیگران چشم‌پوشی می‌کنند و دسته دیگری که در برابر ظلم، انتقام می‌گیرند. برای گروه اول، آیه‌ای ذکر می‌شود که می‌گوید اگر برافروخته شوند، بخشش می‌کنند. در مقابل، دسته دوم، کسانی هستند که توانسته‌اند از ظلمی که به آنها شده است، انتقام بگیرند. همچنین به عذاب و کیفر صحبت می‌شود و این که اگر کسی بر کسی ظلمی کند، باید به او به همان اندازه پاسخ داده شود. در ادامه همچنین گفته می‌شود که اگر کسی از ظلمی که به او شده بگذرد و روابط خود را اصلاح کند، پاداش او بر عهده خداست. در روز قیامت، کسانی که پاداشی از طرف خدا دارند، اعلام می‌شود که آنها همان افرادی هستند که از ظلم دیگران چشم‌پوشی کرده‌اند. در نهایت، پیامبر اکرم (ص) نیز می‌فرمایند که بخشش باعث عزت و افتخار انسان می‌شود و کسانی که می‌خواهند در مقام و جایگاه خود ارتقا یابند، باید از ظلم دیگران بگذرند و ارتباط خود را با دیگران اصلاح کنند.
إِنَّهُ لا یُحِبُّ الظَّالِمِینَ. هذا راجع الی السیئة الاولی. قال ابن عباس: یعنی الذین یبدئون بالظلم.
هوش مصنوعی: خداوند ظالمین را دوست ندارد و این به بدی اولیه اشاره دارد. ابن عباس می‌گوید منظور کسانی هستند که ظلم را آغاز می‌کنند.
قوله: وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ ای بعد ظلم الظالم، ایاه فَأُولئِکَ یعنی المنتصرین، ما عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیلٍ. بعقوبة و مؤاخذة و ملام.
هوش مصنوعی: کسی که پس از ظلمی که به او شده، انتقام بگیرد، یعنی پس از ظلم ظالم، این افراد یعنی کسانی که انتقام می‌گیرند، هیچ راهی برای عقوبت یا مؤاخذه یا سرزنش بر آنها وجود ندارد.
إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَی الَّذِینَ یَظْلِمُونَ النَّاسَ، ای یبدئون بالظلم وَ یَبْغُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ یعملون فیها بالمعاصی، ای: یطلبون فیها ما لیس لهم بحق، أُولئِکَ لَهُمْ، عَذابٌ أَلِیمٌ.
هوش مصنوعی: راه و روش مجازات ویژه ظالمین است، کسانی که مردم را اذیت می‌کنند و ظلم را آغاز می‌نمایند و در زمین به ناحق عمل می‌کنند. آنها به دنبال چیزی هستند که حق آنها نیست و در این مسیر مرتکب گناه می‌شوند. این افراد عذاب سختی خواهند داشت.
وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ ای صبر علی مظلمة و لم یقتصّ و لم ینتصر و تجاوز عنه، إِنَّ ذلِکَ الصبر و المغفرة لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ. عزم الامور جدها و حقیقتها تقول عزمت علیک، ای: امرتک امرا جدا، و العزیمة و الصریمة الرأی الجد، و قوله: فَإِذا عَزَمَ الْأَمْرُ، ای: جد الامر.
هوش مصنوعی: کسی که صبر کند و ببخشد، یعنی بر ظلمتی که به او رفته صبر کند و انتقام نگیرد و از آن بگذرد، این نوع صبر و بخشش از کارهای بزرگ و مهم است. عزم در امور به معنای جدیت و تصمیم قاطع است، وقتی می‌گویند "عزمت بر تو" یعنی تصمیم جدی و رسمی در موردی گرفته‌ام. عزم نشانه اراده محکم و قاطع است و وقتی می‌گویند "اگر تصمیم گرفته شود"، منظور جدی بودن آن تصمیم است.
و فی الخبر عن رسول اللَّه (ص) فی بعض الاحکام عزمة من عزمات ربی و العازم قریب من الحالف و تقول عزمت علی الامر اذا اجمعت علیه جدّک و صدق له قصدک.
هوش مصنوعی: در اینجا گفته شده است که در برخی احکام از طرف پیامبر (ص)، تصمیمات و فرمان‌هایی وجود دارد که از جانب خدا است. این تصمیمات مشابه قسم خوردن است و زمانی که کسی به یک موضوع عزم و اراده قاطع پیدا کند، نشان‌دهنده این است که به آن موضوع به صورت جدی و با نیت صادقانه توجه دارد.
وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ، بالخذلان، فَما لَهُ مِنْ وَلِیٍّ مِنْ بَعْدِهِ، ای: ما له احد یلی هدایته بعد اضلال اللَّه ایاه و خذلانه، وَ تَرَی الظَّالِمِینَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذابَ یوم القیمة یَقُولُونَ هَلْ إِلی مَرَدٍّ مِنْ سَبِیلٍ. ای: هل الی رجعة الی الدنیا من حیلة فنؤمن بک.
هوش مصنوعی: کسی که خدا او را به گمراهی می‌کشاند، هیچ یاوری بعد از آن نخواهد داشت. به این معنا که هیچ‌کس نمی‌تواند او را به راه هدایت بازگرداند پس از اینکه خدا او را گمراه کرده است. و وقتی ظالمین در روز قیامت عذاب را ببینند، می‌گویند: آیا راهی برای بازگشت به دنیا وجود دارد تا به تو ایمان بیاوریم؟
وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها ای: یساقون الیها. انّث العذاب حملا علی المعنی و هو النار خاشِعِینَ ای: ساکتین متواضعین، مِنَ الذُّلِّ و الخزی، یَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِیٍّ ای بعین ضعیفة و طرف ساقط من الذل. و الطرف: العین، و اصله مصدر، فلم یجمع و قیل معناه: من طرف خفی النظر. ای: یسارقون النظر الی النار من الفزع لا یملئون منها اعینهم فینظرون الیها ببعض ابصارهم و قیل: الطرف الخفی عین القلب، ای: ینظرون الی النار بقلوبهم لانهم یحشرون عمیا، وَ قالَ الَّذِینَ آمَنُوا، فی الایة اضمار، یعنی: و قال الذین آمنوا، یوم القیمة اذا عاینوا المشرکین علی هذه الحالة، إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بان صاروا الی النار، وَ أَهْلِیهِمْ: ای خسروا اهلیهم فی الجنة اذ صاروا لغیرهم، أَلا إِنَّ الظَّالِمِینَ فِی عَذابٍ مُقِیمٍ. دائم لا یزول عنهم.
هوش مصنوعی: و آنها را می‌بینی که به سوی عذابی کشیده می‌شوند، و این عذاب به معنای آتش است. آنها در حالت خضوع و سرفرود آمدن به دلیل ذلت و افتادگی هستند و با چشم‌هایی ضعیف و به طرز نامحسوسی به آتش نگاه می‌کنند. این نگاه ضعیف از ترس و وحشت است و نمی‌توانند به طور کامل به آن خیره شوند. همچنین از آن ممکن است منظور نگاه قلبی باشد، زیرا در روز قیامت مردم با چشم‌های بسته محشور می‌شوند. مؤمنان در آن روز که وضعیت مشرکان را می‌بینند، می‌گویند که واقعاً زیانکاران کسانی هستند که جان‌های خود را از دست داده و به آتش می‌روند و وابستگانشان را نیز که در بهشت هستند، از دست می‌دهند. آگاه باشید که ستمکاران دائماً در عذابی پایدار و همیشگی خواهند بود.
وَ ما کانَ لَهُمْ مِنْ أَوْلِیاءَ، من اقرباء، یَنْصُرُونَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ ای یمنعونهم من عذاب اللَّه، وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ سَبِیلٍ. طریق الی الوصول الی الحق فی الدنیا و الجنة فی العقبی قد انسد علیهم طریق الخیر.
هوش مصنوعی: برای آنان هیچ دوستی وجود ندارد که از آنها در برابر عذاب خداوند حمایت کند و اگر خداوند کسی را گمراه کند، هیچ راه نجاتی برای او نخواهد بود. مسیر رسیدن به حق در دنیا و بهشت در آخرت بر آنان بسته شده است و راه خیر برایشان مسدود است.
اسْتَجِیبُوا لِرَبِّکُمْ بالایمان و الطاعة، مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ و هو یوم القیمة. و قیل یوم الموت، لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ ای: لا یرده اللَّه، و قیل معناه یوم من اللَّه لا یقدر احد علی رده و دفعه، ما لَکُمْ مِنْ مَلْجَإٍ یَوْمَئِذٍ، الملجأ هاهنا هو الوزر فی سورة القیامة، و المناص فی سورة ص، وَ ما لَکُمْ مِنْ نَکِیرٍ. منکر یغیر ما حل بکم من العذاب.
هوش مصنوعی: به دعوت پروردگارتان با ایمان و اطاعت پاسخ دهید، قبل از اینکه روزی بیاید که آن روز، روز قیامت است. این روز را همچنین روز مرگ تعبیر کرده‌اند و هیچ‌کس نمی‌تواند آن را برگرداند، به این معنا که خداوند هیچ چیزی را برنمی‌گرداند. همچنین گفته شده که این روز، روزی از طرف خداوند است که هیچ‌کس قادر به جلوگیری از آن نیست. در آن روز، برای شما هیچ پناهگاه و کسی برای نجات وجود نخواهد داشت. در اینجا پناهگاه به معنای وزر در سوره قیامت و مناص در سوره ص است و همچنین هیچ انکاری در آن روز برای شما نخواهد بود، زیرا انکار، آنچه را که بر شما از عذاب واقع خواهد شد تغییر نخواهد داد.
فَإِنْ أَعْرَضُوا عن الایمان، فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً هذا کقوله: وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ، و لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ، و قیل: ما ارسلناک علیهم حفیظا، تحفظهم علی الایمان و تمنعهم من الکفر، إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلاغُ ای لیس علیک الا تبلیغ الرسالة، و قد فعلت و هذا قبل ان امر بالقتال، وَ إِنَّا إِذا أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً، نعمة و خصبا و سعة، فَرِحَ بِها ای: بطر لاجلها و زهی اعجابا بها، فلم یشکر من ازلّها و اسداها، وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ محنة و قحط و ضیق، بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ ای: بسبب معاصیهم عقوبة لها، فَإِنَّ الْإِنْسانَ کَفُورٌ. هذا من کفران النعمة، ای یسخط من قضاء اللَّه و لم یره عقوبة و قیل ینسی و یجحد باول شدة جمیع ما سلف من النعم. و یحتمل انه خاص و المراد به الکفر باللّه سبحانه و لهذا ذکر بلفظ المبالغة ثم عظّم نفسه عز و جل فقال: لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، المعنی: فان لم یستجیبوا لک فاعرض عنهم و اعبد اللَّه الذی له ملک السماوات و الارض له التصرف فیهما بما یرید یَخْلُقُ ما یَشاءُ من غیر اعتراض علیه، یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً فلا یکون له ولد ذکر. و فی الخبر: ان من یمن المرأة تبکیرها بالانثی قبل الذکر، و ذلک لان اللَّه عز و جل بدأ بالاناث، فقال: یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ. فلا تکون له انثی.
هوش مصنوعی: اگر آنها از ایمان روی‌گردان شوند، ما تو را نگهبان بر آنها نفرستاده‌ایم. این یعنی تو مسئول نیستی که آنها را بر ایمان نگه‌داری و از کفر بازداری. تنها وظیفه تو ابلاغ پیام است که انجام داده‌ای و این موضوع قبل از آن است که مأمور به جهاد شوی. زمانی که ما به انسان رحمتی دهیم، او به خاطر آن خوشحال می‌شود و به نوعی به خود می‌بالد، در حالی که از کسی که آن نعمت را به او داده، سپاسگزاری نمی‌کند. و اگر دچار مصیبت یا قحطی شوند، این به خاطر اعمالی است که خودشان انجام داده‌اند، و در این هنگام انسان بسیار ناسپاس است. این نشان‌دهنده ناسپاسی در برابر نعمت‌هاست؛ او از قضا و قدر الهی ناراحت می‌شود و تمامی نعمت‌ها را در برابر اولین سختی فراموش می‌کند. ممکن است این سخن به کفر به خداوند اشاره داشته باشد، بنابراین خداوند عزوجل ملکیت آسمان‌ها و زمین را یادآوری می‌کند و به او می‌گوید که اگر آنها به تو پاسخ ندهند، از آنها روی‌گردان شو و خداوندی را بپرست که مالک آسمان‌ها و زمین است و می‌تواند هر آنچه بخواهد بی‌هیچ اعتراضی خلق کند. او به هر که بخواهد دختر می‌دهد و نمی‌گذارد برای او فرزند پسر باشد. در خبر آمده که به دنیا آمدن دختر قبل از پسر برای خانواده خوب است، زیرا خداوند ابتدا از دختران صحبت کرده و فرموده که به هر کسی که بخواهد دختر می‌دهد و به هر کسی که بخواهد پسر.
أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْراناً وَ إِناثاً ای: یجمع له بینهما فیولد له الذکور و الاناث.
هوش مصنوعی: یا اینکه به آنها فرزندان پسر و دختر می‌دهد، به این معنا که از ترکیب آنها فرزندان پسر و دختر به وجود می‌آورد.
معنی هذا التزویج التصنیف و الازواج الاصناف، کقوله عز و جل: مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ ای من کل صنف حسن.
هوش مصنوعی: معنی این ازدواج، دسته‌بندی و تقسیم‌بندی انواع است، مانند اینکه خداوند می‌فرماید: "از هر نوع زیبا". یعنی از هر گروه و دسته‌ای که زیبا و دلنشین باشد.
قال مجاهد: هو ان تلد المراة غلاما ثم جاریة ثم غلاما ثم جاریة و قال ابن الحنیفة: تلد توأما غلاما و جاریة و العرب تقول هؤلاء ولد فلان شطرة اذا کانوا بنین و بنات: وَ یَجْعَلُ مَنْ یَشاءُ عَقِیماً. فلا تلد و لا یولد له. قیل: هذه الایة خاصة فی الانبیاء، یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ یعنی لوطا لم یولد له ذکر انما ولد له ابنتان، وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ. ابراهیم (ع)، لم یولد له انثی، کان له اولاد ذکور أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْراناً وَ إِناثاً، محمد (ص) ولد له بنون و بنات، وَ یَجْعَلُ مَنْ یَشاءُ عَقِیماً عیسی و یحیی کانا عقیمین لم یولد لهما ولد و قیل هذا علی وجه التمثیل، و الایة عامة فی حق کافة الناس.
هوش مصنوعی: مجادله می‌گوید که هرگاه زنی پسر و سپس دختر و دوباره پسر و دختر دیگری به دنیا آورد، عرب‌ها می‌گویند این‌ها فرزندان فلانی هستند و به آن «شطر» می‌گویند. در این متن به موضوع تعیین جنسیت در تولد اشاره شده است. گفته می‌شود که خداوند می‌تواند هر کسی را که بخواهد نازا کند، یعنی نه فرزندی داشته باشد و نه فرزندی به او داده شود. در این راستا گفته شده که این آیه خاص انبیاء است؛ زیرا لوط فقط دو دختر داشت و ابراهیم هیچ دختری نداشت. پیامبر محمد (ص) هم فرزندان پسر و دختر داشت. همچنین اشاره شده است که عیسی و یحیی نازا بودند و هیچ فرزندی نداشتند. در نهایت، بیان شده که این آیه ممکن است به عنوان یک تمثیل در نظر گرفته شود و در واقع به تمامی انسان‌ها مربوط است.
و عن عائشة قالت: قال رسول اللَّه (ص): ان اولادکم هبة اللَّه لکم، یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ، و اموالهم لکم اذا احتجتم الیها و قیل معنی الایة یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ إِناثاً: و یهب لمن یشاء الدنیا وَ یَهَبُ لِمَنْ یَشاءُ الذُّکُورَ الآخرة. أَوْ یُزَوِّجُهُمْ ذُکْراناً وَ إِناثاً، الدنیا و الآخرة، وَ یَجْعَلُ مَنْ یَشاءُ عَقِیماً لا دنیا و لا عقبی، إِنَّهُ عَلِیمٌ بمصالح العباد، قَدِیرٌ، قادر علی الکمال.
هوش مصنوعی: عایشه نقل می‌کند که رسول خدا (ص) فرمودند: فرزندان شما نعمت خداوند برای شما هستند. خداوند به هرکه بخواهد، دختران می‌دهد و به هرکه بخواهد، پسران. اموال آنها نیز برای شماست اگر به آنها نیاز داشته باشید. همچنین در معنا آمده است که خداوند به هرکه بخواهد، دنیا و به هرکه بخواهد، آخرت را می‌بخشد، یا اینکه آنها را به ازدواج با پسران و دختران در این دنیا و آخرت می‌سازد. و برای برخی ممکن است عاقلی قرار دهد که هیچ یک از دنیا و آخرت را نداشته باشند. خداوند از مصالح بندگان آگاه است و بر انجام هر چیزی توانایی دارد.
وَ ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً، سبب نزول این آیت آن بود که: جهودان گفتند: ای محمد تو دعوی نبوت میکنی، می‌گویی پیغامبرم و فرستاده اللَّه بخلق، هیچ با اللَّه سخن گویی و در وی نگری چنان که موسی باللّه سخن گفت و در اللَّه مینگریست؟ و تا ترا با اللَّه این کلام و این نظر نبود، چنان که موسی را بود با او، ما بتو ایمان نیاریم. مصطفی (ص) فرمود: لم ینظر موسی الی اللَّه، حدیث نظر مکنید در حق موسی، که موسی اللَّه را ندید، سخن شنید و لکن گوینده را ندید. رب العالمین بر وفق این سخن وی، این آیت فرستاد: قوله تعالی: وَ ما کانَ لِبَشَرٍ، هرگز هیچ بشر را نبود پیش از تو ای محمد که اللَّه با وی سخن گفتی مگر از سه گونه: اما وحیا یوحی الیه او فی المنام او بالهام، و رؤیا الانبیاء وحی. یک وجه آنست که با نمودن در خواب یا افکندن در دل، و بیشترین وحی پیغامبران پیش از مصطفی (ص) از این دو وجه بوده، یا الهام یا رؤیا. گفته‌اند، که داود (ع) بالهام حق جل جلاله زبور بدانست تا از حفظ بنوشت، اما پیغمبران مرسل که سیصد و سیزده‌اند ایشان فرشته‌ای را دیدند، یا آواز فرشته شنیدند، یا کلام حق از پس پرده شنیدند. و روی ان النبی (ص) قال: من الانبیاء من یسمع الصوت فیکون بذلک نبیا و منهم من ینفث فی اذنه و قلبه فیکون بذلک نبیا و انّ جبرئیل، یأتینی فیکلمنی کما یکلم احدکم صاحبه.
هوش مصنوعی: این متن بیان می‌کند که هیچ انسانی نمی‌تواند مستقیماً با خدا سخن بگوید. در پاسخ به ادعای یهودیان که از پیامبر (ص) خواسته بودند مانند موسی با خدا صحبت کند، پیامبر توضیح می‌دهد که موسی نیز خدا را نمی‌دید و فقط صدای او را می‌شنید. خداوند در آیه‌ای تأکید می‌کند که ارتباط با او تنها از طریق وحی، خواب یا الهام ممکن است. پیامبران پیشین معمولاً از این طریق ها به پیام های الهی دست می‌یافتند. در واقع، برخی از پیامبران مانند داود (ع) تحت الهام الهی زبور را نوشتند. برخی پیامبران نیز فرشته را می‌دیدند یا صدای او را می‌شنیدند. در نهایت، پیامبر اسلام (ص) اشاره می‌کند که او نیز همچون دیگر پیامبران با مکالماتی از سوی جبرئیل به وحی دست می‌یابد.
هشام بن عروة عن ابیه عن عایشه: انّ الحرث بن هشام، سأل رسول اللَّه (ص): کیف یأتیک الوحی فقال احیانا یأتینی مثل صلصلة الجرس و هو اشده علی، فیفصم عنی و قد وعیت عنه ما قال، و احیانا یتمثل لی الملک رجلا، فیکلمنی فاعی ما یقول، قالت عائشة: و لقد رأیته ینزل علیه الوحی من الیوم الشدید البرد، فیفصم عنه و ان جبینه، لیتفصد عرقا.
هوش مصنوعی: هشام بن عروة از پدرش نقل می‌کند که عایشه گفت: حرث بن هشام از رسول خدا (ص) پرسید: وحی چگونه به تو می‌رسد؟ ایشان پاسخ دادند: گاهی وحی به صورتی مانند صدای زنگ به من می‌رسد که این برایم سخت‌ترین حالت است. سپس وحی از من جدا می‌شود و من آنچه را که گفته است به خاطر می‌سپارم. و گاهی فرشته به شکل مردی در جلوی من ظاهر می‌شود و با من صحبت می‌کند و من آنچه را می‌گوید درک می‌کنم. عایشه افزود: من شاهد بوده‌ام که در روز سرد شدید، وحی بر او نازل می‌شد و در حالی که وحی از او جدا می‌شد، عرق بر پیشانی‌اش می‌نشست.
وجه دیگر سخن گفتن اللَّه است، با بشر از پس پرده، چنان که با موسی (ع) گفت، کلّمه و بینهما حجاب من نار، موسی از حق بی‌واسطه سخن شنید، حجاب در میان و رؤیت نه. و مصطفی (ص) شب معراج از حق جل جلاله سخن شنید بی‌واسطه و حق را دید بی‌حجاب، و مؤمنان فردای قیامت در بهشت حق را جل جلاله ببینند بی‌حجاب، و سخن وی شنوند بی‌واسطه. وجه سوم آنست که فرمود: أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا امّا جبرئیل او غیره من الملائکة فیوحی ذلک الرسول الی المرسل الیه، باذن اللَّه ما یشاء اللَّه. ارسال رسول یک قسم نهاد از اقسام کلام یعنی که رسول فرستد تا پیغام رساند بدستوری و فرمان وی، چنان که جبرئیل را فرستاد بمحمد (ص) تا پیغام اللَّه بگزارد و محمد (ص) را فرستاد بخلق تا پیغام اللَّه برسانید. اللَّه با جبرئیل فرمود و جبرئیل با محمد (ص) گفت و محمد با خلق گفت: قرأ نافع او یرسل برفع اللام علی الاستیناف تقدیره او هو یرسل رسولا فیوحی ساکنة الیاء، و قرأ الآخرون او یرسل بنصب اللام، فَیُوحِیَ، بنصب الیاء عطفا علی محل الوحی، لان معناه، و ما کان لبشر ان یکلمه اللَّه الا ان یوحی الیه، او یرسل رسولا إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ. یدبر ما یرید.
هوش مصنوعی: خداوند با بشر به چند طریق سخن می‌گوید. یکی از این طرق، صحبت از پشت پرده است، مثل گفتگوی او با موسی (ع) که در آنجا او سخنان حق را شنید، اما برخی حجاب‌هایی وجود داشت. در شب معراج، پیامبر گرامی (ص) به‌طور مستقیم با خداوند صحبت کرد و او را بدون هیچ پرده‌ای مشاهده کرد. همچنین مؤمنان در روز قیامت در بهشت وجه خداوند را بدون حجاب خواهند دید و از سخنان او بی‌واسطه بهره‌مند خواهند شد.
روش دیگر کلام خدا این است که خداوند رسولی را می‌فرستد، مانند جبرئیل یا فرشتگان دیگر، تا پیام الهی را به مردم برساند. این نوع ارسال پیام یکی از شکل‌های گفتار است. به‌عنوان مثال، جبرئیل به محمد (ص) مأمور شد تا پیام خدا را به او برساند و سپس محمد (ص) باید این پیام را به مردم ابلاغ کند. در اینجا برخی از قرائت‌ها برای نحوه این ارسال پیام وجود دارد، که یکی از آنها به صریح بودن سخن تأکید دارد و دیگری به معنای پیوستگی و ارتباط میان آیات اشاره می‌کند. در نهایت، هیچ انسانی نمی‌تواند مستقیماً با خداوند سخن بگوید مگر از طریق وحی یا ارسال پیغام. خداوند بر تمام امور تسلط دارد و بر حسب حکمتش آنچه را که می‌خواهد تدبیر می‌کند.
وَ کَذلِکَ، یعنی و کما اوحینا الی سائر رسلنا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا، الروح هاهنا الوحی و الکتاب سمی روحا لانه حیاة القلوب کما ان الارواح حیاة الاجساد، ما کنت تدری یعنی قبل الوحی فی اربعین سنة، مَا الْکِتابُ وَ لَا شرایع الْإِیمانُ و معالمه، یعنی لو لا اصطفاؤنا ایاک بالایمان و الکتاب و الرسالة، ما کُنْتَ تَدْرِی، قال محمد بن اسحاق بن خزیمة: الایمان فی هذا الموضع الصلاة کقوله: وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُضِیعَ إِیمانَکُمْ، و اهل الاصول علی ان الانبیاء (ع) کانوا مؤمنین قبل الوحی و کان النبی (ص)، یعبد اللَّه قبل الوحی علی دین ابراهیم، و لم یتبین له شرایع دینه، وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً الهاء راجعة الی الکتاب لانه الاصل و الایمان، فرع، و الکتاب دلیل علی الایمان، و معنی جعلناه: الزمناه و رسمناه. و لیس الجعل الخلق، و قوله: فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ مَأْکُولٍ، لیس معناه جعل الخلق، انما معنی الکلام، صیرناه، نَهْدِی بِهِ، ای: نرشد بالکتاب، مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدِی، ای لتدعو إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ. یعنی الاسلام، هدی اللَّه الارشاد و هدی الرسول الدعوة.
هوش مصنوعی: در این متن صحبت از وحی و رسالت پیامبر اسلام است. اشاره می‌شود که وحی مانند روحی است که حیات را به قلب‌ها می‌بخشد و کتاب الهی به عنوان منبعی برای ایمان و رهنمود به شمار می‌آید. قبل از دریافت وحی، پیامبر به مدت چهل سال از مسائل دین آگاه نبود و معتقد است که اگر خدا او را برگزیده نمی‌بود، او هم از معنای واقعی ایمان و کتاب مطلع نمی‌شد. ایمان در این جا به معنای نماز است و درواقع پیامبران پیش از دریافت وحی هم مؤمن بودند. همچنین تأکید می‌شود که خداوند، پیامبر را به عنوان نور هدایت و راهنمایی برای بندگانش قرار داده است. در پایان، هدایت الهی و هدایت پیامبر به دعوت مردم به صراط مستقیم، یعنی اسلام، اشاره می‌شود.
صِراطِ اللَّهِ الَّذِی لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ خلقا و ملکا، الا، کلمة تذکرة لتبصرة او تنبیه لحجة، إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ. ای: امور الخلائق فی الآخرة، فیجزیهم باعمالهم. هذا وعید بالجحیم و وعد بالجنة و النعیم. قال بعض السلف: احترق مصحف فلم یبق الا قوله: أَلا إِلَی اللَّهِ تَصِیرُ الْأُمُورُ.
هوش مصنوعی: راه خداوندی که همه چیز در آسمان‌ها و زمین از آن اوست، اعم از خلق و مالکیت، به عنوان یادآوری و نشانه‌ای برای بصیرت یا هشدار برای برهان، به سوی خداوند متعال و مستقر شدن امور اشاره دارد. یعنی اینکه همه چیز در آخرت به سمت خداوند می‌رود و او بر اساس اعمالشان آنها را جزا می‌دهد. این جمله هشداردهنده‌ای برای آتش جهنم و وعده‌ای برای بهشت و نعمت‌های آن است. برخی از پیشینیان گفته‌اند که هنگام آتش‌سوزی، فقط همین جمله باقی مانده بود: «آیا امور به سوی خداوند برمی‌گردد؟»
میبدی