قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ تقول: وقفته وقفا فوقف وقوفا، ای احبسوهم، قال المفسّرون: لمّا سیقوا الی النار حبسوا عند الصّراط لانّ السؤال عند الصّراط.
مفسران گفتند: روز رستاخیز چون کافران را سوی دوزخ رانند ندا آید از جبّار عالم بفرشتگان که احبسوهم باز دارید این کافران را بر پل صراط. بعضی مفسران گفتند که همه خلق را بر پل صراط باز دارند و از همه سؤال کنند چنانک ربّ العزّة فرمود: فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ. صراط هفت قنطره است ثلاثة صعود و ثلاثة هبوط و السّابعة وسطها فی اعلی الصراط و اللَّه عزّ و جلّ علی القنطرة العلیا ثانی رجلیه یقول: و عزّتی لا یمرّ بی الیوم ظلم ظالم، فذلک قوله تعالی: إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ. قال ابن عباس: یسئلون عن جمیع اقوالهم و افعالهم. و روی عنه ایضا: إنّهم یسئلون عن لا اله الا اللَّه ایشان را پرسند از کلمه لا اله الّا اللَّه که حدّ آن چون شناختید و حقّ آن چون گزاردید، و گزاردن حقّ وی آنست که امر و نهی در آن بجای آرند و از محرّمات شرع بپرهیزند. عمر خطاب گفت: من قال لا اله الا اللَّه فلیعرف حقّها. حسن بصری را پرسیدند: چه گویی درین خبر که «من قال لا اله الا اللَّه دخل الجنّة ؟ قال: لمن عرف حدّها و ادّی حقّها.
و عن جابر بن عبد اللَّه قال: خطبنا رسول اللَّه (ص) فقال فی خطبته «من جاء بلا اله الّا اللَّه لم یخلط معها غیرها و جبت له الجنة»، فقام الیه علی بن ابی طالب علیه السلام و کان احبّ من قام الیه ذلک الیوم فی مسئلة فقال: یا رسول اللَّه بابی انت و امّی ما لم یخلط معها غیرها فسرّه لنا، قال: «حبّا للدّنیا و رضا بها و طلبا لها یقولون اقاویل الانبیاء و و یفعلون افعال الجبابرة فمن جاء بلا اله الا اللَّه لیس فیها شی‌ء من هذا وجبت له الجنّة
و عن ابن مسعود قال قال النبیّ (ص): «لا یزول قدما ابن آدم حتّی یسأل عن اربع خصال عن شبابه فیما ابلاه و عن عمره فیما افناه و عن ماله من این اکتسبه و فیما انفقه و ما ذا عمل فیما علم».
و عن ابن عمر قال قال رسول اللَّه (ص): «اذا کان یوم القیمة دعا اللَّه عزّ و جلّ بعبد من عبیده فیوقفه بین یدیه فیسائله عن جاهه کما یسائله عن ماله».
گفته‌اند: سؤال از کافران آنست که خازنان آتش ایشان را گویند بر سبیل توبیخ و تقریع: «ما لَکُمْ لا تَناصَرُونَ» چیست شما را امروز که معبودان خود را نصرت نمی‌دهید چنانک ایشان را در دنیا نصرت می‌دادید؟ و ها هی تحشر الی النّار آنک ایشان را بدوزخ می‌برند.
و ایشان را بکار نمی‌آئید و از دوزخ نمی‌رهانید. و گفته‌اند: این جواب بو جهل است که روز بدر گفت: نحن جمیع منتصر ما همه هم پشت‌ایم یکدیگر را تا کین کشیم از محمد. روز رستاخیز او را گویند خزنه جهنم: «ما لَکُمْ لا تَناصَرُونَ» چون است که امروز هم پشت نه‌اید و نه کین کش؟ ربّ العالمین فرمود: بَلْ هُمُ الْیَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ ای خاضعون اذلّاء منقادون لا حیلة لهم.
«وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ» یعنی الرّؤساء و الاتباع، «یَتَساءَلُونَ» یتخاصمون قال الاتباع للرؤساء: إِنَّکُمْ کُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ ای من قبل الدین فتضلوننا عنه، ای تأتوننا عن اقوی الوجوه و ایمنها کانّکم تنفعوننا نفع السانح فجنحنا الیکم فهلکنا. و قیل: «عن الیمین» عن الخیر، ای تروننا انّکم تریدون بنا الخیر و قال بعضهم: کان الرّؤساء یحلفون لهم ان ما یدعونهم الیه هو الحقّ. فمعنی قوله: «تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ» ای من ناحیة الایمان الّتی کنتم تحلفونها فوثقنا بها: و قیل. عن الیمین، ای عن القوّة و القدرة فتکرهوننا علیه، کقوله: «لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ». قال الشماخ:
اذا ما رایة رفعت لمجد
تلقاها عرابة بالیمین
ای بالقوّة، و عرابة اسم ملک الیمین.
«قالُوا» یعنی الرّؤساء «بَلْ لَمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ» ای ما کنتم مؤمنین فرددناکم عن الایمان.
وَ ما کانَ لَنا عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ ای من حجّة و برهان. و قیل: من قوّة و قدرة فنقهرکم علی متابعتنا، «بَلْ کُنْتُمْ قَوْماً طاغِینَ» کفرتم بطغیانکم.
«فَحَقَّ عَلَیْنا» ای وجب علینا جمیعا «قَوْلُ رَبِّنا» کلمة العذاب و هی قوله: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ.
إِنَّا لَذائِقُونَ العذاب، ای انّ الضّالّ و المضلّ جمیعا فی النّار. و قیل: «حقّ علینا قول» اللَّه و اخباره انّا جمیعا نکفره و نصیر الی النّار و نذوق العذاب.
فَأَغْوَیْناکُمْ ای دعوناکم الی الغیّ إِنَّا کُنَّا غاوِینَ و قیل: خیّبناکم کما خبنا و الغوایة الغیبة.
قال اللَّه عزّ و جلّ: فَإِنَّهُمْ یَوْمَئِذٍ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ الرّوساء و الاتباع جمیعا، إِنَّا کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ ای بالمشرکین.
إِنَّهُمْ کانُوا إِذا قِیلَ لَهُمْ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ یَسْتَکْبِرُونَ یتکبّرون عن کلمة التوّحید و یتکبّرون علی من یدعوهم الی قول لا اله الّا اللَّه وَ یَقُولُونَ أَ إِنَّا لَتارِکُوا آلِهَتِنا لِشاعِرٍ مَجْنُونٍ یعنون محمد (ص) فردّ اللَّه علیهم فقال: «بَلْ جاءَ بِالْحَقِّ» ای بالقرآن و التوّحید «وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ» وافق ما کان معهم ای انّه اتی بما اتی به المرسلون.
إِنَّکُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِیمِ القول هاهنا مضمر، ای یقال للکفّار: إِنَّکُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِیمِ.
وَ ما تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فی الدّنیا من الشّرک. تمّ الکلام ها هنا، ثمّ قال إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ هذا الاستثناء منقطع یعنی: لکن عباد اللَّه المخلصین.
أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ ای معلوم دوامه، و قیل: معلوم وقته بکرة و عشیّا، کما قال: وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا.
«فَواکِهُ» جمع فاکهة و هی الثّمار کلّها رطبها و یابسها و هی کلّ طعام یوکل للتلذّذ لا لحفظ الصّحة و القوّة «وَ هُمْ مُکْرَمُونَ» بثواب اللَّه فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ لا شی‌ء فیها الّا النّعیم.
«عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ» یقابل بعضهم بعضا لا یری بعضهم قفا بعض و قیل لا عداوة بینهم.
«یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ» إناء فیه شراب و لا یکون کاسا حتّی یکون فیه شراب و الّا فهو اناء و قوله «مِنْ مَعِینٍ» ای من خمر جاریة فی الانهار ظاهرة تراها العیون. تقول: معن الماء اذا جری علی وجه الارض. و قیل: «معین» فعیل من المعن و هو المنفعة.
«بیضاء» من صفة الکأس. و قیل: من صفة الخمر. قال الحسن: خمر الجنّة اشدّ بیاضا من اللّبن و البیاض احسن الالوان، و قیل: «بَیْضاءَ»، ای صافیة فی نهایة اللّطافة.
قال الاخفش: کلّ کأس فی القرآن و هو خمر. قوله «لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ».
«لا فِیها غَوْلٌ» الغول داء فی البطن، و اصل الغول الهلاک و الفساد و الغائلة کلّ ما یحملک علی الکراهة و یدعوک الیها، و المراد بالغول هاهنا السّکر و هلاک العقل و فساده، و ذلک لان خمر الدّنیا یحصل منها انواع من الفساد منها السّکر و ذهاب العقل و وجع البطن و الصّداع و القی‌ء و البول و لا یوجد شی‌ء من ذلک فی خمر الجنة. «وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ» قرأ حمزة و الکسائی: «ینزفون» بکسر الزّاء و اتصال افقهما عاصم فی الواقعة، و قرأ الآخرون بفتح الزّاء فیها. من قرأ بفتح الزاء فالمعنی لا تغلبهم علی عقولهم و لا یسکرون، و من قرأ بکسر الزّاء فله معنیان: احدهما لا یسکرون، من قولهم: انزف الرجل اذا سکر، و الثّانی: لا ینفد شرابهم، من قولهم: انزف الرجل فهو منزف اذا نفد شرابه. و قیل: المنزف الّذی اتی علی شرابه کلّه.
قال الشّاعر:
لعمری لئن انزفتم او صحوتم
لبئس الندامی انتم آل ابجرا
«وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ» یقال: فلانة کانت عند فلان اذا کانت تحته و زوجته. و قاصرة الطّرف هی الّتی قصرت طرفها علی زوجها عن غیره، و قصر الطّرف جنس من التغنّج. و «عین» جمع عیناء، ای نجلاء، واسعة العین، یقال: رجل اعین و امراة عیناء و رجال و نساء عین.
«کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ» جمیع البیضة و هی بیض النعام یشوب بیاضها صفرة و هو احسن الالوان عند العرب و «المکنون» المصور یقال کنت الشّی‌ء اذا صنته، و اکننت الشّی‌ء اذا اخفیته فی کنان. و انّما ذکر المکنون و البیض جمع لانّه ردّة الی اللفظ شبهن ببیض النعام لانّها تکنّها عن الرّیح و الشّمس و الغبار بریشها.
«فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ» یعنی اهل الجنة یتذاکرون احوال الدّنیا و احوال أصدقائهم.
«قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ» بهشتیان در بهشت احوال دنیا از یکدیگر پرسند، و احوال دوستان ایشان و دشمنان ایشان در دنیا، گوینده‌ای گوید از بهشتیان که مرا قرینی بود در دنیا، یعنی شریکی یا برادری که بعث و نشور را منکر بود. مقاتل گفت: آن دو برادرند که قصه ایشان در سورة الکهف است: «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَیْنِ» یکی مسلمان و یکی کافر. برادر کافر میگفت مران مسلمان را که: «أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ» بالبعث تو ازیشانی که ببعث و نشور میگروند و آن را استوار میگیرند؟
«أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ» مجزیون و محاسبون. استفهام انکارست، میگوید: ما چون بمردیم و خاک گردیم و استخوان، باز انگیختنی‌ایم، و با ما شمار کردنی و پاداش دادنی؟
آن گه ربّ العالمین فرماید با آن بهشتیان: هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ خواهید که فرو نگرید بدوزخ تا جای ایشان ببینید و قدر و منزلت خویش بدانید: و گفته‌اند آن برادر بهشتی گوید فرا بهشتیان: «هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ» الی النّار لننظر کیف منزلة اخی، نیائید تا فرو نگریم بآتش و منزلت آن برادر و آن قرین به بینیم که چون است؟ بهشتیان گویند: انت اعرف به منّا فاطّلع انت تو فرو نگر که تو او را از ما به شناسی و دانی.
قال ابن عباس: انّ فی الجنّة کوی ینظر اهلها منها الی النّار و اهلها و یناظرون اهلها لانّ لهم فی توبیخ اهل النّار لذّة و سرورا، پس آن برادر فرو نگرد، و آن قرین و برادر خویش را در میان دوزخ بیند، اینست که ربّ العالمین فرمود: فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ ای فی وسطه. بهشتی گوید با وی: «تَاللَّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ» ای کدت ان تهلکنی، «وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی» ای عصمته و رحمته، «لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ» معک فی النّار. الاحضار لا یستعمل الا فی الشّرّ.
«أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ، إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی» هذا استفهام تعجّب، یقول اهل الجنّة للملائکة حین یذبح الموت: «أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ» فتقول لهم الملائکة: «لا»، فیقولون: «إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» بهشتیان گویند: پس ازین ما نخواهیم مرد، جز از آن مردن پیشین در دنیا و ما را عذاب نخواهند کرد، فریشتگان گویند: «بلی» چنین است، نه مرگ است اینجا و نه عذاب. آن گه بهشتیان گویند: اینت پیروزی بزرگوار و کرامت بی‌نهایت! و محتمل است که این سخن بهشتیان فرا یکدیگر گویند از شادی و خرّمی، یعنی أ فما نحن بمن شأنه ان یموت کقوله: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ» یعنی انک من شأنه ان یموت، و قیل: هذا من تمام کلام المؤمن لقرینه یقوله علی جهة التّوبیخ بما کان ینکره من امر البعث، ثمّ قال اللَّه عزّ و جلّ: لِمِثْلِ هذا ای لمثل هذا المنزل و لمثل هذا النّعیم الّذی ذکرناه فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ.
«أَ ذلِکَ خَیْرٌ نُزُلًا» یعنی اذلک الّذی ذکرت من نعیم اهل الجنّة خیر نزلا «أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ» الّتی هی نزل اهل النّار. الزّقوم ثمرة شجرة خبیثة مرّة منتنة کریهة الطّعم یکره اهل النّار علی تناوله فهم یتزقمونه علی اشدّ کراهیّة و منه قولهم: تزقّم الطّعام، اذا تناوله علی کره و مشقّة. روی انّ ابن الزبعری قال لصنادید قریش: انّ محمّدا یخوّفنا بالزّقوم و انّ الزّقوم بلسان بربرة و افریقیّة الزید و التمر. و روی انّ ابا جهل لمّا سمع ذکر الزّقوم الّذی نزل به القرآن جمع زبدا و عسلا و جعل یقول للجاریة: زقمینا فان محمّدا یتهدّدنا بالزّقوم حتّی نتزقم یستهزئ فانزل اللَّه صفة الزّقوم.
فقال: «إِنَّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظَّالِمِینَ» ای الکافرین. فتنتها قول الکفّار: کیف ینبت الشّجر فی النّار و النّار تأکل الشّجر «إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ» ای منبتها فیها. قال الحسن: اصلها فی قعر جهنّم و اغصانها ترفع الی درکاتها.
«طَلْعُها» ای ثمرها. سمّی طلعا لطلوعه «کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ» فیه ثلاثة اقوال قال ابن عباس: هم الشّیاطین باعیانهم شبّه بها لقبحه لانّ النّاس اذا وصفوا شیئا بغایة القبح قالوا کانّه شیطان و ان کانت الشیاطین لا تری لانّ قبح صورتها متصوّر فی النّفس و العقول تتشاهد بقبحها الی غیر غایة. الثّانی انّ المراد بالشیاطین الحیّات و العرب تسمّی الحیّة القبیحة شیطانا. و قیل هی نوع من الحیّات تعرفها العرب و تسمّیها الشّیطان لها اعراف و رؤس قباح. و القول الثّالث: انها شجرة قبیحة منتنة تکون فی البادیة تسمیها العرب رؤس الشیاطین شبّه طلع الزّقوم بها فی قبح المنظر.
«فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ» المل‌ء حشو الوعاء بما لا یحتمل الزّیادة علیه.
«ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْها» ای علی اکل الشّجرة «لَشَوْباً مِنْ حَمِیمٍ» ای خلطا من ماء حارّ شدید الحرارة و من الصدید و الغسّاق، یقال: انهم اذا اکلوا الزّقوم شربوا علیه الحمیم فیخلطونه به.
«ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَی الْجَحِیمِ» الالف فی «الی» فی نسخة المصاحف و هی زائدة، و المعنی: انهم فی وقت اکلهم و شربهم لا یعذّبون بالنار ثمّ یردّون الی الجحیم. و قیل: هذا کقولهم: فلان یرجع الی مال و نعمة، ای هو فیها یرید لا مخلص لهم و لا مرجع الامن نوع من العذاب الی نوع من العذاب.
«إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آباءَهُمْ» ای وجدوا آباءهم «ضالّین»، «فَهُمْ عَلی آثارِهِمْ یُهْرَعُونَ» یزعجون و یستحثّون. و الاهراع الاسراع فی الشّی‌ء و قال الکلبی: یعملون مثل عملهم.
«وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ» قبل اهل مکّة «أَکْثَرُ الْأَوَّلِینَ» من الامم الخالیة.
«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا فِیهِمْ مُنْذِرِینَ» رسلا و انبیاء، «فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ» الکافرین، ای کان عاقبتهم العذاب، «إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» الموحّدین نجوا من العذاب.
«وَ لَقَدْ نادانا نُوحٌ» ای دعا ربه علی قومه فقال: «أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ»، «فَلَنِعْمَ الْمُجِیبُونَ» نحن اجبنا دعاءه و اهلکنا قومه.
«وَ نَجَّیْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ» ای من کرب الغرق و الطّوفان و اهوال السّفینة. و قیل: من تکذیب قومه ایّاه و استذلاله.
«وَ جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْباقِینَ»، فالخلق کلّهم من نسل نوح. قال ابن عباس لمّا خرج نوح من السّفینة مات من کان معه من الرّجال و النّساء الّا بنیه الثّلاثة سام و حام و یافث و نساءهم. اصحاب تواریخ گفتند: فرزندان یافث هفت بودند. نامهای ایشان: ترک و خزر و صقلاب و تاریس و منسک و کماری و صین، و مسکن ایشان میان مشرق و مهبّ شمال بود. هر چه ازین جنس مردم‌اند از فرزندان این هفت برادران‌اند، و همچنین فرزندان حام بن نوح هفت بودند، نامهای ایشان، سند و هند و زنج و قبطه و حبش و نوبه و کنعان، و مسکن ایشان میان جنوب و دبور و صبا بود، و جنس سیاهان همه از فرزندان این هفت برادران‌اند. امّا فرزندان سام میگویند پنج بودند، و قومی میگویند که هفت بودند: ارم و ارفخشد و عالم و یفر و اسود و تارخ و تورخ ارم پدر عاد و ثمود بود، ارفخشد پدر عرب بود و از ایشان فالغ و قحطان بود، ففالغ جدّ ابرهیم علیه السّلام و قحطان، ابو الیمن و عالم پدر خراسان بود، و اسود پدر فارس بود، و یفر پدر روم بود، و تورخ پدر ارمین بود صاحب ارمینیه، و تارخ پدر کرمان بود، و این دیار و اقطار همه بنام ایشان باز میخوانند. و بعد از نوح خلیفه وی سام بود و بر سر فرزندان نوح فرمانده بود، و کار ساز و مسکن وی زمین عراق بود و ایران شهر. و قیل: کان یشتو بارض جوخی و یصیف بالموصل. و نوح را پسری چهارمین بود، نام او یام و هو الغریق و لم یکن له عقب.
«وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ» ای ابقینا له ثناء حسنا و ذکرا جمیلا فیمن بعده من الانبیاء و الامم الی یوم القیمة. تمّ الکلام.
ثمّ قال اللَّه سبحانه و تعالی: سَلامٌ عَلی نُوحٍ ای سلام علیه منّا فِی الْعالَمِینَ و قیل: تاویله: وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ فی العالمین سَلامٌ عَلی نُوحٍ و لم ینتصب السلام لانّ الحکایة لا تزال عن وجهها و کرّر فی الآخرین فی العالمین «سَلامٌ عَلی نُوحٍ» للکلام الّذی عرض بینهما. و قیل: معناه و ترکنا علیه ان یقول الآخرون: «سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ».
«إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» ای سائر المحسنین ننجّیهم و نثنی علیهم کما انجینا نوحا و اثنینا علیه.
«إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ» خصّ الایمان بالذّکر و النّبوّة، اشرف منه بیانا لشرف المؤمنین لا لشرف نوح کما تقول: انّ محمدا علیه السلام من بنی هاشم. و قیل: فیه بیان انه انّما استحقّ ذلک بایمانه فضیلة للایمان و ترغیبا فیه.
«ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ» یعنی قومه الکافرین.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ تقول: وقفته وقفا فوقف وقوفا، ای احبسوهم، قال المفسّرون: لمّا سیقوا الی النار حبسوا عند الصّراط لانّ السؤال عند الصّراط.
هوش مصنوعی: آیه اشاره دارد به اینکه افراد را نگه‌دارید زیرا آنها مورد سوال قرار خواهند گرفت. در اینجا به معنای اینکه آنها را در جایی متوقف کنید تا مورد محاسبه و بازخواست قرار گیرند، می‌باشد. مفسران گفته‌اند که وقتی این افراد به سوی آتش می‌روند، در کنار صراط متوقف می‌شوند چون که سوالات در آنجا از آنها پرسیده می‌شود.
مفسران گفتند: روز رستاخیز چون کافران را سوی دوزخ رانند ندا آید از جبّار عالم بفرشتگان که احبسوهم باز دارید این کافران را بر پل صراط. بعضی مفسران گفتند که همه خلق را بر پل صراط باز دارند و از همه سؤال کنند چنانک ربّ العزّة فرمود: فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ. صراط هفت قنطره است ثلاثة صعود و ثلاثة هبوط و السّابعة وسطها فی اعلی الصراط و اللَّه عزّ و جلّ علی القنطرة العلیا ثانی رجلیه یقول: و عزّتی لا یمرّ بی الیوم ظلم ظالم، فذلک قوله تعالی: إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصادِ. قال ابن عباس: یسئلون عن جمیع اقوالهم و افعالهم. و روی عنه ایضا: إنّهم یسئلون عن لا اله الا اللَّه ایشان را پرسند از کلمه لا اله الّا اللَّه که حدّ آن چون شناختید و حقّ آن چون گزاردید، و گزاردن حقّ وی آنست که امر و نهی در آن بجای آرند و از محرّمات شرع بپرهیزند. عمر خطاب گفت: من قال لا اله الا اللَّه فلیعرف حقّها. حسن بصری را پرسیدند: چه گویی درین خبر که «من قال لا اله الا اللَّه دخل الجنّة ؟ قال: لمن عرف حدّها و ادّی حقّها.
هوش مصنوعی: مفسران بر این باورند که در روز قیامت، زمانی که کافران را به سمت جهنم می‌رانند، صدایی از سوی خدا به فرشتگان خواهد رسید که از آنها می‌خواهد کافران را بر پل صراط متوقف کنند. برخی دیگر از مفسران گفته‌اند که همه مردم بر پل صراط نگه داشته خواهند شد و از هر یک سوالاتی خواهند شد، همانطور که در آیات قرآن اشاره شده است. پل صراط دارای هفت قنطره است که سه قنطره به سمت بالا و سه قنطره به سمت پایین می‌روند، و قنطره هفتم در وسط آن است. خداوند در قنطره بالا قرار دارد و می‌فرماید که امروز هیچ ظالمی نمی‌تواند از نزد او عبور کند. ابن عباس روایت کرده که از همه اقوال و اعمال انسان‌ها سوال می‌شود و همچنین درباره کلمه "لا اله الا اللَّه" از آنان می‌پرسند که حد و حق این کلمه چگونه است و آنها باید به دستورات الهی عمل کرده و از محرمات پرهیز کنند. عمر خطاب میگوید اگر کسی بگوید "لا اله الا اللَّه"، باید حق آن را بشناسد. حسن بصری نیز در پاسخ به سوالی درباره این حدیث که "هر کس بگوید لا اله الا اللَّه به بهشت وارد می‌شود"، میگوید این امر برای کسانی است که حق این کلمه را شناخته و به آن عمل کنند.
و عن جابر بن عبد اللَّه قال: خطبنا رسول اللَّه (ص) فقال فی خطبته «من جاء بلا اله الّا اللَّه لم یخلط معها غیرها و جبت له الجنة»، فقام الیه علی بن ابی طالب علیه السلام و کان احبّ من قام الیه ذلک الیوم فی مسئلة فقال: یا رسول اللَّه بابی انت و امّی ما لم یخلط معها غیرها فسرّه لنا، قال: «حبّا للدّنیا و رضا بها و طلبا لها یقولون اقاویل الانبیاء و و یفعلون افعال الجبابرة فمن جاء بلا اله الا اللَّه لیس فیها شی‌ء من هذا وجبت له الجنّة
هوش مصنوعی: جابر بن عبد الله نقل می‌کند که پیامبر (ص) در خطبه‌ای فرمود: «هر کسی که فقط به خداوند ایمان داشته باشد و چیزی را با او درآمیخته نکند، وارد بهشت خواهد شد.» سپس علی بن ابی‌طالب (ع) که در آن روز محبوب‌ترین کسی بود که به پیامبر نزدیک شد، پرسید: «ای پیامبر، چرا کسی که غیر از خدا را در دل ندارد، به بهشت می‌رود؟» پیامبر فرمود: «به خاطر حب دنیا و رضایت از آن و اینکه به دنبال دنیا هستند، برخی از آنها سخنانی شبیه پیامبران میگویند و اعمالی از قدرت‌مندان انجام می‌دهند. اما کسی که فقط ایمانش به خدا خالص باشد و هیچ چیز دیگری در آن وجود نداشته باشد، بهشت برای او واجب است.»
و عن ابن مسعود قال قال النبیّ (ص): «لا یزول قدما ابن آدم حتّی یسأل عن اربع خصال عن شبابه فیما ابلاه و عن عمره فیما افناه و عن ماله من این اکتسبه و فیما انفقه و ما ذا عمل فیما علم».
هوش مصنوعی: ابن مسعود نقل کرده است که پیامبر (ص) فرمودند: «پاهای فرزند آدم حرکت نخواهند کرد تا از چهار موضوع سؤال شود: از جوانی‌اش که چگونه آن را گذرانده، از عمرش که چگونه آن را صرف کرده، از مالش که از کجا به دست آورده و چگونه خرج کرده، و اینکه در برابر آنچه یاد گرفته چه کاری انجام داده است.»
و عن ابن عمر قال قال رسول اللَّه (ص): «اذا کان یوم القیمة دعا اللَّه عزّ و جلّ بعبد من عبیده فیوقفه بین یدیه فیسائله عن جاهه کما یسائله عن ماله».
هوش مصنوعی: ابن عمر نقل می‌کند که پیامبر (صلى الله عليه وآله) فرمودند: «در روز قیامت، خداوند عز و جل بنده‌ای از بندگانش را فرا می‌خواند و او را در برابر خودش قرار می‌دهد و از او درباره جایش در دنیا سوال می‌کند، همانطور که از او درباره مالی که داشته نیز سوال می‌کند».
گفته‌اند: سؤال از کافران آنست که خازنان آتش ایشان را گویند بر سبیل توبیخ و تقریع: «ما لَکُمْ لا تَناصَرُونَ» چیست شما را امروز که معبودان خود را نصرت نمی‌دهید چنانک ایشان را در دنیا نصرت می‌دادید؟ و ها هی تحشر الی النّار آنک ایشان را بدوزخ می‌برند.
هوش مصنوعی: گفته شده است که در دنیای آخرت، از کافران سوال می‌کنند که چرا امروز قادر نیستند به معبودان خود کمک کنند، در حالی که در دنیا همیشه از آنها حمایت می‌کردند. این سؤال به منظور تنبیه و سرزنش آنها مطرح می‌شود. سپس، آنها به سمت آتش دوزخ می‌برند.
و ایشان را بکار نمی‌آئید و از دوزخ نمی‌رهانید. و گفته‌اند: این جواب بو جهل است که روز بدر گفت: نحن جمیع منتصر ما همه هم پشت‌ایم یکدیگر را تا کین کشیم از محمد. روز رستاخیز او را گویند خزنه جهنم: «ما لَکُمْ لا تَناصَرُونَ» چون است که امروز هم پشت نه‌اید و نه کین کش؟ ربّ العالمین فرمود: بَلْ هُمُ الْیَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ ای خاضعون اذلّاء منقادون لا حیلة لهم.
هوش مصنوعی: شما را در کار نخواهید آورد و از آتش جهنم نجات نخواهید داد. گفته‌اند این پاسخی است به جهل، که در روز جنگ بدر، برخی گفتند: «ما همه با هم داریم از محمد انتقام می‌گیریم.» در روز قیامت به او خواهد گفتند: «چرا امروز به هم کمک نمی‌کنید و انتقام نمی‌گیرید؟» و پروردگار عالم می‌فرماید: «خیر، امروز آنها تسلیم هستند، خاضع و ذلیل و بدون هیچ چاره‌ای.»
«وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ» یعنی الرّؤساء و الاتباع، «یَتَساءَلُونَ» یتخاصمون قال الاتباع للرؤساء: إِنَّکُمْ کُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ ای من قبل الدین فتضلوننا عنه، ای تأتوننا عن اقوی الوجوه و ایمنها کانّکم تنفعوننا نفع السانح فجنحنا الیکم فهلکنا. و قیل: «عن الیمین» عن الخیر، ای تروننا انّکم تریدون بنا الخیر و قال بعضهم: کان الرّؤساء یحلفون لهم ان ما یدعونهم الیه هو الحقّ. فمعنی قوله: «تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ» ای من ناحیة الایمان الّتی کنتم تحلفونها فوثقنا بها: و قیل. عن الیمین، ای عن القوّة و القدرة فتکرهوننا علیه، کقوله: «لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ». قال الشماخ:
هوش مصنوعی: در این متن به بحثی میان رهبران و پیروان اشاره شده است. پیروان به رهبران میگویند که آنها به این اطلاع‌رسانی می‌کردند که در سمت راست و از طرف دین به آنها مراجعه می‌کردند و باعث گمراهی‌شان می‌شدند. رهبران باور داشتند که قصد دارند خیر و نیکی را به پیروان خود انتقال دهند و حتی قسم یاد می‌کردند که آنچه به آنها میگویند حق است. این عمل باعث اعتماد پیروان به رهبران می‌شد و در نهایت به اشتباهاتی منجر می‌گردید. برخی دیگر نیز بر این عقیده‌اند که رهبران به خاطر قدرت و نفوذ خود پیروان را مجبور به پیروی از ایده‌های خود می‌کردند.
اذا ما رایة رفعت لمجد
تلقاها عرابة بالیمین
هوش مصنوعی: هرگاه پرچمی به افتخار و بزرگی بر افراشته شود، عرب‌ها با دست راست به استقبال آن می‌آیند.
ای بالقوّة، و عرابة اسم ملک الیمین.
هوش مصنوعی: ای که دارای قدرت و توانایی هستی، و نام تو در زمره فرمانروایان و مالکان راستین است.
«قالُوا» یعنی الرّؤساء «بَلْ لَمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ» ای ما کنتم مؤمنین فرددناکم عن الایمان.
هوش مصنوعی: آنها گفتند، یعنی روسای قوم: «نه، شما خودتان مؤمن نبوده‌اید». به همین دلیل ما شما را از ایمان دور کردیم.
وَ ما کانَ لَنا عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ ای من حجّة و برهان. و قیل: من قوّة و قدرة فنقهرکم علی متابعتنا، «بَلْ کُنْتُمْ قَوْماً طاغِینَ» کفرتم بطغیانکم.
هوش مصنوعی: هیچ تسلطی بر شما نداشتیم، نه از نظر دلیل و برهان و نه از نظر قدرت و زور تا بتوانیم شما را به تبعیت از خود وادار کنیم؛ بلکه شما قوم طاغی بودید که به خاطر طغیان‌تان کافر شدید.
«فَحَقَّ عَلَیْنا» ای وجب علینا جمیعا «قَوْلُ رَبِّنا» کلمة العذاب و هی قوله: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ.
هوش مصنوعی: بنابراین بر ما واجب شد که سخن پروردگارمان را بپذیریم، که در آن آمده است: «بی‌تردید جهنم را از جن و انسان‌ها پر خواهم کرد.»
إِنَّا لَذائِقُونَ العذاب، ای انّ الضّالّ و المضلّ جمیعا فی النّار. و قیل: «حقّ علینا قول» اللَّه و اخباره انّا جمیعا نکفره و نصیر الی النّار و نذوق العذاب.
هوش مصنوعی: ما در حال چشیدن عذاب هستیم، به‌راستی که گمراه‌کنندگان و گمراه‌شدگان همگی در آتش هستند. همچنین گفته شده است: «باید به آنچه خداوند گفته است عمل کنیم و یقین داریم که همه ما کافر خواهیم بود و به سوی آتش خواهیم رفت و عذاب را خواهیم چشید.»
فَأَغْوَیْناکُمْ ای دعوناکم الی الغیّ إِنَّا کُنَّا غاوِینَ و قیل: خیّبناکم کما خبنا و الغوایة الغیبة.
هوش مصنوعی: پس شما را به انحراف کشاندیم ای کسانی که شما را به گمراهی دعوت کردیم، زیرا ما خود نیز گمراه بودیم. و برخی گفته‌اند: شما را ناامید کردیم همانطور که خود ناامید شده بودیم و گمراهی به معنای دوری از راه راست است.
قال اللَّه عزّ و جلّ: فَإِنَّهُمْ یَوْمَئِذٍ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ الرّوساء و الاتباع جمیعا، إِنَّا کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ ای بالمشرکین.
هوش مصنوعی: خداوند بلندمرتبه می‌فرماید: در آن روز، سران و پیروان همگی در عذاب شریک خواهند بود. ما نیز با مجرمان، یعنی با مشرکان، اینگونه رفتار خواهیم کرد.
إِنَّهُمْ کانُوا إِذا قِیلَ لَهُمْ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ یَسْتَکْبِرُونَ یتکبّرون عن کلمة التوّحید و یتکبّرون علی من یدعوهم الی قول لا اله الّا اللَّه وَ یَقُولُونَ أَ إِنَّا لَتارِکُوا آلِهَتِنا لِشاعِرٍ مَجْنُونٍ یعنون محمد (ص) فردّ اللَّه علیهم فقال: «بَلْ جاءَ بِالْحَقِّ» ای بالقرآن و التوّحید «وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ» وافق ما کان معهم ای انّه اتی بما اتی به المرسلون.
هوش مصنوعی: آنها وقتی شنیدند که گفته می‌شود هیچ خدایی جز الله نیست، به طعن و تمسخر روی آوردند و نسبت به کلمه توحید بی‌اعتنایی کردند. همچنین به افرادی که آنها را به گفتن این کلمه دعوت می‌کردند، تکبر می‌ورزیدند و می‌گفتند آیا ما باید خدایان خود را به خاطر یک شاعر دیوانه رها کنیم؟ این اشاره به پیامبر محمد (ص) بود. خداوند به آنها پاسخ داد که او حقیقت را آورده است، یعنی با قرآن و توحید، و به رسولان دیگر نیز صدق داده است و آنچه را که آنها آورده بودند، تأیید می‌کند.
إِنَّکُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِیمِ القول هاهنا مضمر، ای یقال للکفّار: إِنَّکُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِیمِ.
هوش مصنوعی: شما به زودی عذاب دردناک را تجربه خواهید کرد. در اینجا سخن به طور ضمنی به کافران گفته می‌شود که شما به عذاب سختی دچار خواهید شد.
وَ ما تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فی الدّنیا من الشّرک. تمّ الکلام ها هنا، ثمّ قال إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ هذا الاستثناء منقطع یعنی: لکن عباد اللَّه المخلصین.
هوش مصنوعی: شما تنها به دلیل اعمالی که در دنیا انجام داده‌اید، پاداش می‌گیرید، به ویژه اعمال شرک. این جمله به پایان رسیده است و سپس گفته شده است که: «جز بندگان خالص خداوند.» این استثنا نشان‌دهنده‌ی این است که بندگان خالص خداوند از این قاعده مستثنی هستند.
أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ ای معلوم دوامه، و قیل: معلوم وقته بکرة و عشیّا، کما قال: وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا.
هوش مصنوعی: آنها دارای روزی مشخصی هستند که معلوم است. همچنین گفته شده است که این روزی در زمان‌های صبح و شام مشخص شده، همانطور که در آیه آمده: "و روزی آنها در آن صبح و شام است."
«فَواکِهُ» جمع فاکهة و هی الثّمار کلّها رطبها و یابسها و هی کلّ طعام یوکل للتلذّذ لا لحفظ الصّحة و القوّة «وَ هُمْ مُکْرَمُونَ» بثواب اللَّه فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ لا شی‌ء فیها الّا النّعیم.
هوش مصنوعی: «فواکِه» جمع کلمه «فاکهة» است که به میوه‌ها اطلاق می‌شود و شامل تمام میوه‌ها، چه تازه و چه خشک، می‌شود. این کلمه به طور کلی به هر نوع غذایی که برای لذت بردن مصرف می‌شود، اشاره دارد و نه برای حفظ سلامتی یا قدرت. همچنین، افرادی که در بهشت هستند، مورد احترام و پاداش الهی قرار میگیرند و در آنجا جز نعمت و لذت چیزی وجود ندارد.
«عَلی سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ» یقابل بعضهم بعضا لا یری بعضهم قفا بعض و قیل لا عداوة بینهم.
هوش مصنوعی: «بر روی تخت‌هایی که رو به‌روی هم قرار دارند» برخی از آنها به یکدیگر نگاه می‌کنند و پشت یکدیگر را نمی‌بینند، و گفته شده که بین آنها هیچ دشمنی وجود ندارد.
«یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ» إناء فیه شراب و لا یکون کاسا حتّی یکون فیه شراب و الّا فهو اناء و قوله «مِنْ مَعِینٍ» ای من خمر جاریة فی الانهار ظاهرة تراها العیون. تقول: معن الماء اذا جری علی وجه الارض. و قیل: «معین» فعیل من المعن و هو المنفعة.
هوش مصنوعی: در اینجا اشاره شده است که برای نوشیدن شراب، به یک ظرف مخصوص نیاز است که در آن شراب ریخته شده باشد و تنها وجود ظرف کافی نیست؛ بلکه باید حاوی شراب باشد تا به عنوان لیوان به حساب آید. همچنین به منظور توصیف نوع شراب، از عبارت «از چشمهای» استفاده شده که به معنای خمر جاری در نهرهاست که به راحتی دیده می‌شود. در زبان عربی واژه «معین» به معنای آب جاری بر روی زمین است و برخی نیز آن را به عنوان منبع یا منفعت تعبیر کرده‌اند.
«بیضاء» من صفة الکأس. و قیل: من صفة الخمر. قال الحسن: خمر الجنّة اشدّ بیاضا من اللّبن و البیاض احسن الالوان، و قیل: «بَیْضاءَ»، ای صافیة فی نهایة اللّطافة.
هوش مصنوعی: «بیضاء» به معنی سفیدی است و می‌تواند به نوعی به کاسه یا شراب اشاره داشته باشد. یکی از نظرها این است که شراب بهشتی از شیر نیز سفیدتر است و سفیدترین رنگ‌ها زیباترین هستند. همچنین، ممکن است «بیضاء» به معنای شفاف و لطیف بودن نیز تعبیر شود.
قال الاخفش: کلّ کأس فی القرآن و هو خمر. قوله «لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ».
هوش مصنوعی: اخفش گفت: هر جامی که در قرآن آمده است، به معنای شراب است. همچنین اشاره شده است که این شراب "لذتی برای نوشندگان" است.
«لا فِیها غَوْلٌ» الغول داء فی البطن، و اصل الغول الهلاک و الفساد و الغائلة کلّ ما یحملک علی الکراهة و یدعوک الیها، و المراد بالغول هاهنا السّکر و هلاک العقل و فساده، و ذلک لان خمر الدّنیا یحصل منها انواع من الفساد منها السّکر و ذهاب العقل و وجع البطن و الصّداع و القی‌ء و البول و لا یوجد شی‌ء من ذلک فی خمر الجنة. «وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ» قرأ حمزة و الکسائی: «ینزفون» بکسر الزّاء و اتصال افقهما عاصم فی الواقعة، و قرأ الآخرون بفتح الزّاء فیها. من قرأ بفتح الزاء فالمعنی لا تغلبهم علی عقولهم و لا یسکرون، و من قرأ بکسر الزّاء فله معنیان: احدهما لا یسکرون، من قولهم: انزف الرجل اذا سکر، و الثّانی: لا ینفد شرابهم، من قولهم: انزف الرجل فهو منزف اذا نفد شرابه. و قیل: المنزف الّذی اتی علی شرابه کلّه.
هوش مصنوعی: «در آنجا هیچ نوع غول و آفتی وجود ندارد.» واژه «غول» به معنای بیماری و آفت در بدن است و ریشه آن به تخریب و فساد بازمی‌گردد. هر چیزی که انسان را به ناخوشنودی وادار کند، در این معنا قرار می‌گیرد. در اینجا «غول» به معنای مستی و تخریب عقل است. زیرا شراب دنیا باعث انواع فسادها می‌شود؛ مانند مستی، از دست رفتن عقل، درد شکم، سردرد، استفراغ و ادرار، در حالی که هیچ‌یک از این مشکلات در شراب بهشتی وجود ندارد.
در ادامه آمده است که: «و بر آنها چیزی نمی‌نوشانند.» بعضی از قاریان این جمله را به صورت «ینزفون» خوانده‌اند که به معنای این است که بر آنها غلبه نمی‌شود و مست نمی‌شوند. اما برخی دیگر آن را به صورت «ینزفون» با فتحه خوانده‌اند که هم می‌تواند به معنای این باشد که آنها مست نمی‌شوند و هم به این معنای اشاره کند که شراب آنها تمام نمی‌شود. در واقع، در اینجا به دو معنی اشاره می‌شود؛ یکی به معنای عدم مستی و دیگری به معنای پر بودن شراب.
قال الشّاعر:
هوش مصنوعی: شاعر میگوید:
لعمری لئن انزفتم او صحوتم
هوش مصنوعی: به خدا قسم، حتی اگر شما در وضعیت خستگی و خونی باشید یا به هوش بیایید، ...
لبئس الندامی انتم آل ابجرا
هوش مصنوعی: شما، ای خانواده ابجرا، در احساس پشیمانی قرار دارید.
«وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ» یقال: فلانة کانت عند فلان اذا کانت تحته و زوجته. و قاصرة الطّرف هی الّتی قصرت طرفها علی زوجها عن غیره، و قصر الطّرف جنس من التغنّج. و «عین» جمع عیناء، ای نجلاء، واسعة العین، یقال: رجل اعین و امراة عیناء و رجال و نساء عین.
هوش مصنوعی: «و در نزد آنها دختران زیبا و با چشمهای بزرگ وجود دارند.» گفته می‌شود: فلانه در نزد فلان است، یعنی او زیر نظر او و همسرش است. دخترانی که "قاصرات الطّرف" نامیده می‌شوند، به این معنا هستند که توجه آنها فقط معطوف به همسرشان است و به دیگران نگاه نمی‌کنند. "قاصر" در اینجا به معنای محدود و مختص است. "عين" جمع کلمه "عيناء" است که به معنای بزرگ بودن چشم‌هاست. گفته می‌شود که مردی با چشمهای بزرگ و زنی با چشمهای بزرگ وجود دارد.
«کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ» جمیع البیضة و هی بیض النعام یشوب بیاضها صفرة و هو احسن الالوان عند العرب و «المکنون» المصور یقال کنت الشّی‌ء اذا صنته، و اکننت الشّی‌ء اذا اخفیته فی کنان. و انّما ذکر المکنون و البیض جمع لانّه ردّة الی اللفظ شبهن ببیض النعام لانّها تکنّها عن الرّیح و الشّمس و الغبار بریشها.
هوش مصنوعی: «کأنهن بیض» به معنای آن است که مانند تخم‌ها هستند. این تخم‌ها به خصوص تخم‌های شترمرغ که سفیدی آنها با زردی ترکیب شده و آن را برای عرب‌ها زیباترین رنگ‌ها می‌دانند. واژه «المکنون» به معنای محفوظ و پنهان است و به چیزی گفته می‌شود که در جایی محافظت شده و پنهان شده باشد. در اینجا، اشاره به مکنون بودن و تخم‌ها به خاطر این است که این اشیاء با پرهای خود از باد، آفتاب و گرد و غبار محافظت می‌شوند و به تخم‌های شترمرغ شباهت دارند.
«فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ» یعنی اهل الجنة یتذاکرون احوال الدّنیا و احوال أصدقائهم.
هوش مصنوعی: آنها به طرف یکدیگر می‌آیند و درباره هم گفتگو می‌کنند و حال و احوال دنیا و دوستانشان را به یاد می‌آورند.
«قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ» بهشتیان در بهشت احوال دنیا از یکدیگر پرسند، و احوال دوستان ایشان و دشمنان ایشان در دنیا، گوینده‌ای گوید از بهشتیان که مرا قرینی بود در دنیا، یعنی شریکی یا برادری که بعث و نشور را منکر بود. مقاتل گفت: آن دو برادرند که قصه ایشان در سورة الکهف است: «وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلًا رَجُلَیْنِ» یکی مسلمان و یکی کافر. برادر کافر میگفت مران مسلمان را که: «أَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُصَدِّقِینَ» بالبعث تو ازیشانی که ببعث و نشور میگروند و آن را استوار میگیرند؟
هوش مصنوعی: در بهشت، بهشتیان از همدیگر درباره اوضاع دنیا سوال می‌کنند و حال دوستان و دشمنانشان را جویا می‌شوند. یکی از آنها که بهشتی است، از برادر یا هم‌نشینش در دنیا صحبت می‌کند که او به قیامت و بازگشت انسان‌ها بعد از مرگ اعتقادی نداشت. مقاتل اشاره می‌کند که این دو برادر در داستانی که در سوره کهف آمده‌اند، یکی مسلمان و دیگری کافر هستند. برادر کافر به مسلمانش میگوید که آیا تو هنوز به مسأله بازگشت بعد از مرگ ایمان داری و او را با تمسخر خطاب قرار می‌دهد.
«أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَدِینُونَ» مجزیون و محاسبون. استفهام انکارست، میگوید: ما چون بمردیم و خاک گردیم و استخوان، باز انگیختنی‌ایم، و با ما شمار کردنی و پاداش دادنی؟
هوش مصنوعی: آیا هنگامی که مردیم و به خاک و استخوان تبدیل شدیم، دوباره زنده خواهیم شد و مورد حسابرسی و پاداش قرار می‌گیریم؟ این سوال نشان‌دهنده انکار است و اشاره می‌کند که پس از مرگ و تبدیل به خاک، امکان بازگشت و محاسبه وجود دارد.
آن گه ربّ العالمین فرماید با آن بهشتیان: هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ خواهید که فرو نگرید بدوزخ تا جای ایشان ببینید و قدر و منزلت خویش بدانید: و گفته‌اند آن برادر بهشتی گوید فرا بهشتیان: «هَلْ أَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ» الی النّار لننظر کیف منزلة اخی، نیائید تا فرو نگریم بآتش و منزلت آن برادر و آن قرین به بینیم که چون است؟ بهشتیان گویند: انت اعرف به منّا فاطّلع انت تو فرو نگر که تو او را از ما به شناسی و دانی.
هوش مصنوعی: سپس پروردگار جهانیان به بهشتیان می‌فرماید: آیا مایلید به دوزخ نگاهی بیندازید تا جایگاه خود را آنجا ببینید و ارزش و مقام خود را بشناسید؟ برادر بهشتی میگوید به دیگر بهشتیان: "آیا مایلید نگاهی به جهنم بیندازیم تا ببینیم وضعیت برادر من چگونه است؟" اما از نظر به جهنم خودداری کنید تا فقط وضعیت آن برادر و رفیقش را ببینیم که چگونه است. بهشتیان پاسخ می‌دهند: تو نسبت به او بیشتر از ما می‌شناسی، پس تو نگاهی به آنجا بینداز و ببین که او را بهتر از ما می‌شناسی.
قال ابن عباس: انّ فی الجنّة کوی ینظر اهلها منها الی النّار و اهلها و یناظرون اهلها لانّ لهم فی توبیخ اهل النّار لذّة و سرورا، پس آن برادر فرو نگرد، و آن قرین و برادر خویش را در میان دوزخ بیند، اینست که ربّ العالمین فرمود: فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِی سَواءِ الْجَحِیمِ ای فی وسطه. بهشتی گوید با وی: «تَاللَّهِ إِنْ کِدْتَ لَتُرْدِینِ» ای کدت ان تهلکنی، «وَ لَوْ لا نِعْمَةُ رَبِّی» ای عصمته و رحمته، «لَکُنْتُ مِنَ الْمُحْضَرِینَ» معک فی النّار. الاحضار لا یستعمل الا فی الشّرّ.
هوش مصنوعی: ابن عباس میگوید: در بهشت مکانی وجود دارد که اهل بهشت می‌توانند اهل دوزخ و عذاب‌های آنها را مشاهده کنند و با آنها گفتگو کنند؛ زیرا توبیخ و سرزنش اهل دوزخ برایشان لذتی و خوشحالی به همراه دارد. وقتی یکی از برادران در دوزخ را می‌بیند، به او میگوید: «قسم به خدا، تو تقریباً باعث هلاکت من شدی»، و ادامه می‌دهد که اگر نه لطف و رحمت پروردگارم بود، من نیز در میان اهل آن عذاب بودم. این نکته را یادآور می‌شود که واژه «احضار» معمولاً در موارد ناپسند و بد به کار می‌رود.
«أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ، إِلَّا مَوْتَتَنَا الْأُولی» هذا استفهام تعجّب، یقول اهل الجنّة للملائکة حین یذبح الموت: «أَ فَما نَحْنُ بِمَیِّتِینَ» فتقول لهم الملائکة: «لا»، فیقولون: «إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» بهشتیان گویند: پس ازین ما نخواهیم مرد، جز از آن مردن پیشین در دنیا و ما را عذاب نخواهند کرد، فریشتگان گویند: «بلی» چنین است، نه مرگ است اینجا و نه عذاب. آن گه بهشتیان گویند: اینت پیروزی بزرگوار و کرامت بی‌نهایت! و محتمل است که این سخن بهشتیان فرا یکدیگر گویند از شادی و خرّمی، یعنی أ فما نحن بمن شأنه ان یموت کقوله: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ» یعنی انک من شأنه ان یموت، و قیل: هذا من تمام کلام المؤمن لقرینه یقوله علی جهة التّوبیخ بما کان ینکره من امر البعث، ثمّ قال اللَّه عزّ و جلّ: لِمِثْلِ هذا ای لمثل هذا المنزل و لمثل هذا النّعیم الّذی ذکرناه فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ.
هوش مصنوعی: بهشتیان وقتی که مرگ را ذبح می‌کنند، از ملائکه می‌پرسند: «آیا ما (بعد از این) خواهیم مرد؟» و ملائکه پاسخ می‌دهند: «خیر، شما دیگر نخواهید مرد». سپس بهشتیان خوشحال می‌شوند و میگویند: «این واقعاً پیروزی بزرگ است!» زیرا آنها تنها یک بار در دنیا مردند و از آن پس عذاب نخواهند دید. ملائکه تأیید می‌کنند که این‌طور است، و هیچ مرگی و عذابی در اینجا وجود ندارد. بهشتیان این را به همدیگر میگویند و از شادمانی در این وضعیت می‌خرسند که دیگر مرگ بر آنها سایه نخواهد افکند. خداوند نیز اشاره می‌کند که برای این نعمت‌ها و این منزلت بزرگ، وظیفه همه این است که عمل کنند.
«أَ ذلِکَ خَیْرٌ نُزُلًا» یعنی اذلک الّذی ذکرت من نعیم اهل الجنّة خیر نزلا «أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ» الّتی هی نزل اهل النّار. الزّقوم ثمرة شجرة خبیثة مرّة منتنة کریهة الطّعم یکره اهل النّار علی تناوله فهم یتزقمونه علی اشدّ کراهیّة و منه قولهم: تزقّم الطّعام، اذا تناوله علی کره و مشقّة. روی انّ ابن الزبعری قال لصنادید قریش: انّ محمّدا یخوّفنا بالزّقوم و انّ الزّقوم بلسان بربرة و افریقیّة الزید و التمر. و روی انّ ابا جهل لمّا سمع ذکر الزّقوم الّذی نزل به القرآن جمع زبدا و عسلا و جعل یقول للجاریة: زقمینا فان محمّدا یتهدّدنا بالزّقوم حتّی نتزقم یستهزئ فانزل اللَّه صفة الزّقوم.
هوش مصنوعی: آیا آنچه که تو از نعمت‌های اهل بهشت یاد کردی، نیکوتر است یا درخت زقوم که منزلگاه اهل آتش است؟ زقوم میوه‌ای از درختی ناپاک و تلخ و بدبو است که طعم ناخوشایندی دارد و اهل آتش از خوردن آن متنفرند، اما ناچارند آن را تناول کنند. همچنین، در مورد زقوم چنین گفته‌اند که وقتی کسی غذایی را با کراهت و سختی می‌خورد، میگویند که او در حال «تزقّم» غذاست. نقل شده که ابن الزبعری به بزرگان قریش گفت که محمد ما را از زقوم می‌ترساند و زقوم از زبانی ناهمخوان و بی‌معنی است. همچنین روایت شده که ابوجهل وقتی نام زقوم شنید، مقداری کره و عسل جمع کرد و به خدمتکارش گفت که «برای ما زقم بزن»، با این نیت که محمد ما را به زقوم تهدید می‌کند و او به نوعی به تمسخر عمل کرده است، تا اینکه خداوند صفات زقوم را نازل کرد.
فقال: «إِنَّا جَعَلْناها فِتْنَةً لِلظَّالِمِینَ» ای الکافرین. فتنتها قول الکفّار: کیف ینبت الشّجر فی النّار و النّار تأکل الشّجر «إِنَّها شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِی أَصْلِ الْجَحِیمِ» ای منبتها فیها. قال الحسن: اصلها فی قعر جهنّم و اغصانها ترفع الی درکاتها.
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید: «ما این را به عنوان آزمایشی برای ظالمان قرار دادیم.» ای کافران، آزمایش آن سخنان کافران است که میگویند: چگونه درخت در آتش می‌روید در حالی که آتش درخت را می‌سوزاند؟ «این درختی است که در عمق جهنم ظهور می‌کند.» حسن میگوید: ریشه‌اش در اعماق جهنم است و شاخه‌هایش به طبقات آن بالا می‌رود.
«طَلْعُها» ای ثمرها. سمّی طلعا لطلوعه «کَأَنَّهُ رُؤُسُ الشَّیاطِینِ» فیه ثلاثة اقوال قال ابن عباس: هم الشّیاطین باعیانهم شبّه بها لقبحه لانّ النّاس اذا وصفوا شیئا بغایة القبح قالوا کانّه شیطان و ان کانت الشیاطین لا تری لانّ قبح صورتها متصوّر فی النّفس و العقول تتشاهد بقبحها الی غیر غایة. الثّانی انّ المراد بالشیاطین الحیّات و العرب تسمّی الحیّة القبیحة شیطانا. و قیل هی نوع من الحیّات تعرفها العرب و تسمّیها الشّیطان لها اعراف و رؤس قباح. و القول الثّالث: انها شجرة قبیحة منتنة تکون فی البادیة تسمیها العرب رؤس الشیاطین شبّه طلع الزّقوم بها فی قبح المنظر.
هوش مصنوعی: «طَلْعُها» به معنی میوه‌های آن است. به این دلیل به آن «طلعا» گفته شده که به لحاظ شکل و ظاهر، شبیه به «رؤوس شیاطین» است. در مورد این شباهت، سه نظر وجود دارد:
نظر اول: ابن عباس میگوید که منظور از شیاطین، خود شیطان‌ها هستند، که به خاطر زشتی‌شان چنین تشبیه شده‌اند. زیرا وقتی مردم چیزی را به نهایت زشت توصیف می‌کنند، میگویند مانند شیطان است، هرچند که شیاطین را نمی‌توان دید و زشتی صورت آنها فقط در ذهن متصور می‌شود و عقل‌ها از زشتی آنها آگاه هستند.
نظر دوم: عده‌ای بر این باورند که منظور از شیاطین، مارها هستند و عرب‌ها به مارهای زشت، شیطان میگویند.
نظر سوم: برخی معتقدند که منظور، یک درخت زشت و بدبو است که در بیابان می‌روید و عرب‌ها به آن «رؤس الشیاطین» میگویند و طلع زقوم را به خاطر ظاهر زشتش به آن تشبیه کرده‌اند.
«فَإِنَّهُمْ لَآکِلُونَ مِنْها فَمالِؤُنَ مِنْهَا الْبُطُونَ» المل‌ء حشو الوعاء بما لا یحتمل الزّیادة علیه.
هوش مصنوعی: «به‌راستی آنها از این خوراک می‌خورند و به‌قدری می‌خورند که شکم‌هایشان پر می‌شود.» در اینجا "ملء" به معنای پر کردن ظرف به قدری است که دیگر جای بیشتری برای اضافه کردن نداشته باشد.
«ثُمَّ إِنَّ لَهُمْ عَلَیْها» ای علی اکل الشّجرة «لَشَوْباً مِنْ حَمِیمٍ» ای خلطا من ماء حارّ شدید الحرارة و من الصدید و الغسّاق، یقال: انهم اذا اکلوا الزّقوم شربوا علیه الحمیم فیخلطونه به.
هوش مصنوعی: سپس برای آنها بر روی آن درخت، چیزی خواهد بود که به آن «شوب» گفته می‌شود، که به معنای ترکیبی از آب بسیار داغ و مواد مایع غلیظ و بدبو است. گفته می‌شود که وقتی آنها میوه زقوم را می‌خورند، برای شستن دهانشان از آب داغ استفاده می‌کنند و این دو را با هم مخلوط می‌کنند.
«ثُمَّ إِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَإِلَی الْجَحِیمِ» الالف فی «الی» فی نسخة المصاحف و هی زائدة، و المعنی: انهم فی وقت اکلهم و شربهم لا یعذّبون بالنار ثمّ یردّون الی الجحیم. و قیل: هذا کقولهم: فلان یرجع الی مال و نعمة، ای هو فیها یرید لا مخلص لهم و لا مرجع الامن نوع من العذاب الی نوع من العذاب.
هوش مصنوعی: سپس بازگشت آنها به جهنم است. پیشوند «الی» در نسخه‌های قرآن اضافی است و معنی این جمله این است که در زمان خوردن و نوشیدن آنها، عذابی از آتش بر آنها نخواهد بود و سپس به جهنم خواهند رفت. همچنین گفته شده است که این مشابه این تعریف است که کسی میگوید: فلانی به مال و نعمت خود بازمی‌گردد، یعنی او در حال حاضر در آن نعمت‌هاست. هیچ راه نجاتی ندارند و تنها بازگشتشان از نوعی عذاب به نوعی دیگر از عذاب است.
«إِنَّهُمْ أَلْفَوْا آباءَهُمْ» ای وجدوا آباءهم «ضالّین»، «فَهُمْ عَلی آثارِهِمْ یُهْرَعُونَ» یزعجون و یستحثّون. و الاهراع الاسراع فی الشّی‌ء و قال الکلبی: یعملون مثل عملهم.
هوش مصنوعی: آنها پدران خود را گمراه یافته‌اند و به همین دلیل به دنبال راه و مسیر آنها می‌روند و به تقلید از رفتارشان عمل می‌کنند. در اینجا به معنای سرعت و شتاب در انجام کارها نیز اشاره شده است.
«وَ لَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ» قبل اهل مکّة «أَکْثَرُ الْأَوَّلِینَ» من الامم الخالیة.
هوش مصنوعی: و یقیناً قبل از آنان، اکثر اقوام پیشین دچار گمراهی شده بودند.
«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا فِیهِمْ مُنْذِرِینَ» رسلا و انبیاء، «فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ» الکافرین، ای کان عاقبتهم العذاب، «إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» الموحّدین نجوا من العذاب.
هوش مصنوعی: ما در میان آنان پیامبران و هشداردهندگان فرستادیم، پس بنگر که عاقبت هشداردهندگان چگونه بود. جز بندگان خالص خدا، که مومنان بودند و از عذاب نجات یافتند.
«وَ لَقَدْ نادانا نُوحٌ» ای دعا ربه علی قومه فقال: «أَنِّی مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ»، «فَلَنِعْمَ الْمُجِیبُونَ» نحن اجبنا دعاءه و اهلکنا قومه.
هوش مصنوعی: نوح (علیه‌السلام) دعا کرد و پروردگارش را به فریاد طلبید و گفت: «من به شدت مغلوب شده‌ام، پس انتقامم را بگیر». ما بهترین پاسخگویان بودیم و دعای او را اجابت کردیم و قومش را هلاک کردیم.
«وَ نَجَّیْناهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ» ای من کرب الغرق و الطّوفان و اهوال السّفینة. و قیل: من تکذیب قومه ایّاه و استذلاله.
هوش مصنوعی: ما او و خانواده‌اش را از دشواری بزرگ نجات دادیم. اشاره به درد و رنج ناشی از غرق شدن و طوفان و مشکلات کشتی دارد. همچنین برخی گفته‌اند که این اشاره به محنت‌هایی است که او از سوی قومش تجربه کرده و نفی صدق آنها را احساس کرده است.
«وَ جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْباقِینَ»، فالخلق کلّهم من نسل نوح. قال ابن عباس لمّا خرج نوح من السّفینة مات من کان معه من الرّجال و النّساء الّا بنیه الثّلاثة سام و حام و یافث و نساءهم. اصحاب تواریخ گفتند: فرزندان یافث هفت بودند. نامهای ایشان: ترک و خزر و صقلاب و تاریس و منسک و کماری و صین، و مسکن ایشان میان مشرق و مهبّ شمال بود. هر چه ازین جنس مردم‌اند از فرزندان این هفت برادران‌اند، و همچنین فرزندان حام بن نوح هفت بودند، نامهای ایشان، سند و هند و زنج و قبطه و حبش و نوبه و کنعان، و مسکن ایشان میان جنوب و دبور و صبا بود، و جنس سیاهان همه از فرزندان این هفت برادران‌اند. امّا فرزندان سام میگویند پنج بودند، و قومی میگویند که هفت بودند: ارم و ارفخشد و عالم و یفر و اسود و تارخ و تورخ ارم پدر عاد و ثمود بود، ارفخشد پدر عرب بود و از ایشان فالغ و قحطان بود، ففالغ جدّ ابرهیم علیه السّلام و قحطان، ابو الیمن و عالم پدر خراسان بود، و اسود پدر فارس بود، و یفر پدر روم بود، و تورخ پدر ارمین بود صاحب ارمینیه، و تارخ پدر کرمان بود، و این دیار و اقطار همه بنام ایشان باز میخوانند. و بعد از نوح خلیفه وی سام بود و بر سر فرزندان نوح فرمانده بود، و کار ساز و مسکن وی زمین عراق بود و ایران شهر. و قیل: کان یشتو بارض جوخی و یصیف بالموصل. و نوح را پسری چهارمین بود، نام او یام و هو الغریق و لم یکن له عقب.
هوش مصنوعی: خداوند گفت: "و ما نسل او (نوح) را باقی گذاشتیم." تمام افرادی که در زمین وجود دارند، از نسل نوح هستند. بر اساس قول ابن عباس، زمانی که نوح از کشتی خارج شد، تمامی کسانی که با او بودند، چه مرد و چه زن، جز سه پسرش به نامهای سام، حام و یافث، از دنیا رفتند. تاریخ‌نگاران گفته‌اند که فرزندان یافث هفت نفر بودند: ترک، خزر، صقلاب، تاریس، منسک، کماری و صین. محل زندگی آنها در نواحی شرقی و شمالی است. تمامی قوم‌هایی که از این جنس هستند، از نسل این هفت برادر هستند. همچنین فرزندان حام نیز هفت نفر بودند که نامهای آنها سند، هند، زنج، قبطه، حبش، نوبه و کنعان بود و محل زندگی آنها در نواحی جنوبی و دبور و صبا قرار داشت. رنگ پوست سیاهان نیز از نسل این هفت برادر است. درباره فرزندان سام بعضی میگویند پنج نفر بودند و برخی دیگر عدد هفت را ذکر می‌کنند: ارم، ارفخشد، عالم، یفر، اسود، تارخ و تورخ. ارم پدر قوم عاد و ثمود بوده، ارفخشد پدر عرب‌هاست و فرزندان او شامل فالغ و قحطان هستند. فالغ جد ابراهیم (علیه‌السلام) و قحطان، پدر ظاهرا یمنی‌هاست. عالم پدر خراسان، اسود پدر فارس، یفر پدر روم و تورخ پدر ارمنستان بوده است. این مناطق به نام آنها شناخته می‌شوند. بعد از نوح، سام جانشین او بود و بر فرزندان نوح سرپرستی می‌کرد. سرزمین اقامت او عراق و ایران بود. گفته شده که او در زمستان در سرزمین جوخی زندگی می‌کرد و در تابستان به موصل می‌رفت. نوح همچنین پسری به نام یام داشت که چهارمین فرزندش بود و معروف به غریق بود و او نسل و عقب‌مانده نداشت.
«وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ» ای ابقینا له ثناء حسنا و ذکرا جمیلا فیمن بعده من الانبیاء و الامم الی یوم القیمة. تمّ الکلام.
هوش مصنوعی: ما بر او در میان کسانی که بعد از او آمدند، مدح نیکی و یاد خوبی گذاشتیم که تا روز قیامت میان انبیاء و امت‌ها باقی خواهد ماند. سخن به پایان رسید.
ثمّ قال اللَّه سبحانه و تعالی: سَلامٌ عَلی نُوحٍ ای سلام علیه منّا فِی الْعالَمِینَ و قیل: تاویله: وَ تَرَکْنا عَلَیْهِ فِی الْآخِرِینَ فی العالمین سَلامٌ عَلی نُوحٍ و لم ینتصب السلام لانّ الحکایة لا تزال عن وجهها و کرّر فی الآخرین فی العالمین «سَلامٌ عَلی نُوحٍ» للکلام الّذی عرض بینهما. و قیل: معناه و ترکنا علیه ان یقول الآخرون: «سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمِینَ».
هوش مصنوعی: سپس خداوند متعال فرمود: سلام بر نوح باشد، یعنی از جانب ما در جهانیان به او سلام است. برخی گفته‌اند که معنایش این است که ما نام او را در انسان‌های بعدی ذکر کرده‌ایم و در میان جهانیان، سلام بر نوح وجود خواهد داشت. سلام بر نوح به خاطر اینکه این گفتار در مقام خودش بیان شده است و در خصوص انسان‌های بعدی نیز این سلام تکرار شده است. همچنین ممکن است منظور این باشد که ما به دیگران اجازه داده‌ایم که بگویند: سلام بر نوح در جهانیان.
«إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» ای سائر المحسنین ننجّیهم و نثنی علیهم کما انجینا نوحا و اثنینا علیه.
هوش مصنوعی: ما به همین شکل اعمال نیکوکاران را پاداش می‌دهیم. ای تمام نیکوکاران، ما شما را نجات می‌دهیم و بر شما تحسین می‌کنیم، همانطور که نوح را نجات دادیم و بر او مدح و ستایش کردیم.
«إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُؤْمِنِینَ» خصّ الایمان بالذّکر و النّبوّة، اشرف منه بیانا لشرف المؤمنین لا لشرف نوح کما تقول: انّ محمدا علیه السلام من بنی هاشم. و قیل: فیه بیان انه انّما استحقّ ذلک بایمانه فضیلة للایمان و ترغیبا فیه.
هوش مصنوعی: این جمله به این معناست که نوح، از عبادی است که ایمان دارند. در اینجا به ایمان اشاره شده و ذکر نبوّت به عنوان امتیاز و ویژگی برتر او بر مؤمنان بیان شده است، نه به خاطر شخصیت خود نوح. به عبارت دیگر، این جمله نشان می‌دهد که نوح به دلیل ایمانش به این مقام رسیده و این نشان‌دهنده فضیلت ایمان است و ترویج‌دهنده اهمیت آن محسوب می‌شود.
«ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ» یعنی قومه الکافرین.
هوش مصنوعی: سپس ما سایرین را غرق کردیم، یعنی افرادی که کافر بودند.
میبدی