این سوره «حم، عسق» سورة «الشوری» خوانند، و در مکیات شمرند.
ابن عباس گفت: جمله بمکه فرود آمد مگر چهار آیت: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً تا آخر چهار آیت. و جمله سوره پنجاه و سه آیت است و هشتصد و شصت و شش کلمه و سه هزار و پانصد و هشتاد و هشت حرف. و در این سوره هفت آیت منسوخ است: الاولی قوله تعالی: وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ نسخ ذلک بقوله: وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا.
الثانیة. قوله: وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ نسختها آیة السیف.
الثالثة قوله: لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ نسخت بقوله: قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ.الرابعة قوله: وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها نسخت بقوله: مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِیدُ.
الخامسة قوله: وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ و الّتی تلیها نسخت بقوله: وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ.
السادسه قوله: فَإِنْ أَعْرَضُوا فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلاغُ نسختها آیة السیف.
السابعه قوله: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی اختلف فی تأویلها و اکثر المفسرین علی انها نسخت بقوله: قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ.
و من فضائل هذه السوره: ما روی ابیّ ابن کعب قال رسول اللَّه ص: من قرأ سوره حم عسق کان ممن تصلی علیه الملائکة و یستغفرون له و یسترحمون له.
قوله: حم، عسق. حسین فضل را پرسیدند، چونست که حروف تهجی در اوائل سور همه متصل نوشتند چون: المص، المر، کهیعص و حم عسق منقطع نوشتند، حم از عسق باز بریده؟ جواب داد: که حم مستقل است بنفس خویش کالحوامیم قبله و بعده.
و مفسران این را دو آیت شمرند: حم یک آیت و عسق یک آیت، حم مبتدا و عسق خبره. و آن دیگر حروف تهجی در اوائل سور همه یک آیت شمرند.
و نیز اهل تأویل را اجماع است که کهیعص و اخوات آن از حروف تهجی است، و در حم خلاف است: قومی آن را از حیز حروف بیرون کردند و به حیز افعال بردند، گفتند معنی آنست که حم ای قضی ما هو کائن، اما در تفسیر این حروف مفسران دراز گفته‌اند، صحیح و سقیم، و ما لختی از آن که بحق نزدیک‌تر است بگوئیم.
ابن عباس بجواب نافع بن الازرق که از وی تفسیر این حروف پرسید گفت: حا، حلم خداوند است جل جلاله، میم مجد او، عین علم او، سین سناء او، قاف، قدرت او.
محمد بن کعب گفت: قسم است که رب العالمین یاد کرده، یعنی «اقسم اللَّه بحلمه و مجده و سنائه و علمه و قدرته» انه کذلک یوحی الیک و الی الذین من قبلک» ای کما اوحینا الی سائر الانبیاء من قبلک کذلک نوحی الیک.
و قیل اقسم اللَّه بهذه الحروف ان لا یعذب من عاد الیه به لا اله الا اللَّه مخلصا من قبله. و گفته‌اند آن روز که این آیت فرود آمد رسول خدا (ص) متغیر گشت. گفتند یا رسول اللَّه چه رسید ترا که چنین متغیر گشتی؟ گفت مرا خبر دادند که در این امت من فتنه‌ها خواهد بود پیوسته تا بوقت نزول عیسی و خروج دجال.
از اینجا گفت شهر بن خوشب و عطاء بن ابی ریاح در تفسیر حم عسق: حا، حرب یعزّ فیها الذلیل و یذلّ فیها العزیز فی قریش، ثم تفضی الی العرب ثم الی العجم، ثم تمتد الی خروج الدجال. میم، ملک یتحول من قوم الی قوم. عین عدو لقریش یقصدهم. سین سبیّ یکون فیهم. قاف، قدرة اللَّه النافذة فی خلقه.
و قیل معنی حم عسق ای قضی عذاب سیکون واقعا.
قوله تعالی: کَذلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ قال ابن عباس: لیس من نبیّ صاحب کتاب الا و قد اوحی الیه حم عسق، فلذلک قال کذلک یوحی الیک و الی الذین من قبلک. قال مقاتل: نزل حکمها علی الانبیاء. و قیل حروف المعجم، یوحی الیک و الی الانبیاء من قبلک. قرأ ابن کثیر: یوحی، بفتح الحاء و حجته قوله: و لقد اوحی الیک و الی الذین من قبلک. و علی هذه القراءة قوله اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ تبیین للفاعل، کانّه قیل من یوحی؟ فقیل اللَّه العزیز الحکیم. و قیل تم الکلام عند و له وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ، ثم تبتدی فیقول، اللَّه العزیز الحکیم.
قوله تعالی: لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ، میگوید چنین پیغام میدهند بتو و بایشان که پیش از تو بودند، اینجا سخن تمام شد، آن گه گویی اللَّه آن توانای دانا است که او راست هر چه در آسمانها و در زمینها همه فلک و ملک اوست، وَ هُوَ الْعَلِیُّ ای الرفیع فوق خلقه الْعَظِیمُ. فلا اکبر منه.
قوله تعالی: تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ ای یتشققن مِنْ فَوْقِهِنَّ یعنی ممن فوقهن، ای من عظمة اللَّه و جلاله فوقهن، آسمانها نزدیک بود که همه در هم شکند از عظمت و جلال اللَّه که بالای آسمانهاست. و قیل: تکاد السماوات کل واحدة منهن تنفطر فوق التی تلیها من قول المشرکین اتخذ اللَّه ولدا نظیره ، قوله تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ منه و تنشق الارض و تخر الجبال. هذا، ان ادعوا للرحمن ولدا. و قیل معناه قربت الساعة و انفطار السماوات. و قوله: وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ، ای باذنه، و قیل بشکره.
و یَسْتَغْفِرُونَ لمن فی الارض من المؤمنین، کقوله: وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا، و قال فی الکفار: و أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ و استغفار الملائکة للمؤمنین شفاعتهم لهم، و قیل یسئلون لهم الرزق. أَلا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ هذا بشارة باجابته للمستغفرین، قال بعضهم هیب فی الابتداء ثم بشر و الطف فی الانتهاء.
وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ای اعوانا و انصارا، اشرکوهم معه فی العبادة اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ حافظ لاعمالهم، فیجازیهم علیها، وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ ای انما انت یا محمد رسول علیک البلاغ، و لیس علیک حملهم علی الایمان. و قیل لم توکل علیهم حتی تؤخذ بهم.
وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیًّا ای کما اوحینا الی الانبیاء قبلک کتبا بلغات اممهم، اوحینا الیک قرآنا عربیا، بلغة قومک لیفهموا ما فیه.
لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها، یعنی لتنذر اهل مکّة، و لتنذر من حولها، یعنی قری الارض کلها، و سمیت مکة ام القری، لانها اشرف البلاد لکون الحرم و بیت اللَّه العتیق فیها، و لان الارض دحیت من تحتها، فمحل القری منها محل البنات من الامهات. وَ تُنْذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ ای تنذر الناس بیوم القیمة فیکون مفعولا به لا ظرفا، و یوم الجمع یوم القیمة یجمع اللَّه الاولین و الآخرین و اهل السماوات و اهل الارض، لا رَیْبَ فِیهِ ای لا شک فی الجمع انه کائن.
ثم بعد الجمع یتفرقون: فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ کقوله: یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ یعنی اصحاب الیمین و اصحاب الشمال و هو قوله: یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً.
قال ابن السماک: «ان خوف المنصرف للفریقین قطع نیاط قلوب العارفین.روی عن عبد اللَّه بن عمرو بن العاص، قال: «خرج علینا رسول اللَّه (ص) و فی یدیه کتابان. و فی روایة خرج رسول اللَّه (ص) ذات یوم قابضا علی کفیه و معه کتابان فقال: أ تدرون ما هذان الکتابان؟ قلنا، لا، یا رسول اللَّه. فقال للذی فی یده الیمنی هذا کتاب من رب العالمین، باسماء اهل الجنة و اسماء آبائهم و عشائرهم وعدتهم قبل ان یستقروا نطفا فی الاصلاب.
و قیل ان یستقروا نطفا فی الارحام، اذ هم فی الطینة منجدلون، فلیس بزائد فیهم و لا بناقص منهم اجمال، منّ اللَّه علیهم الی یوم القیمة.
فقال عبد اللَّه بن عمرو ففیم العمل اذا؟ فقال اعملوا و سدّدوا و قاربوا فان صاحب الجنة یختم له بعمل اهل الجنة و ان عمل ایّ عمل. و ان صاحب النار یختم له بعمل اهل النار و ان عمل ای عمل. ثم قال: فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ عدل من اللَّه عز و جل.
وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً واحِدَةً. قال ابن عباس: ای علی دین واحد.
و قال مقاتل: علی ملة الاسلام کقوله: وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی، و قوله وَ لَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ، وَ لکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ ای فی دینه الاسلام. وَ الظَّالِمُونَ ای الکافرون، ما لَهُمْ مِنْ وَلِیٍّ یدفع عنهم العذاب، وَ لا نَصِیرٍ یمنعهم من النار.
أَمِ اتَّخَذُوا یعنی بل اتخذوا، مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ اصناما یعبدونها فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ، قال ابن عباس: ولیک یا محمد (ص) و ولّی من اتبعک و هو الذی ینفع ولایته یونس لا الصنم. وَ هُوَ یُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ. لیس فی السماء و الارض معبود تحیی الموتی غیره. و هو قول ابراهیم رَبِّیَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ.
و لما نزل العذاب بقوم یونس لجائوا الی عالم فیهم کان عنده من العلم شی‌ء و کان یونس ذهب مغاضبا، فقال لهم قولوا یا حیّ حین لا حیّ، یا حی یحیی الموتی، یا حیّ لا اللَّه الا انت، فقالوا ما، فکشف عنهم العذاب.
وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَیْ‌ءٍ من امور الدین و الدنیا، فَحُکْمُهُ إِلَی اللَّهِ ای فعلمه عند اللَّه. و قیل معناه کلوا علمه الی کتاب اللَّه و سنة الرسول کقوله:، فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ‌ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ و قیل: فَحُکْمُهُ إِلَی اللَّهِ و قد بین ذلک فی القرآن اما ظاهرا منصوصا و اما مضمنا فیه تضمینا قریب المآخذ، او تضمینا بعید المآخذ. قال مقاتل: ان اهل مکة کفر بعضهم بالقرآن و آمن بعضهم به فاخبر ان حکمهم الی اللَّه یحکم یوم القیمة للمحق الی المبطل، فیصیر المحق الی النعیم و المبطل الی الجحیم.
و قیل یحکم فی الدنیا باظهار المؤمنین علیهم و قتلهم و اسرهم. ذلِکُمُ اللَّهُ الذی یحکم بین المختلفین هو رَبِّی عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ فی جمیع اموری وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ فیما ینوبنی.
قوله تعالی: فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، جَعَلَ لَکُمْ ای خلق لکم مِنْ أَنْفُسِکُمْ یعنی من جنسکم أَزْواجاً حلائل، وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً ای اصناما، ذکورا و اناثا لترتفقوا بها. و قیل انما قال من انفسکم لان حواء خلقت من ضلع آدم. قال مجاهد: نسلا بعد نسل من الناس، و الانعام یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ ای یخلقکم فی البطن و فی الرحم، و قیل فی، هاهنا بمعنی الباء، تأویله: یخلقکم و یکثرکم بالتزویج. لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‌ءٌ هذا رد علی الذین اتخذوا من دونه اولیاء و منسوق علی قوله یُحْیِ الْمَوْتی. و الکاف زائده دخلت للتأکید، و المعنی: لیس مثله شی‌ء، و قیل مثل زائدة دخلت لتوکید الکلام و تقدیره: لیس کهو شی‌ء، کقوله: فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ. و فی حرف ابن مسعود فان آمنوا بما آمنتم به . ثم قال: وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ لئلا یتوهم انه لا صفات له کما لا مثل له، فقد تضمنت الایة اثبات الصفة و نفی التشبیه، و التوحید کلمة بین هذین الحرفین: اثبات صفة من غیر تشبیه و نفی تشبیه من غیر تعطیل، فمن نزل عن الاثبات و ارعی اتقاء التشبیه وقع فی التعطیل، و من ارتقی عن الظاهر و اتّقی اتّقاء التعطیل حصل علی التشبیه و اخطأ وجه الدلیل و علی اللَّه قصد السبیل.
لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، ای مفاتیح السماوات و الارض و من ملک المفتاح ملک الخزانة، و قال الکلبی: فی السماء خزانة المطر، و فی الارض خزانة النبات، و قیل خزانة السماوات الغیوب و خزانة الارض الآیات. یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ، لان مفتاح الرزق بیده، إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ، من مصالح العباد، عَلِیمٌ فیعطیهم بقدر مصالحهم قوله: شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ الشرعة السنّة و الشرع المصدر و الشریعة السبیل المسنونة السویة، و القوم شرع فی الامر و الشارع الطریق الذی لا یملکه مالک، و یکون الخلق فیه شرعا واحدا، شَرَعَ لَکُمْ، ای: بیّن لکم و تبین لکم و اختار لکم من الادیان دینا، ما وَصَّی بِهِ نُوحاً ای: الذی امر به نوحا و قدم نوحا لانه اول من اوحی الیه الحلال و الحرام، و اول من اوحی الیه تحریم الامهات و الاخوات و البنات، وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی، ای شرع ذلک کلّه، قال مجاهد: لم یبعث اللَّه نبیا، الّا وصاه باقامة الصلاة و ایتاء الزکاة و الاقرار للَّه بالطاعة، فذلک دینه الذی شرع لهم و قال: هو التوحید و البراءة من الشرک و قیل هو قوله: أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ بعث الانبیاء کلهم باقامة الدین و الالفة و الجماعة و ترک الفرقة و المخالفة.
قال علی (ع): لا تتفرقوا فالجماعة رحمة و الفرقة عذاب، کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ، من التوحید و خبر البعث و قیل ما خصصت به من النبوة و الرسالة، ای: ثقل علیهم ذلک، ثم قال: اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ ای یصطفی لنبوته و رسالته من یشاء من عباده و قیل یصطفی لدینه، مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ. ای : یرجع الی طاعته.
وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ، العلم هاهنا القرآن و هؤلاء المتفرقون هم اهل الکتاب تفرّقوا علی رسول اللَّه (ص) فآمن به بعضهم و کفر به بعضهم، و قد کانوا قبل مبعثه مجتمعین علی الایمان به، فلما بعث تفرقوا علیه من بعد ما جاءهم القرآن. بَغْیاً بَیْنَهُمْ، ای : حسدا و عداوة و البغی الحسد المطاع، و قیل المتفرقون اهل الادیان المختلفة، و العلم هو العلم باقامة الدین و ترک التفرق فیه و قیل جاءهم اسباب العلم فلم ینظروا فیها لانه ختم الایة بقوله: وَ إِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ، و الشک و العلم لا یجتمعان، بَغْیاً بَیْنَهُمْ، یعنی لابتغاء الدنیا و طلب ملکها.
وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ، فی تأخیر العذاب عنهم، إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی، و هو یوم القیمة، و الکلمة السابقة، قوله: بل الساعة موعدهم، لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ، ای : لعوجلوا بالعذاب فی الدنیا، وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ یعنی الیهود و النصاری مِنْ بَعْدِهِمْ، ای : من بعد انبیائهم مثل الیهود من بعد موسی و النصاری من بعد عیسی، لَفِی شَکٍّ مِنْهُ، ای : من کتابک الذی هو القرآن، مُرِیبٍ ای : شک مع تهمة. و قیل لهم العرب، أُورِثُوا الْکِتابَ، بعد الیهود و النصاری فشکوا فیه. فَلِذلِکَ فَادْعُ، ای : فالی ذلک فادع کقوله: أَوْحی لَها، ای : اوحی الیها و «ذلک»، اشارة الی ما وصّی به الانبیاء من التوحید و اقامة الدین، وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ، ای: اثبت علی الذی امرت به من تبلیغ الرسالة، و قیل استقم علی طاعة اللَّه کما امرت فی القران، وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ، و ذلک حین ارادوا منه المداهنه کقوله: وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ، فنهاه اللَّه عن ذلک. و قیل نزلت فی الولید بن المغیرة و شیبة بن ربیعة حین وعده الولید ان یعطیه نصف ماله و وعده شیبة ان یزوجه ابنته ان رجع عن دعوته و دینه الی دین قریش، وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتابٍ، ای: آمنت بکتب اللَّه کلها، وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ، ای: اسوی بینکم فی التبلیغ.
قال قتادة: أمر أن یعدل، فعدل حتی مات و قیل معناه، امرت ان اسوی بینی و بینکم فاعمل بما آمرکم به و انتهی عما انهیکم عنه، روی انّ داود علیه السلام قال: ثلاث من کنّ فیه فهو الفائز: القصد فی الغنی، و الفقر و العدل فی الرضا و الغضب، و الخشیة فی السرّ و العلانیة، و ثلث من کنّ فیه اهلکته: شحّ مطاع، و هوی متبع، و اعجاب المرء بنفسه.
و اربع من اعطیهنّ فقد اعطی خیر الدنیا و الآخرة: لسان ذاکر و قلب شاکر و بدن صابر و زوجة مؤمنة. اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ، یعنی إلهنا واحد و ان اختلفت اعمالنا فکل یجازی بعمله و لا یؤاخذ بعمل غیره، لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ، ابن عباس گفت حجت اینجا بمعنی خصومت است، فالحجة بمعنی الحجاج کالخصومة بمعنی الخصام، میگوید: خصومت میان ما و شما بقتال نیست که مرا بدعوت، فرموده‌اند و بقتال نفرموده‌اند، پس چون او را بقتال فرمودند، این آیت منسوخ گشت. مجاهد گفت: حجت اینجا برهانست و بینت، و آیه محکم است، و منسوخ نه، ای: ظهر الحق و وضحت الدلایل و قامت الحجج فلا نحتاج الی حجة نقیمها، اما الاسلام و اما السیف. میگوید: پس از آنکه حق روشن گشت، بدلایل و حجت ما را حاجت نیست بدیگر حجت آوردن و دلائل نمودن، اکنون از شما اسلام پذیریم یا شمشیر؟ و گفته‌اند تأویل این سخن آنست که: لا تستوی الحجة بیننا و بینکم، حجتنا بالغة و حجتکم داحضة، حجّت ما و حجت شما در دین یکسان نیست، حجت ما تمام است و روشن، رسیده بهر جای و بهر کس و حجت شما باطل و تباه، اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنا، فی القیامة للخصومة، وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ و المعاد لفصل القضاء.
وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ، ای یخاصمون فی دین اللَّه نبیه. قال قتاده: هم الیهود، قالوا کتابنا قبل کتابکم و نبینا قبل نبیکم، فنحن خیر منکم. مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ ای: من بعد ما استجاب له العرب و دخلوا فی دینه لظهور معجزاته.
و قیل من بعد ما استجاب له اهل الکتاب و اقرّوا بنبوته لوجودهم نعته فی کتبهم و استفتحوا به. بیشترین مفسران میگویند که این آیت در شأن جهودان فرو آمد، که با مصطفی و با مؤمنان خصومت میکردند در کار دین و حجت میآوردند که کتاب ما بیش از کتاب شماست و پیغامبر ما پیش از پیغامبر شما آمد، ما بحق سزاتریم از شما، و دین ما به است از دین شما، رب العالمین فرمود: این خصومت بعد از آن کردند که بنبوت وی اقرار داده بودند و بنعت و صفت وی که در توراة یافتند ایمان آورده و در وقایع بوی نصرت خواسته.
معنی دیگر: این خصومت که جهودان کردند با رسول، بعد از آن کردند که عرب او را منقاد شدند و دعوت وی اجابت کردند و بدین وی درآمدند، بآن معجزات ظاهر که از وی دیدند و حق بشناختند. قومی گفتند این مخاصمت قریش است و مشرکان با رسول خدا (ص) با مؤمنان در کار توحید، مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ ای: من بعد ما استجاب اللَّه محمدا باظهار المعجزة الدالة علی نبوته، میگوید پس از آنکه رب العالمین، محمد را اجابت کرد بهر چه خواست از اظهار معجزات، و دلائل و آیات نمود بر صدق نبوت وی ایشان خصومت میکنند و حجّت آرند، حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ، آن حجت ایشان تباه است و باطل، ناچیز و نابرجای، و قیل هؤلاء المحاجّون هم المتکلمون فی اللَّه عزّ و جل بغیر الکتاب و السّنة، مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ، ای: من بعد ما استجاب المؤمنون لربّهم و آمنوا، باین قول، محاجّت در اللَّه، مخاصمت مبتدعان است با اهل سنت و افتحام متکلفان و خوض معترضان و تأویل جهمیان و ساخته فلسفیان که برأی و عقل خود در اللَّه سخن گفتند، و صواب دید رأی و خرد خویش در این باب قانون ساختند، و معقول، فراپیش کتاب منزل و سنت مسند داشتند، پس از آن که مؤمنان و مخلصان فرموده اللَّه را اجابت کردند و از کتاب و سنت درنگذشتند، صواب دید رأی و عقل خود معزول کردند، و باذعان گردن نهادند و بسمع قبول کردند و راه تسلیم سپردند. آن گه فرمود: حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ. حجت ایشان تباه است و بر ایشان خشم و عذاب اللَّه است، رای فرعون رأی ایشان که گفت: ما أُرِیکُمْ إِلَّا ما أَری، و ابلیس پیشوای ایشان، و دوزخ سرای ایشان است.
اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ، ای: انّ الذی ادعوکم الی عبادته، هو اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ ای بالحقیقة و المیزان، یعنی العدل، و سمّی العدل میزانا لانّ المیزان آلة الانصاف و التسویه. و قیل معنی انزال المیزان الهامه الخلق، العمل به و امره بالعدل و الانصاف، کقوله: قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً.
و قیل: الهم اتخاذ المیزان، و قال علقمة المیزان محمد (ص) یقضی بینهم بالکتاب وَ ما یُدْرِیکَ یا محمد لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ. و لم یقل قریبة لانّ تأنیثها غیر حقیقی و مجازه الوقت. و قیل معناه: اتیانها قریب و هذه الآیة تدل علی البعث و علی الاستعداد للقیامة.
یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِها، و هم الذین کانوا یقولون: مَتی هذَا الْوَعْدُ، عَجِّلْ لَنا قِطَّنا، ائْتِنا بِما تَعِدُنا، قال مقاتل: ذکر النبی الساعة و عنده قوم من المشرکین، فقالوا تکذیبا و استهزاء: متی تکون الساعة؟ فانزل اللَّه تعالی هذه الآیة، قوله: یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِها، یعنی ظنا منهم انها غیر آتیة، و قیل طمعا منهم انها غیر آتیة و قیل طمعا منهم فی ان یذکر النبی لها وقتا معینا، ثم یمضی الوقت فلا یقع فیصیر حجة لهم علیه. وَ الَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها لانهم ایقنوا انها واقعة لا محالة، مُشْفِقُونَ مِنْها، ان تقوم فتحول بینهم و بین التوبة، وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ، الکائن لا محالة. و یعلمون انهم محاسبون علی اعمالهم.
أَلا إِنَّ الَّذِینَ یُمارُونَ فِی السَّاعَةِ، ای یجادلون فیها لیشککوا المؤمنین، و قیل الذین یدخلهم الشک فیجحدون کونها، لَفِی ضَلالٍ بَعِیدٍ. لانهم لو فکّروا لعلموا انّ الذین انشأهم و خلقهم اول مرّة قادر علی ان یبعثهم.
برگردان به زبان ساده
این سوره «حم، عسق» سورة «الشوری» خوانند، و در مکیات شمرند.
هوش مصنوعی: این سوره به نام «حم، عسق» شناخته می‌شود و جزو سوره‌های مکی به شمار می‌آید.
ابن عباس گفت: جمله بمکه فرود آمد مگر چهار آیت: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً تا آخر چهار آیت. و جمله سوره پنجاه و سه آیت است و هشتصد و شصت و شش کلمه و سه هزار و پانصد و هشتاد و هشت حرف. و در این سوره هفت آیت منسوخ است: الاولی قوله تعالی: وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ نسخ ذلک بقوله: وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا.
هوش مصنوعی: ابن عباس بیان کرده است که همه قرآن در مکه نازل شد به جز چهار آیه: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً» و ادامه تا آخر چهار آیه. همچنین اشاره شده که سوره پنجاه و سه دارای 886 کلمه و 3588 حرف است. در این سوره هفت آیه منسوخ وجود دارد که اولین آن «وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ» است که با آیه «وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا» نسخ شده است.
الثانیة. قوله: وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ نسختها آیة السیف.
هوش مصنوعی: دومین نکته این است که جمله «و تو بر آنها وکیل نیستی» با آیه‌ای که به حکم جنگ و قتال پرداخته است، منسوخ شده است.
الثالثة قوله: لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ نسخت بقوله: قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ.الرابعة قوله: وَ مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها نسخت بقوله: مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فِیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُرِیدُ.
هوش مصنوعی: در اینجا گفته شده که: "ما اعمال خود را داریم و شما نیز اعمال خود را دارید و میان ما و شما هیچ حجتی وجود ندارد" که با آیه‌ای درباره جنگیدن با کسانی که به خدا و روز قیامت ایمان ندارند، نسخ شده است. همچنین اشاره شده است که "هر کسی که بخواهد محصول دنیا را به دست آورد، ما به او می‌دهیم" که با آیه‌ای دیگر درباره کسانی که خواهان زندگی زودگذر هستند، نسخ شده است.
الخامسة قوله: وَ الَّذِینَ إِذا أَصابَهُمُ الْبَغْیُ هُمْ یَنْتَصِرُونَ و الّتی تلیها نسخت بقوله: وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ.
هوش مصنوعی: آیه پنجم اشاره دارد به کسانی که وقتی مورد ظلم و ستم قرار می‌گیرند، اقدام به انتقام میکنند. اما در آیه‌ای که بعد از آن آمده، به صبر و بخشش اشاره شده و بیان شده است که این ویژگی‌ها از نشانه‌های قوی و坚定ی در امور است.
السادسه قوله: فَإِنْ أَعْرَضُوا فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظاً إِنْ عَلَیْکَ إِلَّا الْبَلاغُ نسختها آیة السیف.
هوش مصنوعی: اگر آنها رویگردان شوند، پس تو را بر آنها ناظر نگردانده‌ایم، وظیفه تو تنها ابلاغ پیام است. آیه‌ای که در اینجا به آن اشاره شده، به مفهوم جهاد و جنگ اشاره دارد.
السابعه قوله: قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی اختلف فی تأویلها و اکثر المفسرین علی انها نسخت بقوله: قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَی اللَّهِ.
هوش مصنوعی: در مورد آیه‌ای که میگوید: «به آنها بگو: من از شما هیچ اجری نمی‌خواهم جز محبت در خویشان» اختلاف‌نظر وجود دارد. بیشتر مفسران بر این باورند که این آیه با جمله‌ای دیگر که میگوید: «آنچه از شما اجری خواسته‌ام، نزد شماست و اجری من فقط بر عهده خداست» نسخ شده است.
و من فضائل هذه السوره: ما روی ابیّ ابن کعب قال رسول اللَّه ص: من قرأ سوره حم عسق کان ممن تصلی علیه الملائکة و یستغفرون له و یسترحمون له.
هوش مصنوعی: از فضیلت‌های این سوره، روایت شده که ابی ابن کعب گفت: رسول‌الله ص فرموده‌اند: کسی که سوره حم عسق را بخواند، از جمله افرادی خواهد بود که بر او ملائکه نماز می‌گذارند و برایش استغفار میکنند و بر او رحمت نازل می‌شود.
قوله: حم، عسق. حسین فضل را پرسیدند، چونست که حروف تهجی در اوائل سور همه متصل نوشتند چون: المص، المر، کهیعص و حم عسق منقطع نوشتند، حم از عسق باز بریده؟ جواب داد: که حم مستقل است بنفس خویش کالحوامیم قبله و بعده.
هوش مصنوعی: حروفی مانند "المص" و "المر" به صورت متصل نوشته شده‌اند، در حالی که "کهیعص" و "حم عسق" به صورت مجزا نوشته شده‌اند. حسین فضل در پاسخ به این سوال توضیح می‌دهد که حروف "حم" به تنهایی مستقل هستند و مانند حروف دیگر "حوامیم" که در ابتدا و انتهای سوره‌ها آمده‌اند، جدا نوشته می‌شوند.
و مفسران این را دو آیت شمرند: حم یک آیت و عسق یک آیت، حم مبتدا و عسق خبره. و آن دیگر حروف تهجی در اوائل سور همه یک آیت شمرند.
هوش مصنوعی: مفسران بر این باورند که "حم" و "عسق" هر کدام یک آیه به شمار می‌آیند؛ "حم" به عنوان مبتدا و "عسق" به عنوان خبر. همچنین دیگر حروف هجایی که در ابتدای سور آمده‌اند، نیز هر کدام یک آیه محسوب می‌شوند.
و نیز اهل تأویل را اجماع است که کهیعص و اخوات آن از حروف تهجی است، و در حم خلاف است: قومی آن را از حیز حروف بیرون کردند و به حیز افعال بردند، گفتند معنی آنست که حم ای قضی ما هو کائن، اما در تفسیر این حروف مفسران دراز گفته‌اند، صحیح و سقیم، و ما لختی از آن که بحق نزدیک‌تر است بگوئیم.
هوش مصنوعی: و همچنین عالمان تأویل بر این امر توافق دارند که کلمات "کهیعص" و حروف مشابه آن از حروف تهجی هستند. اما درباره حروف "حم" اختلاف نظر وجود دارد: برخی معتقدند که این حروف از دسته حروف خارج شده و به دسته افعال منتقل می‌شوند و میگویند معنی آن این است که "حم" به معنای "این است که قرار است اتفاق بیفتد" است. البته مفسران نظرات متفاوتی در این مورد بیان کرده‌اند که برخی از آنها صحیح و برخی نادرست هستند. ما نیز به توضیحی خواهیم پرداخت که به حقیقت نزدیک‌تر باشد.
ابن عباس بجواب نافع بن الازرق که از وی تفسیر این حروف پرسید گفت: حا، حلم خداوند است جل جلاله، میم مجد او، عین علم او، سین سناء او، قاف، قدرت او.
هوش مصنوعی: ابن عباس در پاسخ به نافع بن الازرق که از او درباره تفسیر این حروف سوال کرد، گفت: حرف حا نماد حلم و بردباری خداوند است، میم نمایانگر جلال و عظمت اوست، عین بیانگر علم و دانش اوست، سین نشان‌دهنده روشنی و نور اوست و قاف به معنای قدرت و توانایی اوست.
محمد بن کعب گفت: قسم است که رب العالمین یاد کرده، یعنی «اقسم اللَّه بحلمه و مجده و سنائه و علمه و قدرته» انه کذلک یوحی الیک و الی الذین من قبلک» ای کما اوحینا الی سائر الانبیاء من قبلک کذلک نوحی الیک.
هوش مصنوعی: محمد بن کعب گفت: سوگند به خداوند جهان، او به یاد آورد، یعنی «خداوند به بزرگی و عظمت و علم و قدرت خود قسم می‌خورد» که اینگونه به تو و به پیامبران پیش از تو وحی می‌شود. همانطور که به سایر پیامبران پیشین وحی کرده‌ایم، اینگونه هم به تو وحی می‌کنیم.
و قیل اقسم اللَّه بهذه الحروف ان لا یعذب من عاد الیه به لا اله الا اللَّه مخلصا من قبله. و گفته‌اند آن روز که این آیت فرود آمد رسول خدا (ص) متغیر گشت. گفتند یا رسول اللَّه چه رسید ترا که چنین متغیر گشتی؟ گفت مرا خبر دادند که در این امت من فتنه‌ها خواهد بود پیوسته تا بوقت نزول عیسی و خروج دجال.
هوش مصنوعی: خداوند با این حروف قسم خورده که کسی که با اخلاص به او رجوع کند و بگوید "لا اله الا اللَّه"، عذاب نخواهد شد. گفته‌اند روزی که این آیه نازل شد، رسول خدا (ص) حالتی متفاوت پیدا کرد و از او پرسیدند، ای رسول خدا چه شده که اینگونه تغییر کرده‌ای؟ او پاسخ داد که به او خبر داده‌اند در این امت فتنه‌هایی خواهد بود که تا زمان نزول عیسی و ظهور دجال ادامه خواهد داشت.
از اینجا گفت شهر بن خوشب و عطاء بن ابی ریاح در تفسیر حم عسق: حا، حرب یعزّ فیها الذلیل و یذلّ فیها العزیز فی قریش، ثم تفضی الی العرب ثم الی العجم، ثم تمتد الی خروج الدجال. میم، ملک یتحول من قوم الی قوم. عین عدو لقریش یقصدهم. سین سبیّ یکون فیهم. قاف، قدرة اللَّه النافذة فی خلقه.
هوش مصنوعی: از اینجا گفته شده که در تفسیر آیات "حم عسق"، حروف مورد اشاره به وقایعی در تاریخ اشاره دارند. حرف حا به جنگی اشاره دارد که در آن ذلیل‌ها عزت پیدا میکنند و عزیزان ذلیل می‌شوند، ابتدا در قبیله قریش و سپس در میان عرب‌ها و نهایتاً در بین غیرعرب‌ها، تا اینکه به خروج دجال می‌انجامد. حرف میم به سلطنتی اشاره دارد که از قومی به قوم دیگر منتقل می‌شود. حرف عین به دشمنی که قصد آسیب رساندن به قریش را دارد، اشاره دارد. حرف سین به اسیری که در آن مردم گرفتار می‌شوند، مربوط می‌شود و حرف قاف به قدرت نافذ خداوند در خلقت اشاره دارد.
و قیل معنی حم عسق ای قضی عذاب سیکون واقعا.
هوش مصنوعی: و گفته شده است که معنی حم عسق این است که عذاب قطعا خواهد رسید.
قوله تعالی: کَذلِکَ یُوحِی إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ قال ابن عباس: لیس من نبیّ صاحب کتاب الا و قد اوحی الیه حم عسق، فلذلک قال کذلک یوحی الیک و الی الذین من قبلک. قال مقاتل: نزل حکمها علی الانبیاء. و قیل حروف المعجم، یوحی الیک و الی الانبیاء من قبلک. قرأ ابن کثیر: یوحی، بفتح الحاء و حجته قوله: و لقد اوحی الیک و الی الذین من قبلک. و علی هذه القراءة قوله اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ تبیین للفاعل، کانّه قیل من یوحی؟ فقیل اللَّه العزیز الحکیم. و قیل تم الکلام عند و له وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ، ثم تبتدی فیقول، اللَّه العزیز الحکیم.
هوش مصنوعی: خداوند به این شکل به تو و به پیامبران پیش از تو الهام می‌کند. ابن عباس بیان کرده است که هیچ پیامبری نیست که صاحب کتاب باشد مگر اینکه به او "حم عسق" وحی شده باشد، به همین دلیل گفته شده که این وحی به تو و پیامبران قبلی نیز می‌رسد. مقاتل گفته است که احکام این آیات بر پیامبران نازل شده است. برخی نیز گفته‌اند که این حروف از حروف الفبا هستند که به تو و پیامبران پیشین الهام می‌شود. ابن کثیر به این نکته اشاره کرده که "یوحی" را به صورت فتح حاء خوانده و دلیل او این است که خداوند به تو و پیامبران گذشته وحی کرده است. در این تفسیر، جمله "خداوند عزیز و حکیم" توضیح می‌دهد که چه کسی وحی را ارسال می‌کند، به گونه‌ای که گویا سؤال شده است که چه کسی وحی می‌کند و پاسخ داده شده است: "خداوند عزیز و حکیم". برخی نیز بر این باورند که صحبت در اینجا در جایی که به پیامبران قبلی اشاره شده به پایان می‌رسد و سپس ادامه می‌یابد با گفتن "خداوند عزیز و حکیم".
قوله تعالی: لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ، میگوید چنین پیغام میدهند بتو و بایشان که پیش از تو بودند، اینجا سخن تمام شد، آن گه گویی اللَّه آن توانای دانا است که او راست هر چه در آسمانها و در زمینها همه فلک و ملک اوست، وَ هُوَ الْعَلِیُّ ای الرفیع فوق خلقه الْعَظِیمُ. فلا اکبر منه.
هوش مصنوعی: این آیه بیان می‌کند که هر چه در آسمانها و زمین وجود دارد تنها متعلق به خداوند است. این پیام به پیامبران پیشین نیز منتقل شده است و تأکید دارد که خداوند دانا و توانا است. او برتر از همه موجودات است و هیچ‌کس بزرگ‌تر از او نیست.
قوله تعالی: تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ ای یتشققن مِنْ فَوْقِهِنَّ یعنی ممن فوقهن، ای من عظمة اللَّه و جلاله فوقهن، آسمانها نزدیک بود که همه در هم شکند از عظمت و جلال اللَّه که بالای آسمانهاست. و قیل: تکاد السماوات کل واحدة منهن تنفطر فوق التی تلیها من قول المشرکین اتخذ اللَّه ولدا نظیره ، قوله تَکادُ السَّماواتُ یَتَفَطَّرْنَ منه و تنشق الارض و تخر الجبال. هذا، ان ادعوا للرحمن ولدا. و قیل معناه قربت الساعة و انفطار السماوات. و قوله: وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ، ای باذنه، و قیل بشکره.
هوش مصنوعی: آسمانها نزدیک بود که از عظمت و جلال خداوند به شدت شکافته شوند. این موضوع به خاطر این است که برخی انسان‌ها ادعا میکنند که خداوند فرزندی دارد که این سخن نشان‌دهنده نادانی و بی‌احترامی به عظمت خداست. برخی دیگر بر این باورند که زمان نزدیک به قیامت است و این موضوع باعث فروریختن آسمانها خواهد شد. همچنین، فرشتگان در حال تسبیح و ستایش خداوند هستند و این کار را با اجازه و اراده او انجام میدهند.
و یَسْتَغْفِرُونَ لمن فی الارض من المؤمنین، کقوله: وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا، و قال فی الکفار: و أُولئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلائِکَةِ و استغفار الملائکة للمؤمنین شفاعتهم لهم، و قیل یسئلون لهم الرزق. أَلا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ هذا بشارة باجابته للمستغفرین، قال بعضهم هیب فی الابتداء ثم بشر و الطف فی الانتهاء.
هوش مصنوعی: ملائکه برای مؤمنان در زمین طلب آمرزش میکنند، همانطور که در آیات ذکر شده است. در مورد کافران نیز گفته شده که آنها مشمول لعنت خدا و ملائکه هستند. استغفار ملائکه برای مؤمنان به‌عنوان شفاعت آنها تلقی می‌شود و بعضی گفته‌اند که ملائکه برای مؤمنان درخواست روزی میکنند. به‌راستی که خداوند بخشنده و مهربان است؛ این جمله نشان‌دهنده بشارت خداوند به کسانی است که طلب آمرزش میکنند. برخی نیز گفته‌اند که در آغاز ماجرا حالتی از هیبت وجود دارد، ولی در انتها، بشارت و رحمت بیشتری ارائه می‌شود.
وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ای اعوانا و انصارا، اشرکوهم معه فی العبادة اللَّهُ حَفِیظٌ عَلَیْهِمْ حافظ لاعمالهم، فیجازیهم علیها، وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ ای انما انت یا محمد رسول علیک البلاغ، و لیس علیک حملهم علی الایمان. و قیل لم توکل علیهم حتی تؤخذ بهم.
هوش مصنوعی: و کسانی که غیر از خداوند، دوستان و یارانی برای خود انتخاب کرده‌اند، در عبادت خود آنها را شریک قرار میدهند، اما خداوند از اعمالشان حفاظت می‌کند و آنها را در برابر اعمالشان مجازات می‌کند. تو، ای محمد، تنها وظیفه‌ات رساندن پیام است و هیچ وظیفه‌ای در مورد هدایت آنها به ایمان نداری. همچنین گفته شده است که نباید بر آنها واگذار شوی تا زمانی که به آنها برسند.
وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیًّا ای کما اوحینا الی الانبیاء قبلک کتبا بلغات اممهم، اوحینا الیک قرآنا عربیا، بلغة قومک لیفهموا ما فیه.
هوش مصنوعی: همچنین ما به تو وحی کردیم که قرآنی به زبان عربی باشد، همانطور که به پیامبران پیش از تو کتاب‌هایی به زبان‌های قوم‌هایشان وحی کردیم. ما به تو قرآنی به زبان قوم خودت وحی کردیم تا آنان بتوانند آنچه در آن است را درک کنند.
لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها، یعنی لتنذر اهل مکّة، و لتنذر من حولها، یعنی قری الارض کلها، و سمیت مکة ام القری، لانها اشرف البلاد لکون الحرم و بیت اللَّه العتیق فیها، و لان الارض دحیت من تحتها، فمحل القری منها محل البنات من الامهات. وَ تُنْذِرَ یَوْمَ الْجَمْعِ ای تنذر الناس بیوم القیمة فیکون مفعولا به لا ظرفا، و یوم الجمع یوم القیمة یجمع اللَّه الاولین و الآخرین و اهل السماوات و اهل الارض، لا رَیْبَ فِیهِ ای لا شک فی الجمع انه کائن.
هوش مصنوعی: مکه به عنوان «ام القری» یا مادر شهرها شناخته می‌شود، زیرا از نظر احترام و مقام، برای وجود کعبه و خانه خدا در آنجا برترین شهر است. همچنین، زمین از زیر آن به وجود آمده و این مکان مانند فرزندان در بین مادران است. همچنین مکلف به هشدار دادن در مورد روز جمع است، که به معنای روز قیامت است. در این روز، خداوند همه انسان‌ها، از آغاز تا انتها، و همچنین ساکنان آسمانها و زمین را جمع می‌کند و هیچ شکی در وقوع آن نیست.
ثم بعد الجمع یتفرقون: فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ کقوله: یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ یعنی اصحاب الیمین و اصحاب الشمال و هو قوله: یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً.
هوش مصنوعی: سپس بعد از جمع شدن، مردم متفرق می‌شوند: گروهی به بهشت و گروهی به آتش دوزخ می‌روند. مانند گفته‌اش: در آن روز، افراد به دو دسته تقسیم می‌شوند که اشاره به اصحاب راست و اصحاب چپ دارد. همچنین گفته شده است که در آن روز، مردم به گونه‌های مختلفی باز می‌گردند.
قال ابن السماک: «ان خوف المنصرف للفریقین قطع نیاط قلوب العارفین.روی عن عبد اللَّه بن عمرو بن العاص، قال: «خرج علینا رسول اللَّه (ص) و فی یدیه کتابان. و فی روایة خرج رسول اللَّه (ص) ذات یوم قابضا علی کفیه و معه کتابان فقال: أ تدرون ما هذان الکتابان؟ قلنا، لا، یا رسول اللَّه. فقال للذی فی یده الیمنی هذا کتاب من رب العالمین، باسماء اهل الجنة و اسماء آبائهم و عشائرهم وعدتهم قبل ان یستقروا نطفا فی الاصلاب.
هوش مصنوعی: ابن السماک میگوید: «ترس از بازگشت، دل‌های عارفان را می‌شکند.» روایت شده از عبدالله بن عمرو بن عاص که گفت: «روزهای ما پیامبر خدا (ص) ظاهر شد و در دستش دو کتاب بود. در روایتی دیگر آمده که پیامبر (ص) روزی با دستان خود، دو کتاب را در دست داشت و گفت: آیا می‌دانید این دو کتاب چیست؟ ما جواب دادیم: نه، ای پیامبر خدا. ایشان فرمود: کتابی که در دست راست من است، کتابی است از سوی پروردگار عالمیان، شامل نام‌های اهل بهشت و نام پدران و خاندان‌های آنان و تعدادشان، قبل از آنکه در صلب‌ها نطفه‌هایشان مستقر شود.»
و قیل ان یستقروا نطفا فی الارحام، اذ هم فی الطینة منجدلون، فلیس بزائد فیهم و لا بناقص منهم اجمال، منّ اللَّه علیهم الی یوم القیمة.
هوش مصنوعی: و گفته شده است که وقتی نطفه‌ها در رحم‌ها مستقر می‌شوند، در حالی که در خاک و ماده اولیه‌ی خود قرار دارند، هیچ چیزی به آنها افزوده نمی‌شود و از آنها کاسته نمی‌شود، این مورد به لطف و رحمت خداوند تا روز قیامت بر آنها ادامه خواهد داشت.
فقال عبد اللَّه بن عمرو ففیم العمل اذا؟ فقال اعملوا و سدّدوا و قاربوا فان صاحب الجنة یختم له بعمل اهل الجنة و ان عمل ایّ عمل. و ان صاحب النار یختم له بعمل اهل النار و ان عمل ای عمل. ثم قال: فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ عدل من اللَّه عز و جل.
هوش مصنوعی: عبدالله بن عمرو گفت: پس کار چه باید کرد؟ پاسخ داد: عمل کنید، و به درستی و بصیرت پیش بروید و به تقرب از آنچه درست است بپردازید، زیرا کسی که شایسته بهشت است، با اعمال اهل بهشت پایان می‌یابد حتی اگر کارهای دیگری نیز کرده باشد. و کسی که به آتش دوزخ شایسته است، با اعمال اهل دوزخ پایان می‌یابد، حتی اگر کارهای دیگری انجام داده باشد. سپس افزود: گروهی به بهشت خواهند رفت و گروهی دیگر به آتش سوزان، که این از عدالت خداوند متعال است.
وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً واحِدَةً. قال ابن عباس: ای علی دین واحد.
هوش مصنوعی: اگر خدا می‌خواست، می‌توانست آنها را به یک ملت واحد تبدیل کند. ابن عباس میگوید: یعنی به یک دین واحد.
و قال مقاتل: علی ملة الاسلام کقوله: وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدی، و قوله وَ لَوْ شاءَ لَهَداکُمْ أَجْمَعِینَ، وَ لکِنْ یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ ای فی دینه الاسلام. وَ الظَّالِمُونَ ای الکافرون، ما لَهُمْ مِنْ وَلِیٍّ یدفع عنهم العذاب، وَ لا نَصِیرٍ یمنعهم من النار.
هوش مصنوعی: مقاتل میگوید: بر اساس مکتب اسلام، مانند این جمله است که اگر خدا می‌خواست، همه را بر هدایت جمع می‌کرد و نیز گفته است که اگر او می‌خواست، همه شما را هدایت می‌کرد. اما او تنها کسانی را که بخواهد، در رحمت خود وارد می‌کند، یعنی در دین اسلام. و درباره ظلمت‌گرایان اشاره می‌کند که این کافران، هیچ یاوری ندارند که عذاب را از آنها دور کند و هیچ کسی نیست که از آتش نجاتشان دهد.
أَمِ اتَّخَذُوا یعنی بل اتخذوا، مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ اصناما یعبدونها فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِیُّ، قال ابن عباس: ولیک یا محمد (ص) و ولّی من اتبعک و هو الذی ینفع ولایته یونس لا الصنم. وَ هُوَ یُحْیِ الْمَوْتی وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ. لیس فی السماء و الارض معبود تحیی الموتی غیره. و هو قول ابراهیم رَبِّیَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ.
هوش مصنوعی: آیا آنها غیر از خداوند، به پرستش نگهدارندگانی دیگر آموزه‌اند و بت‌هایی را می‌پرستند؟ در حالی که خداوند، ولی و نگهدارنده حقیقی است. ابن عباس فرمود: ای محمد (ص)، ولی تو خداست و ولی کسانی که از تو پیروی میکنند. اوست که به آنها سود می‌رساند، نه بت‌ها. اوست که مردگان را زنده می‌کند و بر هر چیزی تواناست. هیچ معبودی در آسمان و زمین جز او وجود ندارد که مردگان را زنده کند. این همان سخن ابراهیم است که گفت: "پروردگار من کسی است که زنده می‌کند و می‌میرد."
و لما نزل العذاب بقوم یونس لجائوا الی عالم فیهم کان عنده من العلم شی‌ء و کان یونس ذهب مغاضبا، فقال لهم قولوا یا حیّ حین لا حیّ، یا حی یحیی الموتی، یا حیّ لا اللَّه الا انت، فقالوا ما، فکشف عنهم العذاب.
هوش مصنوعی: وقتی عذاب بر قوم یونس نازل شد، آنها به عالمی در میان خود مراجعه کردند که دانشی داشت. یونس به خاطر خشم خود رفته بود و به آنها گفت: «بگویید ای زنده، در زمانی که هیچ زنده‌ای نیست، ای زنده‌ای که مردگان را زنده می‌کنی، ای زنده‌ای که جز تو خداوند دیگری نیست.» آنها این کلمات را گفتند و در نتیجه، عذاب از آنها رفع شد.
وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَیْ‌ءٍ من امور الدین و الدنیا، فَحُکْمُهُ إِلَی اللَّهِ ای فعلمه عند اللَّه. و قیل معناه کلوا علمه الی کتاب اللَّه و سنة الرسول کقوله:، فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْ‌ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ و قیل: فَحُکْمُهُ إِلَی اللَّهِ و قد بین ذلک فی القرآن اما ظاهرا منصوصا و اما مضمنا فیه تضمینا قریب المآخذ، او تضمینا بعید المآخذ. قال مقاتل: ان اهل مکة کفر بعضهم بالقرآن و آمن بعضهم به فاخبر ان حکمهم الی اللَّه یحکم یوم القیمة للمحق الی المبطل، فیصیر المحق الی النعیم و المبطل الی الجحیم.
هوش مصنوعی: هر موضوعی که در مورد دین و دنیا بین شما اختلاف نظر وجود دارد، حکم آن به خداوند برمی‌گردد، یعنی دانسته آن در دست خداست. برخی گفته‌اند که این به معنای آن است که برای رفع اختلافات باید به کتاب خدا و سنت رسول مراجعه کرد. همچنین بیان شده که حکمش به خداوند اختصاص دارد و این موضوع در قرآن به روشنی یا به طور ضمنی بیان شده است. یکی از مفسران نیز اشاره کرده که در مکه برخی به قرآن کفر ورزیدند و برخی ایمان آوردند، و در روز قیامت خداوند درباره حق و باطل قضاوت خواهد کرد، به گونه‌ای که حق به نعیم و باطل به جحیم خواهد رفت.
و قیل یحکم فی الدنیا باظهار المؤمنین علیهم و قتلهم و اسرهم. ذلِکُمُ اللَّهُ الذی یحکم بین المختلفین هو رَبِّی عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ فی جمیع اموری وَ إِلَیْهِ أُنِیبُ فیما ینوبنی.
هوش مصنوعی: خداوند در دنیا به این صورت حکم می‌کند که مؤمنین را بر دشمنانشان مسلط می‌سازد و آنها را به قتل می‌رساند یا به اسارت می‌گیرد. اوست که در میان اختلافات حکم می‌کند و پروردگار من است. من در همه امورم به او توکل کرده‌ام و در چیزهایی که برایم پیش می‌آید به او روی می‌آورم.
قوله تعالی: فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، جَعَلَ لَکُمْ ای خلق لکم مِنْ أَنْفُسِکُمْ یعنی من جنسکم أَزْواجاً حلائل، وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً ای اصناما، ذکورا و اناثا لترتفقوا بها. و قیل انما قال من انفسکم لان حواء خلقت من ضلع آدم. قال مجاهد: نسلا بعد نسل من الناس، و الانعام یَذْرَؤُکُمْ فِیهِ ای یخلقکم فی البطن و فی الرحم، و قیل فی، هاهنا بمعنی الباء، تأویله: یخلقکم و یکثرکم بالتزویج. لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‌ءٌ هذا رد علی الذین اتخذوا من دونه اولیاء و منسوق علی قوله یُحْیِ الْمَوْتی. و الکاف زائده دخلت للتأکید، و المعنی: لیس مثله شی‌ء، و قیل مثل زائدة دخلت لتوکید الکلام و تقدیره: لیس کهو شی‌ء، کقوله: فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ ما آمَنْتُمْ بِهِ. و فی حرف ابن مسعود فان آمنوا بما آمنتم به . ثم قال: وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ لئلا یتوهم انه لا صفات له کما لا مثل له، فقد تضمنت الایة اثبات الصفة و نفی التشبیه، و التوحید کلمة بین هذین الحرفین: اثبات صفة من غیر تشبیه و نفی تشبیه من غیر تعطیل، فمن نزل عن الاثبات و ارعی اتقاء التشبیه وقع فی التعطیل، و من ارتقی عن الظاهر و اتّقی اتّقاء التعطیل حصل علی التشبیه و اخطأ وجه الدلیل و علی اللَّه قصد السبیل.
هوش مصنوعی: خداوندی که آسمانها و زمین را آفریده است، برای شما ای مخلوقات، همسرانی از جنس خودتان قرار داده است تا از آنها بهره‌مند شوید، همچنین از میان دام‌ها نیز زوج‌هایی برای شما خلق کرده است. گفته شده که وقتی گفته می‌شود "از خودتان"، اشاره به این است که حوا از دنده‌ی آدم خلق شده است. مجاهد گفته است که نسل شما در نسل‌های بعدی از انسان‌ها به وجود می‌آید و دام‌ها نیز شما را پرورش میدهند، یعنی شما را در بطن و رحم خلق میکنند. برخی نیز میگویند که "فی" به معنای "با" است، به این معنا که شما به وسیله‌ی ازدواج خلق و زیاد می‌شوید. هیچ چیز مانند او نیست؛ این جمله پاسخی است به کسانی که غیر از او را به‌عنوان دوستان و سرپرستان خود برگزیده‌اند و به آنچه در مورد زنده کردن مردگان گفته شده، مرتبط است. حرف "کاف" برای تأکید آمده و معنای آن این است که هیچ چیزی شبیه او نیست. برخی نیز اضافه کردن "مثل" را برای تأکید بیشتر بیان کرده‌اند. سپس گفته شده که او شنوا و بیناست تا سوءتفاهمی پیش نیاید که او هیچ صفتی ندارد، همانطور که هیچ چیزی شبیه او نیست. این آیه شامل اثبات صفت و نفی تشبیه است و توحید به معنای اثبات صفت بدون تشبیه و نفی تشبیه بدون نادیده‌گیری است. کسی که از اثبات خارج شود و به دنبال جلوگیری از تشبیه باشد، به نادیده‌گیری می‌افتد و کسی که از تشبیه دور شود و به سمت نادیده‌گیری برود، دچار اشتباه می‌شود و راه حقیقت را گم می‌کند.
لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، ای مفاتیح السماوات و الارض و من ملک المفتاح ملک الخزانة، و قال الکلبی: فی السماء خزانة المطر، و فی الارض خزانة النبات، و قیل خزانة السماوات الغیوب و خزانة الارض الآیات. یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ، لان مفتاح الرزق بیده، إِنَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ، من مصالح العباد، عَلِیمٌ فیعطیهم بقدر مصالحهم قوله: شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ الشرعة السنّة و الشرع المصدر و الشریعة السبیل المسنونة السویة، و القوم شرع فی الامر و الشارع الطریق الذی لا یملکه مالک، و یکون الخلق فیه شرعا واحدا، شَرَعَ لَکُمْ، ای: بیّن لکم و تبین لکم و اختار لکم من الادیان دینا، ما وَصَّی بِهِ نُوحاً ای: الذی امر به نوحا و قدم نوحا لانه اول من اوحی الیه الحلال و الحرام، و اول من اوحی الیه تحریم الامهات و الاخوات و البنات، وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی، ای شرع ذلک کلّه، قال مجاهد: لم یبعث اللَّه نبیا، الّا وصاه باقامة الصلاة و ایتاء الزکاة و الاقرار للَّه بالطاعة، فذلک دینه الذی شرع لهم و قال: هو التوحید و البراءة من الشرک و قیل هو قوله: أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ بعث الانبیاء کلهم باقامة الدین و الالفة و الجماعة و ترک الفرقة و المخالفة.
هوش مصنوعی: تمامی درهای آسمانها و زمین به دست اوست؛ او کلیدهای آسمانها و زمین را در دست دارد و کسی که کلید را در اختیار دارد، صاحب خزانه است. برخی بر این باورند که در آسمان خزانه‌ای برای باران و در زمین خزانه‌ای برای گیاهان وجود دارد و همچنین خزانه غیب‌ها و نشانه‌های زمین. او روزی را به هر کس که بخواهد می‌دهد و در مواردی محدود می‌کند؛ چون مفتاح روزی در اختیار اوست. او به تمامی نیازهای بندگانش آگاه است و به هر کسی به تناسب نیازش می‌بخشید. او برای شما از دین، راه و منشی را تعیین کرده است و این راهنما به معنی تعیین و انتخاب دین درست از سوی اوست. خدای بزرگ به نوح فرمان داد که حسنات و محرمات را بیان کند، و او اولین کسی بود که به او وحی شد. همچنین این وحی به ابراهیم، موسی و عیسی هم رسیده است. در حقیقت، خداوند به هر پیامبری دستور به برپایی نماز، پرداخت زکات و اطاعت از خداوند داده است. این دین خالص و اصلی، توحید و دوری از شرک است و به همگان دستور داده شده که دین واحدی را به پا دارند و از تفرقه بپرهیزند.
قال علی (ع): لا تتفرقوا فالجماعة رحمة و الفرقة عذاب، کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ، من التوحید و خبر البعث و قیل ما خصصت به من النبوة و الرسالة، ای: ثقل علیهم ذلک، ثم قال: اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ ای یصطفی لنبوته و رسالته من یشاء من عباده و قیل یصطفی لدینه، مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ. ای : یرجع الی طاعته.
هوش مصنوعی: حضرت علی (ع) فرمودند: در جمع بودن نعمت و رحمت است و تفرقه، عذاب و عواقب بدی به دنبال دارد. این نکته برای مشرکان سخت و سنگین است، زیرا به آنها دعوت به توحید و بازگشت به زندگی پس از مرگ می‌شود و همچنین به پیامبری و رسالت خاصی که من دارم، اشاره می‌شود. سپس بیان کردند که خداوند هر کس را که بخواهد به سوی خود برمی‌گزیند و از میان بندگان خود، برای نبوّت و رسالت انتخاب می‌کند. همچنین، خداوند کسانی را که به سوی او بازمی‌گردند، هدایت می‌کند.
وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ، العلم هاهنا القرآن و هؤلاء المتفرقون هم اهل الکتاب تفرّقوا علی رسول اللَّه (ص) فآمن به بعضهم و کفر به بعضهم، و قد کانوا قبل مبعثه مجتمعین علی الایمان به، فلما بعث تفرقوا علیه من بعد ما جاءهم القرآن. بَغْیاً بَیْنَهُمْ، ای : حسدا و عداوة و البغی الحسد المطاع، و قیل المتفرقون اهل الادیان المختلفة، و العلم هو العلم باقامة الدین و ترک التفرق فیه و قیل جاءهم اسباب العلم فلم ینظروا فیها لانه ختم الایة بقوله: وَ إِنَّهُمْ لَفِی شَکٍّ، و الشک و العلم لا یجتمعان، بَغْیاً بَیْنَهُمْ، یعنی لابتغاء الدنیا و طلب ملکها.
هوش مصنوعی: افرادی که به وجود علم دست یافتند، از یکدیگر جدا شدند. در اینجا علم به معنای قرآن است و افرادی که تفرقه پیدا کردند، اهل کتاب هستند که برخی به پیامبر اسلام ایمان آوردند و برخی دیگر کافر شدند. در واقع، قبل از بعثت پیامبر، همه به او ایمان داشتند، اما پس از نزول قرآن، بر سر آن دچار تفرقه شدند. این تفرقه ناشی از حسد و دشمنی بود و همچنین اشاره‌ای به اختلاف در ادیان مختلف دارد. علم در اینجا به معنای درک درست دین و جلوگیری از تفرقه در آن است. در پایان، ذکر شده که برخی از این افراد به رغم داشتن اطلاعات لازم، به آن توجه نکردند، زیرا در درگیری میان شک و علم، شک بر علم غلبه پیدا می‌کند. این تفرقه به خاطر تمایل به دنیا و جستجوی قدرت بود.
وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ، فی تأخیر العذاب عنهم، إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی، و هو یوم القیمة، و الکلمة السابقة، قوله: بل الساعة موعدهم، لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ، ای : لعوجلوا بالعذاب فی الدنیا، وَ إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ یعنی الیهود و النصاری مِنْ بَعْدِهِمْ، ای : من بعد انبیائهم مثل الیهود من بعد موسی و النصاری من بعد عیسی، لَفِی شَکٍّ مِنْهُ، ای : من کتابک الذی هو القرآن، مُرِیبٍ ای : شک مع تهمة. و قیل لهم العرب، أُورِثُوا الْکِتابَ، بعد الیهود و النصاری فشکوا فیه. فَلِذلِکَ فَادْعُ، ای : فالی ذلک فادع کقوله: أَوْحی لَها، ای : اوحی الیها و «ذلک»، اشارة الی ما وصّی به الانبیاء من التوحید و اقامة الدین، وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ، ای: اثبت علی الذی امرت به من تبلیغ الرسالة، و قیل استقم علی طاعة اللَّه کما امرت فی القران، وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ، و ذلک حین ارادوا منه المداهنه کقوله: وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ، فنهاه اللَّه عن ذلک. و قیل نزلت فی الولید بن المغیرة و شیبة بن ربیعة حین وعده الولید ان یعطیه نصف ماله و وعده شیبة ان یزوجه ابنته ان رجع عن دعوته و دینه الی دین قریش، وَ قُلْ آمَنْتُ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کِتابٍ، ای: آمنت بکتب اللَّه کلها، وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ، ای: اسوی بینکم فی التبلیغ.
هوش مصنوعی: اگر کلامی از سوی پروردگارتان در تأخیر عذاب برای آنها تا روز قیامت مقرر نشده بود، قضاوت میان آنها انجام می‌شد و عذابشان در دنیا به آنها می‌رسید. کسانی که بعد از پیامبران یهود و مسیحی، کتاب را به ارث بردند، در مورد قرآن در شک و تردید هستند. به همین خاطر، باید دعوت کنید و به آنچه انبیاء وصیت کرده‌اند، از جمله توحید و برپایی دین، عمل کنید. بر آنچه که به شما دستور داده شده ثابت قدم باشید و به خواسته‌های آنها توجه نکنید، چرا که آنها می‌خواستند شما در دعوت خود با آنها مماشات کنید. همچنین گفته شده که این آیات در مورد افرادی چون ولید بن مغیره و شیبه بن ربیعه نازل شده که به پیامبر وعده‌هایی برای بازگشت به دین قریش داده بودند. بگویید: به آنچه خداوند نازل کرده، ایمان دارم و به من دستور داده شده که بین شما عدالت برقرار کنم.
قال قتادة: أمر أن یعدل، فعدل حتی مات و قیل معناه، امرت ان اسوی بینی و بینکم فاعمل بما آمرکم به و انتهی عما انهیکم عنه، روی انّ داود علیه السلام قال: ثلاث من کنّ فیه فهو الفائز: القصد فی الغنی، و الفقر و العدل فی الرضا و الغضب، و الخشیة فی السرّ و العلانیة، و ثلث من کنّ فیه اهلکته: شحّ مطاع، و هوی متبع، و اعجاب المرء بنفسه.
هوش مصنوعی: قتاده میگوید: فرمان داده شده است تا عدالت برقرار شود و او تا زمان مرگش به همین کار ادامه داد. گفته شده است که معنای این سخن این است که به من دستور داده شده تا میان شما و خودم برابری برقرار کنم، بنابراین به آنچه که به شما می‌گویم عمل کنید و از آنچه که شما را برحذر می‌دارم، دوری کنید. همچنین نقل شده که داود علیه‌السلام فرموده‌اند: سه ویژگی وجود دارد که اگر کسی به آنها عمل کند، رستگار خواهد شد: اعتدال در ثروت و فقر، عدالت در خوشحالی و خشم، و احترام و ترس از خدا در پنهان و آشکار. و سه ویژگی نیز وجود دارد که اگر کسی به آنها مبتلا شود، هلاکش می‌کند: تمایل به مال و ثروت، پیروی از هوس‌ها، و خودپسندی.
و اربع من اعطیهنّ فقد اعطی خیر الدنیا و الآخرة: لسان ذاکر و قلب شاکر و بدن صابر و زوجة مؤمنة. اللَّهُ رَبُّنا وَ رَبُّکُمْ لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ، یعنی إلهنا واحد و ان اختلفت اعمالنا فکل یجازی بعمله و لا یؤاخذ بعمل غیره، لا حُجَّةَ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمُ، ابن عباس گفت حجت اینجا بمعنی خصومت است، فالحجة بمعنی الحجاج کالخصومة بمعنی الخصام، میگوید: خصومت میان ما و شما بقتال نیست که مرا بدعوت، فرموده‌اند و بقتال نفرموده‌اند، پس چون او را بقتال فرمودند، این آیت منسوخ گشت. مجاهد گفت: حجت اینجا برهانست و بینت، و آیه محکم است، و منسوخ نه، ای: ظهر الحق و وضحت الدلایل و قامت الحجج فلا نحتاج الی حجة نقیمها، اما الاسلام و اما السیف. میگوید: پس از آنکه حق روشن گشت، بدلایل و حجت ما را حاجت نیست بدیگر حجت آوردن و دلائل نمودن، اکنون از شما اسلام پذیریم یا شمشیر؟ و گفته‌اند تأویل این سخن آنست که: لا تستوی الحجة بیننا و بینکم، حجتنا بالغة و حجتکم داحضة، حجّت ما و حجت شما در دین یکسان نیست، حجت ما تمام است و روشن، رسیده بهر جای و بهر کس و حجت شما باطل و تباه، اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنا، فی القیامة للخصومة، وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ و المعاد لفصل القضاء.
هوش مصنوعی: چهار چیز وجود دارد که اگر کسی به آنها دست یابد، به بهترین نعمت‌های دنیا و آخرت نائل آمده است: زبان ذکرگو، قلب شکرگزار، بدن صابر و همسری مؤمن. خداوند پروردگار ما و پروردگار شماست، ما اعمال خود را داریم و شما نیز اعمال خود را. به عبارت دیگر، خداوند واحد است، هرچند اعمال ما متفاوت باشد؛ هر کس به خاطر عمل خود مجازات می‌شود و به عمل دیگری مؤاخذه نخواهد شد. در اینجا هیچ قومی با یکدیگر خصومتی نمی‌تواند داشته باشد. ابن عباس میگوید که حجت به مفهوم خصومت است. میگوید خصومت میان ما و شما به means جنگ نیست، چرا که دعوت شده‌ایم و جنگ نکرده‌ایم. وقتی دعوت به جنگ شد، این آیه منسوخ گردید. مجاهد بر این باور است که حجت به معنای برهان و دلیل است و این آیه محکم و منسوخ نیست. وقتی حق روشن گردد و دلایل روشن شود، نیازی به دیگری نیست. پس از اینکه حق مشخص شد، ما دیگر نیازی به اقامه دلیل نداریم و برای شما یا اسلام را می‌پذیریم یا شمشیر را به کار می‌زنیم. تأویل این سخن این است که حجت میان ما و شما یکسان نیست؛ حجت ما قوی و قاطع است و حجت شما باطل است. خداوند در قیامت ما را برای قضاوت جمع خواهد کرد و به او بازمی‌گردیم تا داوری شود.
وَ الَّذِینَ یُحَاجُّونَ فِی اللَّهِ، ای یخاصمون فی دین اللَّه نبیه. قال قتاده: هم الیهود، قالوا کتابنا قبل کتابکم و نبینا قبل نبیکم، فنحن خیر منکم. مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ ای: من بعد ما استجاب له العرب و دخلوا فی دینه لظهور معجزاته.
هوش مصنوعی: افرادی که در مورد خداوند بحث میکنند، به نوعی در دین خدا از پیامبرش دفاع میکنند. قتاده میگوید: آنها یهودی‌ها هستند که میگویند: "کتاب ما قبل از کتاب شماست و پیامبر ما قبل از پیامبر شماست، بنابراین ما از شما بهتر هستیم." این سخنان بعد از آن است که عرب‌ها دعوت او را پذیرفتند و به دینش وارد شدند زیرا معجزات او نمایان شده بود.
و قیل من بعد ما استجاب له اهل الکتاب و اقرّوا بنبوته لوجودهم نعته فی کتبهم و استفتحوا به. بیشترین مفسران میگویند که این آیت در شأن جهودان فرو آمد، که با مصطفی و با مؤمنان خصومت میکردند در کار دین و حجت میآوردند که کتاب ما بیش از کتاب شماست و پیغامبر ما پیش از پیغامبر شما آمد، ما بحق سزاتریم از شما، و دین ما به است از دین شما، رب العالمین فرمود: این خصومت بعد از آن کردند که بنبوت وی اقرار داده بودند و بنعت و صفت وی که در توراة یافتند ایمان آورده و در وقایع بوی نصرت خواسته.
هوش مصنوعی: پس از آن که اهل کتاب به دعوت پیامبر پاسخ مثبت دادند و به نبوت او اقرار کردند به دلیل وجود صفاتش در کتاب‌هایشان و از او یاری خواستند. بیشتر مفسران معتقدند که این آیه در مورد یهودیان نازل شده است، کسانی که با پیامبر و مؤمنان در مسائل دینی مخالفت میکردند و ادعا میکردند که کتاب ما از کتاب شما برتر است و پیامبر ما قبل از پیامبر شما آمده است. آنها بر این باور بودند که شایسته‌تر از مسلمانان هستند و دینشان نیز بهتر است. اما پروردگار عالم اعلام کرد که این خصومت و نزاع بعد از آن اتفاق افتاد که خودشان به نبوت او اقرار کرده بودند و به صفاتی که در تورات برای او ذکر شده بود ایمان آورده و در مواقعی از او نصرت خواسته بودند.
معنی دیگر: این خصومت که جهودان کردند با رسول، بعد از آن کردند که عرب او را منقاد شدند و دعوت وی اجابت کردند و بدین وی درآمدند، بآن معجزات ظاهر که از وی دیدند و حق بشناختند. قومی گفتند این مخاصمت قریش است و مشرکان با رسول خدا (ص) با مؤمنان در کار توحید، مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ ای: من بعد ما استجاب اللَّه محمدا باظهار المعجزة الدالة علی نبوته، میگوید پس از آنکه رب العالمین، محمد را اجابت کرد بهر چه خواست از اظهار معجزات، و دلائل و آیات نمود بر صدق نبوت وی ایشان خصومت میکنند و حجّت آرند، حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ، آن حجت ایشان تباه است و باطل، ناچیز و نابرجای، و قیل هؤلاء المحاجّون هم المتکلمون فی اللَّه عزّ و جل بغیر الکتاب و السّنة، مِنْ بَعْدِ ما اسْتُجِیبَ لَهُ، ای: من بعد ما استجاب المؤمنون لربّهم و آمنوا، باین قول، محاجّت در اللَّه، مخاصمت مبتدعان است با اهل سنت و افتحام متکلفان و خوض معترضان و تأویل جهمیان و ساخته فلسفیان که برأی و عقل خود در اللَّه سخن گفتند، و صواب دید رأی و خرد خویش در این باب قانون ساختند، و معقول، فراپیش کتاب منزل و سنت مسند داشتند، پس از آن که مؤمنان و مخلصان فرموده اللَّه را اجابت کردند و از کتاب و سنت درنگذشتند، صواب دید رأی و عقل خود معزول کردند، و باذعان گردن نهادند و بسمع قبول کردند و راه تسلیم سپردند. آن گه فرمود: حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ. حجت ایشان تباه است و بر ایشان خشم و عذاب اللَّه است، رای فرعون رأی ایشان که گفت: ما أُرِیکُمْ إِلَّا ما أَری، و ابلیس پیشوای ایشان، و دوزخ سرای ایشان است.
هوش مصنوعی: این خصومت که یهودیان با پیامبر خدا (ص) داشتند، پس از آن بود که عرب‌ها به او ایمان آوردند و دعوت او را پذیرفتند. آنها بر اساس معجزات روشنی که از او دیدند و حق را شناختند، به مخالفت پرداختند. برخی از افراد گفتند که این خصومت از طرف قریش و مشرکان است که با پیامبر و مؤمنان در مسأله توحید به وجود آمد. این ادامه بحث در مورد آن موضوع است که پس از آنکه خداوند پیامبر را با معجزات و دلایل معتبر یاری کرد، آنها با وجود این شواهد باز هم به مخالفت ادامه دادند و دلیل‌هایشان در پیشگاه خداوند بی‌اثر و بی‌ارزش است. همچنین، گفته شده که کسانی که در مورد خداوند بی‌میدان از کتاب و سنت سخن میگویند، در واقع با اهل سنت به جدل می‌پردازند. این افراد به رای و عقل خویش در مورد خداوند استناد کردند و قوانینی به وجود آوردند که با حقایق کتاب و سنت در تضاد بود. اما مؤمنان و مخلصان به فرمان خدا پاسخ مثبت دادند و به بحث‌های آنان توجه نکردند. بر این اساس، حجت این مخالفان باطل است و بر آنها خشم و عذاب الهی فرود خواهد آمد، همچون فرعون که فقط آنچه را که خودش می‌خواست نشان می‌داد و ابلیس که پیشوای آنها بود، در آتش دوزخ انتظارشان می‌کشد.
اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ وَ الْمِیزانَ، ای: انّ الذی ادعوکم الی عبادته، هو اللَّهُ الَّذِی أَنْزَلَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ ای بالحقیقة و المیزان، یعنی العدل، و سمّی العدل میزانا لانّ المیزان آلة الانصاف و التسویه. و قیل معنی انزال المیزان الهامه الخلق، العمل به و امره بالعدل و الانصاف، کقوله: قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً.
هوش مصنوعی: خداوند همان کسی است که کتاب را به حق نازل کرده و همچنین میزان را، یعنی عدالت. او به خاطر اینکه عدالت را به عنوان معیار انصاف و توازن قرار داده، آن را میزان نامیده است. برخی نیز میگویند معنی نازل کردن میزان، الهام خداوند به خلق است تا به عدالت و انصاف عمل کنند، مانند جمله‌ای که در آن آمده: «ما بر شما لباس نازل کردیم».
و قیل: الهم اتخاذ المیزان، و قال علقمة المیزان محمد (ص) یقضی بینهم بالکتاب وَ ما یُدْرِیکَ یا محمد لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ. و لم یقل قریبة لانّ تأنیثها غیر حقیقی و مجازه الوقت. و قیل معناه: اتیانها قریب و هذه الآیة تدل علی البعث و علی الاستعداد للقیامة.
هوش مصنوعی: گفته شده است که خداوند به برپایی دقیق و عادلانه قضاوت اشاره کرده و در این میان، علقمه بیان می‌کند که پیامبر محمد (ص) با کتاب الهی میان مردم داوری می‌کند. همچنین اشاره شده است که ممکن است ساعت قیامت نزدیک باشد. واژه "قریب" به صورت مذکر به کار رفته چرا که تأنیث آن درست نیست و مفهوم زمان را مجازاً بیان می‌کند. این آیه نشان‌دهنده فرا رسیدن قیامت و ضرورت آمادگی برای آن است.
یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِها، و هم الذین کانوا یقولون: مَتی هذَا الْوَعْدُ، عَجِّلْ لَنا قِطَّنا، ائْتِنا بِما تَعِدُنا، قال مقاتل: ذکر النبی الساعة و عنده قوم من المشرکین، فقالوا تکذیبا و استهزاء: متی تکون الساعة؟ فانزل اللَّه تعالی هذه الآیة، قوله: یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِها، یعنی ظنا منهم انها غیر آتیة، و قیل طمعا منهم انها غیر آتیة و قیل طمعا منهم فی ان یذکر النبی لها وقتا معینا، ثم یمضی الوقت فلا یقع فیصیر حجة لهم علیه. وَ الَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها لانهم ایقنوا انها واقعة لا محالة، مُشْفِقُونَ مِنْها، ان تقوم فتحول بینهم و بین التوبة، وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ، الکائن لا محالة. و یعلمون انهم محاسبون علی اعمالهم.
هوش مصنوعی: کسانی که به معاد ایمان ندارند، شتاب دارند که آن را به تعویق بیندازند و می‌پرسند: "این وعده کی تحقق پیدا می‌کند؟" آنها به پیغمبر میگویند: "برای ما وقت مشخصی تعیین کن." در حالی که ایمان‌داران از این موضوع ترس دارند چون می‌دانند که قیامت حتماً خواهد آمد و از این می‌ترسند که فرصت توبه برایشان از بین برود. آنها به حقیقت قیامت ایمان دارند و می‌دانند که باید در برابر اعمال خود پاسخگو باشند.
أَلا إِنَّ الَّذِینَ یُمارُونَ فِی السَّاعَةِ، ای یجادلون فیها لیشککوا المؤمنین، و قیل الذین یدخلهم الشک فیجحدون کونها، لَفِی ضَلالٍ بَعِیدٍ. لانهم لو فکّروا لعلموا انّ الذین انشأهم و خلقهم اول مرّة قادر علی ان یبعثهم.
هوش مصنوعی: آیا نمی‌دانند که کسانی که در مورد روز قیامت بحث و جدل میکنند، به منظور شک‌افکنی در دل مؤمنان، در گمراهی عمیق و بعیدی به سر می‌برند؟ زیرا اگر آنها تفکر کنند، متوجه خواهند شد کسی که آنها را در ابتدا خلق کرده، قادر است دوباره آنها را زنده کند.
میبدی