قوله تعالی: وَ إِنَّ یُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ بعثه اللَّه الی اهل نینوی من الموصل و اسم ابیه متی و اسم امّه تنحیس و هو ذو النون و هو صاحب الحوت سمّی به لانّه التقمه «إِذْ أَبَقَ » ای هرب و تباعد «إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ » ای المثقّل المملوء، و کان یونس علیه السلام وعد قومه العذاب فلمّا تأخر العذاب عنهم خرج کالمتشوّر عنهم فقصد البحر و رکب السفینة. و قیل: لمّا وعدهم العذاب خرج من بین اظهرهم کعادة الانبیاء اذا نزل بقومهم العذاب. و قیل: وعدهم العذاب لثلاثة ایّام فاعلمهم و خرج منهم قبل ان یؤمر بالخروج فلمّا اتیهم العذاب بعد ثلث فزعوا الی یونس فلم یجدوه، ففزعوا الی اللَّه عز و جل و خرجوا الی الصحراء باهالیهم و اولادهم و دوابّهم و فرّقوا بین الامّهات و الاطفال بین الأتن و الجحوش و بین البقر و العجول و بین الإبل و الفصلان و بین الضّان و الحملان و بین الخیل و الافلاء فرتفع الضّجیح الی السماء فلمّا امسی یونس سأل محتبطا مرّ بقومه فقال: هم سالمون، فابق مغاضبا حتی اتی البحر و قال: انهم یکذّبوننی فما ذا اری یفعلون بی آلان و قد آمنوا فلمّا رکب السفینة احتبست السّفینة، و قیل: رست، فقال الملّاحون هاهنا عبد آبق من سیّده فاقترعوا فاصابه القرعة یونس، قیل: ثلث مرّات، فقام یونس و قال: انا الآبق، فالقی نفسه فی البحر فصادفه حوت جاء من قبل الیمن فابتلعه فسفل به الی قرار الارضین حتّی سمع تسبیح الحصا. و قیل للحوت: ما جعلناه لک رزقا انما جعلناک له مسجدا. و تمام القصّة مذکور فیما سبق.
«فساهم» المساهمة المقارعة، و ذلک القاء السّهام علی وجه القرعة، «فَکانَ مِنَ الْمُدْحَضِینَ » ای المقروعین المغلوبین بالحجّة. یقال: دحضت حجّته فهی داحضة و ادحضت زیدا اذا ادحضت حجّته و غلبته. و قیل: «المدحض» الملقی فی البحر، و الدحض الزّلق و منه قولهم: اللّهم ثبّت اقدامنا یوم دحض الاقدام، و «الملیم» هو الذی یأتی امرا یلام علیه و ان لم یلم و الملوم الّذی اخذته الالسنة باللائمة و ان لم یأت ذنبا.
«فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ» ای المصلّین العابدین الذّاکرین للَّه قبل ذلک و کان کثیر الذکر. قال الضحاک: شکر اللَّه له طاعته القدیمة. و قال سعید بن جبیر: «فلولا انه کان من المسبّحین» فی بطن الحوت، و ذلک قوله: لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ.
«لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ» فیه ثلاثة اوجه: احدها بقی هو و الحوت الی یوم البعث، و الثانی یموت الحوت و یبقی هو فی بطنه، و الثالث یموتان ثمّ یحشر یونس من بطنه فیکون بطن الحوت له قبرا الی یوم القیمة، فلم یلبث لکونه من المسبّحین، و اختلفوا فی مکثه فی بطن الحوت، فقیل: لبث ستّة اشهر و قیل: اربعین یوما و علیه الاکثرون. و قیل: سبعة ایام. و قیل: التقمه صباحا و نبذه مساء و هو قول الحسن.
«فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ» ای رمیناه بالمکان الخالی عن الشجر و النبات و البناء. و قیل: «العراء» الساحل و قیل: وجه الارض. «وَ هُوَ سَقِیمٌ» مریض ممّا ناله من التقام الحوت فصار کبدن الاطفال فی الرّقة و الضّعف. و قیل: کالفرخ الممعطّ.
«وَ أَنْبَتْنا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ» یعنی القرع، و علیه اکثر المفسّرین، و خصّ بالقرع لانه لمّا نبذ بالعراء کان فی غایة الرّقة و اللطافة فکان یؤذیه وقوع الذباب علیه و و رق القرع لا یحوم حوله الذباب. و قیل: «الیقطین» کلّ شجرة تنبطح علی وجه الارض لیس لها ساق تسمّوا علیه من بطیخ او قثاء أو قثد او حنظل او قرع او غیره.
قیل: هو یفعیل من القطون و هو الاقامة، و القاطین المقیم الساکن، و القطنیّ الزرع الّذی یقیم فی الارض من الخضر. و قال مقاتل بن حیان: کانت تختلف الیه و علّة یشرب من لبنها حتّی قوی ثمّ یبست الشجر فبکی حزنا علیها فاوحی اللَّه تعالی الیه: أ تبکی علی هلاک شجرة و لا تبکی علی هلاک مائة الف او یزیدون؟ فان قیل: قال هاهنا: «فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ» و قال فی موضع آخر: «لَوْ لا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ» فهذا یدلّ علی انه ینبذ، فالجواب قوله: «لولا» هناک یرجع الی الذّم معناه: لولا نعمة ربه لنبذ بالعراء و هو مذموم، لکنّه تدارکته النعمة فنبذ و هو غیر مذموم.
قوله وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ قیل: ارسل الی اهل نینوی من الموصل قبل ان یصیبه ما اصابه، و المعنی: و قد ارسلناه. و قیل: ارسل بعد خروجه من بطن الحوت الی قوم آخرین. و یجوز ان یکون ارسل الی الاوّلین بشریعة اخری فآمنوا بها. و قوله: أَوْ یَزِیدُونَ یعنی بل یزیدون. و قیل: «او» هاهنا بمعنی الواو کقوله: عُذْراً أَوْ نُذْراً. و فی الخبر عن رسول اللَّه (ص) قال: «یزیدون عشرین الفا».
و قال ابن عباس: ثلثین الفا. و قیل: خمسة و ثلثین الفا. و قیل: سبعین الفا.
فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ» یعنی الی انقضاء آجالهم، و هذا کنایة عن ردّ العذاب عنهم و صرف العقوبة، فان قیل لم لم یختم قصّة لوط و یونس بالسلام اسوة من تقدّم من الانبیاء فی السورة؟ قلنا: لانه لمّا قال: «وَ إِنَّ لُوطاً لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ، وَ إِنَّ یُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ » فکانه قد قال: سلام علیهما لانّ اللَّه عز و جل قد سلم علی جمیع المرسلین آخر السورة، فقال: «وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ» فاکتفی بذلک عن ذکر کلّ واحد منفردا بالسلام.
«فَاسْتَفْتِهِمْ» یعنی: سل یا محمد اهل مکة، سؤال توبیخ و تجهیل: «أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ» و ذلک انّ بنی خزاعة زعموا انّ الملائکة بنات اللَّه لذلک یسترهنّ، یقول: ایّ قیاس یقتضی ان یختار سبحانه لنفسه الانقص و یجعل لکم الافضل؟
«أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ» حاضرون خلقنا ایاهم، هذا کقوله: «أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ» فیشهدون عن مشاهدة و عیان؟
أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ وَلَدَ اللَّهُ» ای لم یقولوا عن قیاس و لا مشاهدة بل عن کذب محض یقولون ولدهم اللَّه «وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ» فی هذا و فی سائر ما یتدیّنون به.
«أَصْطَفَی الْبَناتِ عَلَی الْبَنِینَ» رجع من الحکایة الی الخطاب، «اصطفی» هذه الف استفهام خفیف فیه الف الوصل اصله «ا اصطفی» و الاصطفاء اخذ صفوة الشّی‌ء یقول: فکیف اخذ الشائب الکدر و ترک الصفو الخالص.
«ما لَکُمْ» ایّ شی‌ء لکم فی هذه الدّعوی «کَیْفَ تَحْکُمُونَ» لربکم ما لا ترضونه لانفسکم؟
«أَ فَلا تَذَکَّرُونَ» انه واحد لا ولد له لا ذکر و لا انثی.
«أَمْ لَکُمْ سُلْطانٌ مُبِینٌ» برهان بیّن علی انّ للَّه ولدا ام لکم کتاب من عند اللَّه فیه انّ الملائکة بنات اللَّه؟
«فَأْتُوا بِکِتابِکُمْ » ای فأتوا بذلک «إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ » فی دعویکم، ربّ العالمین اندرین آیات حجّت آورد بر بنی خزاعه که فریشتگان را دختران اللَّه گفتند، میفرماید جلّ جلاله: درین دعوی که کردید حجّت و برهان از سه وجه تواند بود: یا قیاسی روشن یا عیانی و مشاهده‌ای درست یا کتابی از نزدیک خدا بحقیقت، و شما را ازین سه چیز هیچ نیست نه قیاس نه مشاهده نه کتاب پس بدانید که دعوی شما باطل است دروغی بر ساخته و عنادی ظاهر گشته.
«وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً» هذا تکرار للکلام الاوّل بعینه و هو تعظیم لافکهم و الجنّة هاهنا الملائکة، سمّیت بهذا الاسم للمعنی الّذی سمّیت به الجنّ و هو اجتنانهم من العیون و استتارهم و منه سمّی الجنین و کذلک الجنون لانه خفاء العقل و اجننت المیّت اذا دفنته. و قال: ابن عباس: حیّ من الملائکة یقال لهم الجنّ و منهم ابلیس قالوا هم بنات اللَّه و قال الکلبی: قالوا لعنهم اللَّه الملائکة بنات اللَّه. فقال ابو بکر الصدیق: فمن امّهاتهم قالوا سروات الجنّ، ای تزوّج من الجنّ فخرجت منها الملائکة تعالی اللَّه عن ذلک. و قال بعض الکفار: البارئ جل جلاله و ابلیس اخوان و النّور و الخیر من اللَّه و الظلمة و الشّرّ من ابلیس، و قال الحسن: معنی النسب أنّهم اشرکوا الشیطان فی عبادة اللَّه «وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ» ای علمت الملائکة انّ الذین قالوا هذا القول لمحضرون فی النار. و قیل: معناه علمت الملائکة انّهم میّتون ثمّ یحضرون الموقف، کقوله: وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ نحویان گفتند: «انّ» چون از قفای علم و شهادت آید مفتوح باشد مگر که در خبر لام درآید که آن گه مکسور باشد کقول العرب: اشهد انّ فلانا عاقل و اشهد انّ فلانا لعاقل.
ثمّ نزّه نفسه عمّا قالوا فقال: «سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ، إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» تقدیره: انّهم لمحضرون الّا عباد اللَّه المخلصین فانّهم لا یحضرون. معنی آنست که ایشان در دوزخ حاضر کردنی‌اند مگر بندگان که خدای را باخلاص عبادت کنند و او را یکتا دانند و روا باشد که استثنا از واصفان بود یعنی پاکی و بی‌عیبی خدای را از آن صفت که دشمنان میکنند مگر آن صفت که بندگان مخلصان پاک دلان میکنند او را.
«فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ» این آیت حجّتی روشن است بر قدریان. گفته‌اند: عمر بن عبد العزیز این آیت حجّت آورد بر غیلان قدری. غیلان چون این آیت از وی بشنید گفت: یا امیر المؤمنین گویی این آیت هرگز نشنیده بودم اکنون از ان مذهب بازگشتم و توبه کردم و نیز نگویم. عمر گفت: ارفع یدیک فقال عمر: اللّهم ان کان غیلان صادقا فی توبته فتقبّلها منه و ان کان کاذبا فسلّط علیه من یسمل عینیه و یقطع یدیه و رجلیه و یصلبه. فلمّا کانت لیالی هشام عاد غیلان الی کلامه فی القدر فاخذه هشام و سمل عینیه و قطع یدیه و رجلیه و صلبه.
قوله: فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ، ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ الهاء فی قوله «علیه» راجعة الی اللَّه عز و جل، تأویل الآیة: انکم ایّها العابدون معبودا من دونی لستم انتم ضالّین و لا مضلین علی اللَّه احدا الّا من هو داخل النار فی علم اللَّه السابق. قال: حماد بن زید قال لی خالد الحذاء: اتیت الحسن البصری فقلت له: یا با سعید ما معنی قوله عز و جل: فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ بِفاتِنِینَ الآیة؟ فنظر الیّ الحسن و قال: ما کان هذا من کلامک یا با المنازل؟ قلت: أرید أن اعلم ذلک، قال: یقول عز و جل: ما انتم بمضلین.
«الّا من هو صالی» النار فی علم اللَّه السابق میفرماید شما که بت پرستان‌اید شما و معبودان شما هیچکس را بیراه نتوانید کرد مگر کسی که در علم من و درخواست من خود شقی است و بآتش شدنی است، معنی این «علیه» همان است که مردمان گویند: افسد فلان علیّ غلامی، افسد علیّ خادمی، افسد علیّ شریکی فلان کس غلام من بر من تباه کرد، شاگرد من بر من تباه کرد، انباز من بر من تباه کرد.
قوله وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ جمهور مفسّران برانند که این سخن فریشتگان است. جبرئیل آمد و مصطفی را گفت: ما منّا ملک الّا له فی السماء مقام معلوم یعبد اللَّه هناک نیست از ما هیچ فرشته‌ای مگر که او را در آسمان مقامی است معلوم که خدای را جل جلاله در آن مقام می‌پرستد و تسبیح و تقدیس میکند. یعنی که ما بندگان‌ایم و عابدان نه معبودان چنانک کافران میگویند، نظیره قوله:نْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ. قال ابن عباس: ما فی السماء موضع شبر الّا و علیه ملک یصلّی او یسبّح. و قال النبی (ص): «اطّت السماء و حقّ لها ان تئطّ و الذی نفسی بیده ما فیها اربع اصابع الّا و ملک واضع جبهته ساجدا للَّه».
ابو بکر ورّاق گفت: مقام معلوم ایشان مقامات راه دین است و منازل تعبّد چون خوف و رجا و توکل و محبّت و رضا و غیر آن. سدّی گفت: «مقام معلوم» فی القربة و المشاهدة.
«وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ» قال الکلبی، هم صفوف الملائکة فی السماء للعبادة کصفوف الناس فی الارض.
«وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ» ای المصلّون المنزّهون للَّه عن السّوء. و قیل. هم الصّافون حول العرش. و قیل: فی الهواء. قال قتادة: کان الرّجال و النساء یصلّون معا حتی نزلت: «وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ» فتقدّم الرجال و تأخر النساء فکانوا یصلّون منفردا حتی نزلت: «وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ» و قیل: الضمیر هاهنا راجع الی النبی (ص) و المؤمنین و من خاطبهم من الکفار یعنی لیس منّا و منکم الّا من له فی الآخرة مقام معلوم کقوله: فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا الی آخر الآیتین.
و کذلک قوله: وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ المراد به النبی (ص) و المؤمنون یعنی نحن الصّافّون للَّه فی الصلاة و نحن المسبّحون الممجّدون المنزّهون اللَّه عن السوء. و قیل: ما منّا یوم القیمة الّا من له مقام معلوم بین یدی اللَّه عز و جل.
ثمّ اعاد الکلام الی الاخبار عن المشرکین فقال: «وَ إِنْ کانُوا» یعنی و قد کانوا «لَیَقُولُونَ» هذه لام التأکید.
«لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ» ای کتابا مثل کتاب الاوّلین، «لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» هذا کقوله عز و جل: وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِیرٌ... الآیة.
«فَکَفَرُوا بِهِ» یعنی فلمّا اتاهم ذلک کفروا به. و فی الآیة وجه آخر و هم انهم قالوا لو علمنا حال آبائنا و ما آل الیه امرهم و کان ذلک کما یقوله محمد لآمنّا به و اخلصنا لکنّا علی شک ممّا یقوله فلا نصدّقه فذلک قوله: فَکَفَرُوا بِهِ ای بمحمد «فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ» هذا تهدید لهم، ای سوف یعلمون عاقبة کفرهم.
«وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِینَ إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ» ای سبق وعدنا ایّاهم بالنصرة و هو قوله: «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا» و قوله: کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ.
«إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ» ای حزب اللَّه لهم الغلبة بالحجّة و بالنصرة فی العاقبة. قیل: لم یقتل نبیّ فی معرکة و قتال و انّما قتل منهم من لم یؤمر بالقتال، قال الکلبی: ان لم ینصروا فی الدنیا نصروا فی الآخرة. و قیل: «لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ» بالحجّة و البرهان و الغالبون بالسلطان.
«فَتَوَلَّ عَنْهُمْ» ای اعرض عن قولهم «حَتَّی حِینٍ» یعنی الی یوم بدر. و قیل: الی فتح مکة. و قیل: الی الموت. قال السدی: معناه فتول عنهم حتی نأمرک بالقتال.
و قال مقاتل بن حیان: نسختها آیة القتال.
«وَ أَبْصِرْهُمْ» ای ابصر ما ینالهم یومئذ «فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» ذلک. و قیل: ابصر حالهم بقلبک «فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» معاینة. و قیل: اعلمهم فسوف یعلمون. و قیل: «أَبْصِرْ» ما ضیّعوا من امرنا «فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» ما یحلّ بهم من عذابنا. چون این آیه فرو آمد و ایشان را بعذاب تهدید کردند گفتند: متی هذا العذاب این عذاب که ما را بوی می‌بیم دهند کی خواهد بود؟
رب العالمین فرمود: أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ بعذاب ما می‌شتابند و بتعجیل میخواهند؟
در توریة موسی است: ابی یغترون ام علیّ یجترءون بمهلت دادن و فرا گذاشتن من می‌فریفته شوند یا بر من دلیری میکنند و نمی‌ترسند.
«فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ» نزل محمد بدارهم او نزل العذاب بفنائهم «فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ» ای بئس صباح الکافرین، الذین انذروا بالعذاب.
روی عن انس بن مالک قال: نزل رسول اللَّه (ص) باهل خیبر لیلا فلمّا اصبحوا اخرج الاکارون بمکاتلهم و مساحیهم فرأوا رسول اللَّه (ص) و اصحابه فاذا سرعانهم نحو الحصن یقولون محمد و اللَّه و الخمیس، فقال رسول اللَّه (ص): خربت خیبر نحن اذا نزلنا بساحة قوم «فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ».
ثمّ کرّر ما ذکر تأکیدا لوعد العذاب و تعظیما للتقریع، فقال: «وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ وَ أَبْصِرْ» العذاب اذا نزل بهم «فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ». و قیل: الاوّل فی الدنیا و الثانی فی الآخرة.
ثمّ نزّه نفسه و امر المؤمنین بالتنزیه فقال: «سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ» من اتّخاذ الصّاحبة و الاولاد. قوله: رَبِّ الْعِزَّةِ معناه ذی العزة لانّ العزة صفته لا مربوبه و فی الحدیث انّ بن عباس سمع رجلا یقول: اللّهم ربّ القرآن فانکر علیه، و قال القرآن لیس بمربوب لکنّه کلام اللَّه.
«وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ» عمّم الرسل بالسلام بعد ما خصّ البعض فی السورة لانّ تخصیص کلّ واحد بالذکر یطول و المعنی: و سلام علی المرسلین الذین بلغوا عن اللَّه التوحید و الشرائع.
«وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» علی هلاک الاعداء و نصرة الانبیاء علیهم السلام.
روی عن علی بن ابی طالب (ع) قال: «من احبّ ان یکال له غدا بالکیل الا وفی فلیکن آخر کلامه حین یقوم من مجلسه: سبحان ربک ربّ العزة عمّا یصفون و سلام علی المرسلین و الحمد للَّه ربّ العالمین».
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: وَ إِنَّ یُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ بعثه اللَّه الی اهل نینوی من الموصل و اسم ابیه متی و اسم امّه تنحیس و هو ذو النون و هو صاحب الحوت سمّی به لانّه التقمه «إِذْ أَبَقَ » ای هرب و تباعد «إِلَی الْفُلْکِ الْمَشْحُونِ » ای المثقّل المملوء، و کان یونس علیه السلام وعد قومه العذاب فلمّا تأخر العذاب عنهم خرج کالمتشوّر عنهم فقصد البحر و رکب السفینة. و قیل: لمّا وعدهم العذاب خرج من بین اظهرهم کعادة الانبیاء اذا نزل بقومهم العذاب. و قیل: وعدهم العذاب لثلاثة ایّام فاعلمهم و خرج منهم قبل ان یؤمر بالخروج فلمّا اتیهم العذاب بعد ثلث فزعوا الی یونس فلم یجدوه، ففزعوا الی اللَّه عز و جل و خرجوا الی الصحراء باهالیهم و اولادهم و دوابّهم و فرّقوا بین الامّهات و الاطفال بین الأتن و الجحوش و بین البقر و العجول و بین الإبل و الفصلان و بین الضّان و الحملان و بین الخیل و الافلاء فرتفع الضّجیح الی السماء فلمّا امسی یونس سأل محتبطا مرّ بقومه فقال: هم سالمون، فابق مغاضبا حتی اتی البحر و قال: انهم یکذّبوننی فما ذا اری یفعلون بی آلان و قد آمنوا فلمّا رکب السفینة احتبست السّفینة، و قیل: رست، فقال الملّاحون هاهنا عبد آبق من سیّده فاقترعوا فاصابه القرعة یونس، قیل: ثلث مرّات، فقام یونس و قال: انا الآبق، فالقی نفسه فی البحر فصادفه حوت جاء من قبل الیمن فابتلعه فسفل به الی قرار الارضین حتّی سمع تسبیح الحصا. و قیل للحوت: ما جعلناه لک رزقا انما جعلناک له مسجدا. و تمام القصّة مذکور فیما سبق.
هوش مصنوعی: یونس، پیامبری از طریق خداوند به سوی مردم نینوا در موصل فرستاده شد. پدرش متی و مادرش تنحیس نام داشتند. او به "ذو النون" و "صاحب الحوت" مشهور است؛ زیرا در دریا ماهی او را بلعید. زمانی که یونس به مردمش عذاب الهی را پیش‌بینی کرد و دید که عذاب دیر می‌شود، از میان آنها خارج شد و به سمت دریا رفت و در کشتی سوار شد. برخی میگویند او به عادت پیامبران در زمان نزول عذاب از قومش خارج شد و برخی دیگر گفته‌اند که وعده عذاب برای سه روز بود و قبل از اتمام این زمان از آنجا رفت. وقتی عذاب بر مردم نازل شد و آنها به یونس پناه آوردند، او را نیافتند، بنابراین به سوی خداوند رفتند و به صحرا پناه بردند و خانواده‌ها و احشام خود را از هم جدا کردند. سر و صدای آنها تا آسمان رسید. وقتی شب شد، یونس از نزدیکان خود که از میان قومش می‌گذشت، سوال کرد و از او شنید که مردم سالم هستند. یونس با عصبانیت به سمت دریا رفت و گفت که مردم اعتنایی به او ندارند. در کشتی، طوفانی پیش آمد و ملوانان متوجه شدند که یکی از مسافران فراری از صاحبش در بین آن‌هاست. آنها برای شناسایی وی قرعه انداختند و قرعه به نام یونس درآمد. یونس اعلام کرد که او همان فراری است و خود را به دریا انداخت. ماهی بزرگی او را بلعید و او را به عمق دریا برد تا جایی که صدای تسبیح سنگ‌ها را شنید. همچنین به ماهی گفته شد که او را برای یونس رزق نکرده‌اند بلکه او را مکانی برای عبادت قرار داده‌اند. بقیه داستان نیز در متن قبل ذکر شده است.
«فساهم» المساهمة المقارعة، و ذلک القاء السّهام علی وجه القرعة، «فَکانَ مِنَ الْمُدْحَضِینَ » ای المقروعین المغلوبین بالحجّة. یقال: دحضت حجّته فهی داحضة و ادحضت زیدا اذا ادحضت حجّته و غلبته. و قیل: «المدحض» الملقی فی البحر، و الدحض الزّلق و منه قولهم: اللّهم ثبّت اقدامنا یوم دحض الاقدام، و «الملیم» هو الذی یأتی امرا یلام علیه و ان لم یلم و الملوم الّذی اخذته الالسنة باللائمة و ان لم یأت ذنبا.
هوش مصنوعی: «فساهم» به معنای مشارکت در قرعه‌کشی است، که در آن به‌گونه‌ای به انتخاب سهم‌ها پرداخته می‌شود. «فَکانَ مِنَ الْمُدْحَضِینَ» به معنای کسی است که به وسیله دلیل محکمی شکست می‌خورد. وقتی گفته می‌شود «حجّته دحضت» یعنی استدلال او بی‌اعتبار و نادرست است و وقتی میگویند «ادحضت زیدا» یعنی حجت او را باطل کردم و او را شکست دادم. همچنین «المدحض» به کسی گفته می‌شود که در دریا غرق شده و «الدحض» به معنای لغزیدن است، به همین دلیل گفته می‌شود: «اللّهم ثبّت اقدامنا یوم دحض الاقدام» یعنی در روزی که پاها می‌لغزند، ما را ثابت نگه‌دار. واژه «الملیم» به فردی اشاره دارد که کار ناپسندی انجام می‌دهد و مورد سرزنش قرار می‌گیرد، حتی اگر خود خاطرش به آن نباشد، و «الملوم» کسی است که دیگران او را به خاطر کارهایش سرزنش میکنند، حتی اگر ارتکاب گناهی نداشته باشد.
«فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ» ای المصلّین العابدین الذّاکرین للَّه قبل ذلک و کان کثیر الذکر. قال الضحاک: شکر اللَّه له طاعته القدیمة. و قال سعید بن جبیر: «فلولا انه کان من المسبّحین» فی بطن الحوت، و ذلک قوله: لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ.
هوش مصنوعی: اگر او از زمره تسبیح‌کنندگان نبود، در اینجا به نمازگزاران و عبادت‌کنندگان و یادآوران خداوند اشاره دارد که پیش از این، بسیار ذکر می‌گفتند. برخی گفته‌اند که خداوند به خاطر عبادت دیرینه‌اش به او شکرگزاری کرد. همچنین گفته شده که او در دل نهنگ، به تسبیح‌گویی پرداخته و این عبارت را گفته است: «پروردگارا، جز تو خدایی نیست، تو منزهی و من از ستمکاران بودم».
«لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ» فیه ثلاثة اوجه: احدها بقی هو و الحوت الی یوم البعث، و الثانی یموت الحوت و یبقی هو فی بطنه، و الثالث یموتان ثمّ یحشر یونس من بطنه فیکون بطن الحوت له قبرا الی یوم القیمة، فلم یلبث لکونه من المسبّحین، و اختلفوا فی مکثه فی بطن الحوت، فقیل: لبث ستّة اشهر و قیل: اربعین یوما و علیه الاکثرون. و قیل: سبعة ایام. و قیل: التقمه صباحا و نبذه مساء و هو قول الحسن.
هوش مصنوعی: یونس، در دل ماهی، تا روز قیامت خواهد ماند. در این مورد، سه نظر وجود دارد: یکی اینکه او و ماهی تا روز بعث باقی خواهند ماند، دیگری اینکه ماهی بمیرد و یونس همچنان در دل ماهی باقی بماند، و سومی اینکه هر دو بمیرند و یونس از دل ماهی به روز قیامت برانگیخته شود که در این صورت، دل ماهی برای او به عنوان قبر خواهد بود. همچنین، به خاطر اینکه او از مسبحین (زبان‌گشایان) بود، این مدت زمان برایش کمتر به حساب می‌آید. در مورد اینکه او چه مدتی در دل ماهی مانده است، نظرات مختلفی وجود دارد: برخی میگویند شش ماه، برخی چهل روز، و این مورد توسط اکثر افراد پذیرفته شده است. همچنین برخی دیگر بیان کرده‌اند که او هفت روز در آنجا بود، و نظر حسن این است که او صبح در شکم ماهی قرار گرفته و در عصر رها شده است.
«فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ» ای رمیناه بالمکان الخالی عن الشجر و النبات و البناء. و قیل: «العراء» الساحل و قیل: وجه الارض. «وَ هُوَ سَقِیمٌ» مریض ممّا ناله من التقام الحوت فصار کبدن الاطفال فی الرّقة و الضّعف. و قیل: کالفرخ الممعطّ.
هوش مصنوعی: ما او را در مکانی خالی از درخت و گیاه و ساخت و ساز انداختیم. برخی گفته‌اند که «العراء» به معنای ساحل است و بعضی دیگر آن را به معنای سطح زمین می‌دانند. او در حالتی ناتوان و بیمار بود به دلیل اینکه ماهی او را بلعیده بود و مانند کبد نوزادان در لطافت و ضعف به نظر می‌رسید. برخی دیگر او را به پرنده‌ای جوان که هنوز نوبنیاد است تشبیه کرده‌اند.
«وَ أَنْبَتْنا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطِینٍ» یعنی القرع، و علیه اکثر المفسّرین، و خصّ بالقرع لانه لمّا نبذ بالعراء کان فی غایة الرّقة و اللطافة فکان یؤذیه وقوع الذباب علیه و و رق القرع لا یحوم حوله الذباب. و قیل: «الیقطین» کلّ شجرة تنبطح علی وجه الارض لیس لها ساق تسمّوا علیه من بطیخ او قثاء أو قثد او حنظل او قرع او غیره.
هوش مصنوعی: «و ما بر روی او درختی از کدو رویید» و کدو به عنوان «یقطین» شناخته می‌شود. بسیاری از مفسران به این مسئله اشاره کرده‌اند و انتخاب کدو به این دلیل بوده که وقتی او به بیابان انداخته شد، در وضعیت بسیار ظریفی قرار داشت و از این رو، مگس‌ها به او آزار می‌زدند. اما برگ‌های کدو به گونه‌ای بود که مگس‌ها به دور آن نمی‌چرخیدند. گفته شده است که «یقطین» به هر درختی اشاره دارد که به صورت خوابیده بر روی زمین قرار دارد و ساقه‌ای ندارد، مانند هندوانه، خیار، کدو، حنظل و غیره.
قیل: هو یفعیل من القطون و هو الاقامة، و القاطین المقیم الساکن، و القطنیّ الزرع الّذی یقیم فی الارض من الخضر. و قال مقاتل بن حیان: کانت تختلف الیه و علّة یشرب من لبنها حتّی قوی ثمّ یبست الشجر فبکی حزنا علیها فاوحی اللَّه تعالی الیه: أ تبکی علی هلاک شجرة و لا تبکی علی هلاک مائة الف او یزیدون؟ فان قیل: قال هاهنا: «فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ» و قال فی موضع آخر: «لَوْ لا أَنْ تَدارَکَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَراءِ» فهذا یدلّ علی انه ینبذ، فالجواب قوله: «لولا» هناک یرجع الی الذّم معناه: لولا نعمة ربه لنبذ بالعراء و هو مذموم، لکنّه تدارکته النعمة فنبذ و هو غیر مذموم.
هوش مصنوعی: معنای متن به این صورت است که "قیل" به معنای سکونت و اقامت است و کسانی که مقیم هستند را "قاطین" می‌نامند. همچنین "قطنی" به گیاهی اشاره دارد که در زمین رشد میکند. مقاتل بن حیان گفته است که او به گونه‌ای به یک حیوان وابسته بود که از شیر آن می‌خورد و به تدریج قوی شد، اما وقتی درخت خشک شد، ناامید و غمگین شد. خداوند به او وحی کرد و پرسید که آیا بر از دست دادن یک درخت می‌گرید در حالی که بر از بین رفتن صد هزار نفر یا بیشتر گریان نیست؟ سپس به نکته‌ای دیگر اشاره می‌شود که در یک بخش دیگر گفته شده است: "اگر نعمت پروردگارش نبود، او در بیابان رها می‌شد." در اینجا اشاره به این دارد که او در وضعیت نامطلوبی قرار می‌گرفت، اما چون رحمت الهی شامل حالش شد، در نهایت نجات پیدا کرد و در نتیجه وضعیت او مذموم نیست.
قوله وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ قیل: ارسل الی اهل نینوی من الموصل قبل ان یصیبه ما اصابه، و المعنی: و قد ارسلناه. و قیل: ارسل بعد خروجه من بطن الحوت الی قوم آخرین. و یجوز ان یکون ارسل الی الاوّلین بشریعة اخری فآمنوا بها. و قوله: أَوْ یَزِیدُونَ یعنی بل یزیدون. و قیل: «او» هاهنا بمعنی الواو کقوله: عُذْراً أَوْ نُذْراً. و فی الخبر عن رسول اللَّه (ص) قال: «یزیدون عشرین الفا».
هوش مصنوعی: حضرت یونس به سمت صد هزار نفر یا بیشتر فرستاده شد. گفته می‌شود که او به اهل نینوا از موصل فرستاده شد پیش از آنکه مشکلاتی برای او پیش بیاید. به طور دیگر، این امکان وجود دارد که او پس از خروج از شکم ماهی به یک قوم دیگر فرستاده شده باشد. همچنین، ممکن است او به اولین قوم یک شریعت جدید فرستاده باشد که آنها به آن ایمان آوردند. عبارت "یا بیشتر" به این معناست که تعداد آنها بیشتر از صد هزار نفر بوده است. گفته شده که در اینجا "یا" به معنی "و" است، مانند جمله «عذرًا یا نذرًا». در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) آمده است که این تعداد ممکن است به بیست هزار نفر نیز افزایش یابد.
و قال ابن عباس: ثلثین الفا. و قیل: خمسة و ثلثین الفا. و قیل: سبعین الفا.
هوش مصنوعی: ابن عباس گفته است: سی هزار. و برخی گفته‌اند: سی و پنج هزار. و عده‌ای نیز گفته‌اند: هفتاد هزار.
فَآمَنُوا فَمَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ» یعنی الی انقضاء آجالهم، و هذا کنایة عن ردّ العذاب عنهم و صرف العقوبة، فان قیل لم لم یختم قصّة لوط و یونس بالسلام اسوة من تقدّم من الانبیاء فی السورة؟ قلنا: لانه لمّا قال: «وَ إِنَّ لُوطاً لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ، وَ إِنَّ یُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ » فکانه قد قال: سلام علیهما لانّ اللَّه عز و جل قد سلم علی جمیع المرسلین آخر السورة، فقال: «وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ» فاکتفی بذلک عن ذکر کلّ واحد منفردا بالسلام.
هوش مصنوعی: آیه اشاره دارد به اینکه خداوند بر اساس زمان مشخصی به قوم لوط و یونس مهلت داد و از عذاب آنها صرف‌نظر کرد. این اشاره به این است که مدت زمان زندگی آنها به پایان خواهد رسید. درباره اینکه چرا داستان لوط و یونس همانند سایر پیامبران با سلام پایان نیافته، می‌توان گفت که در جایی دیگر برای آنها نیز سلام آمده است. به این صورت که وقتی خداوند در آیات دیگر فرموده است: «و لوط و یونس از پیامبران هستند»، به نوعی سلام بر آنها اعلام کرده، و در پایان سوره نیز به تمام پیامبران سلام داده شده است. بنابراین نیازی به ذکر سلام برای هر یک به طور جداگانه نیست.
«فَاسْتَفْتِهِمْ» یعنی: سل یا محمد اهل مکة، سؤال توبیخ و تجهیل: «أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ» و ذلک انّ بنی خزاعة زعموا انّ الملائکة بنات اللَّه لذلک یسترهنّ، یقول: ایّ قیاس یقتضی ان یختار سبحانه لنفسه الانقص و یجعل لکم الافضل؟
هوش مصنوعی: «فَاسْتَفْتِهِمْ» به معنای این است که از محمد اهل مکه سؤال کنید، این سوال به نوعی عتاب و تفهیم است: «آیا پروردگار تو دختران دارد و برای شما پسران؟» این به این دلیل است که بنی خزاعة معتقد بودند ملائکه دختران خداوند هستند و به همین دلیل آنها را پنهان می‌کردند. در اینجا گفته می‌شود که چه منطقی وجود دارد که خداوند برای خود چیز کمتری را انتخاب کند و برای شما چیزهای بهتر را قرار دهد؟
«أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِکَةَ إِناثاً وَ هُمْ شاهِدُونَ» حاضرون خلقنا ایاهم، هذا کقوله: «أَ شَهِدُوا خَلْقَهُمْ» فیشهدون عن مشاهدة و عیان؟
هوش مصنوعی: آیا ما فرشتگان را به صورت زن خلق کرده‌ایم در حالی که آنها شاهد هستند؟ این مانند گفته‌ای است که: "آیا آنها در خلق کردن خود شاهد بودند؟" و آیا آنها بر اساس مشاهده و بصیرت شهادت می‌دهند؟
أَلا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْکِهِمْ لَیَقُولُونَ وَلَدَ اللَّهُ» ای لم یقولوا عن قیاس و لا مشاهدة بل عن کذب محض یقولون ولدهم اللَّه «وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ» فی هذا و فی سائر ما یتدیّنون به.
هوش مصنوعی: آگاه باشید که آنها از روی دروغ خود میگویند خدا فرزند دارد. این سخن نه بر اساس دلیل و نه بر اساس مشاهده است، بلکه صرفاً یک دروغ خالص است. آنها در این ادعا و همچنین در دیگر اعتقاداتی که به آنها پایبند هستند، دروغ میگویند.
«أَصْطَفَی الْبَناتِ عَلَی الْبَنِینَ» رجع من الحکایة الی الخطاب، «اصطفی» هذه الف استفهام خفیف فیه الف الوصل اصله «ا اصطفی» و الاصطفاء اخذ صفوة الشّی‌ء یقول: فکیف اخذ الشائب الکدر و ترک الصفو الخالص.
هوش مصنوعی: «خدا دختران را بر پسران برترى داده است» به این مقصود است که این بیان به وضوح اشاره به برتری دختران دارد. واژه «اصطفی» در اینجا به معنای انتخاب بهترین‌هاست، و مفهومی سوالی به‌طور غیرمستقیم در آن نهفته است. در این جمله به نوعی تأمل و پرسش در مورد علت انتخاب دختران به‌جای پسران اشاره شده است. در واقع، این صحبت به زیبایی و خلوص موارد اشاره دارد که بهترین ویژگی‌ها را در خود دارند.
«ما لَکُمْ» ایّ شی‌ء لکم فی هذه الدّعوی «کَیْفَ تَحْکُمُونَ» لربکم ما لا ترضونه لانفسکم؟
هوش مصنوعی: «چه چیزی برای شماست» ای چیزی که در این قضیه دارید «چگونه قضاوت می‌کنید» درباره پروردگارتان چیزی که برای خودتان رضایت ندارید؟
«أَ فَلا تَذَکَّرُونَ» انه واحد لا ولد له لا ذکر و لا انثی.
هوش مصنوعی: آیا شما به یاد نمی‌آورید که او یکی است و فرزندی ندارد، نه پسر دارد و نه دختر؟
«أَمْ لَکُمْ سُلْطانٌ مُبِینٌ» برهان بیّن علی انّ للَّه ولدا ام لکم کتاب من عند اللَّه فیه انّ الملائکة بنات اللَّه؟
هوش مصنوعی: آیا شما دلیلی واضح و روشن دارید که نشان دهد خداوند فرزندی دارد، یا اینکه آیا شما کتابی از سوی خداوند دارید که در آن بیان شده خداوند دارای دخترانی به نام فرشتگان است؟
«فَأْتُوا بِکِتابِکُمْ » ای فأتوا بذلک «إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ » فی دعویکم، ربّ العالمین اندرین آیات حجّت آورد بر بنی خزاعه که فریشتگان را دختران اللَّه گفتند، میفرماید جلّ جلاله: درین دعوی که کردید حجّت و برهان از سه وجه تواند بود: یا قیاسی روشن یا عیانی و مشاهده‌ای درست یا کتابی از نزدیک خدا بحقیقت، و شما را ازین سه چیز هیچ نیست نه قیاس نه مشاهده نه کتاب پس بدانید که دعوی شما باطل است دروغی بر ساخته و عنادی ظاهر گشته.
هوش مصنوعی: «پس بیایید با کتابتان» اگر در ادعای خود راست می‌گویید. پروردگار جهانیان در این آیات، بر بنی خزاعه دلیلی آورده که فرشتگان را دختران خدا نامیده‌اند. او پاک و والامقام میفرماید: در این ادعای که دارید، برهان و دلیل می‌تواند از سه طریق باشد: یا قیاسی روشن، یا مشاهده‌ای واقعی، یا کتابی از طرف خداوند به حقیقت. اما شما هیچ‌یک از این سه را ندارید؛ نه قیاس، نه مشاهده، و نه کتاب. بنابراین، بدانید که ادعای شما باطل و ساخته‌ای دروغ است که نشانه‌ای از دشمنی را به همراه دارد.
«وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً» هذا تکرار للکلام الاوّل بعینه و هو تعظیم لافکهم و الجنّة هاهنا الملائکة، سمّیت بهذا الاسم للمعنی الّذی سمّیت به الجنّ و هو اجتنانهم من العیون و استتارهم و منه سمّی الجنین و کذلک الجنون لانه خفاء العقل و اجننت المیّت اذا دفنته. و قال: ابن عباس: حیّ من الملائکة یقال لهم الجنّ و منهم ابلیس قالوا هم بنات اللَّه و قال الکلبی: قالوا لعنهم اللَّه الملائکة بنات اللَّه. فقال ابو بکر الصدیق: فمن امّهاتهم قالوا سروات الجنّ، ای تزوّج من الجنّ فخرجت منها الملائکة تعالی اللَّه عن ذلک. و قال بعض الکفار: البارئ جل جلاله و ابلیس اخوان و النّور و الخیر من اللَّه و الظلمة و الشّرّ من ابلیس، و قال الحسن: معنی النسب أنّهم اشرکوا الشیطان فی عبادة اللَّه «وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ» ای علمت الملائکة انّ الذین قالوا هذا القول لمحضرون فی النار. و قیل: معناه علمت الملائکة انّهم میّتون ثمّ یحضرون الموقف، کقوله: وَ إِنْ کُلٌّ لَمَّا جَمِیعٌ لَدَیْنا مُحْضَرُونَ نحویان گفتند: «انّ» چون از قفای علم و شهادت آید مفتوح باشد مگر که در خبر لام درآید که آن گه مکسور باشد کقول العرب: اشهد انّ فلانا عاقل و اشهد انّ فلانا لعاقل.
هوش مصنوعی: آنها بین خدا و جن، نسبی قرار داده‌اند. این موضوع تکرار گفته‌های قبلی است و نشانه‌ای از تعظیم عقاید باطل آن‌هاست. در اینجا، "جن" به ملائکه اشاره دارد که به این نام خوانده شده‌اند چون از چشم‌ها پنهان هستند و مختفی‌اند. به همین دلیل، جنین نیز از این واژه نشأت گرفته و جنون نیز به علت پنهان شدن عقل تعبیر می‌شود. ابن عباس گفته که در میان ملائکه موجوداتی به نام جن وجود دارند که یکی از آنها ابلیس است. برخی معتقدند که ملائکه دختران خدا هستند و این عقیده از جانب عده‌ای مورد لعن قرار گرفته است. ابوبکر صدیق پرسیده که مادر این موجودات کیست که پاسخ داده‌اند سروات جن است و به این معنی است که از جن ازدواج کردند و ملائکه به وجود آمدند. برخی از کافران ادعا میکنند که خدا و ابلیس برادر یکدیگرند و نور و خیر از خدا و تاریکی و شر از ابلیس است. حسن گفته که معنی نسب این است که آنها شیطان را در عبادت خدا شریک کردند. همچنین ملائکه دانسته‌اند که آنها در آتش حاضر خواهند شد و برخی میگویند که معنی این آیه این است که ملائکه می‌دانستند آنها می‌میرند و سپس در صحنه محشر حاضر می‌شوند. در ادامه، گفته شده که استفاده از "انّ" در اینجا به دلیل علم و شهادت است و معمولاً باید با فتحه خوانده شود، مگر در موارد خاص که به شکل مکسور بیان می‌شود.
ثمّ نزّه نفسه عمّا قالوا فقال: «سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ، إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» تقدیره: انّهم لمحضرون الّا عباد اللَّه المخلصین فانّهم لا یحضرون. معنی آنست که ایشان در دوزخ حاضر کردنی‌اند مگر بندگان که خدای را باخلاص عبادت کنند و او را یکتا دانند و روا باشد که استثنا از واصفان بود یعنی پاکی و بی‌عیبی خدای را از آن صفت که دشمنان میکنند مگر آن صفت که بندگان مخلصان پاک دلان میکنند او را.
هوش مصنوعی: سپس خود را از آنچه درباره‌اش گفتند، پاک و منزّه دانست و فرمود: «پاک است خداوند از آنچه میگویند، جز بندگان مخلص خدا». مقصود این است که همگان در جهنم حاضر می‌شوند، جز بندگان مخلص خداوند که او را با اخلاص عبادت کرده و یکتا می‌شمارند. در واقع، این بیان استثنای نیکو از توهین‌ها و نسبت‌هایی است که دشمنان به خدا می‌دهند. تنها صفاتی که بندگان مخلص و پاک‌دل برای خدا برمی‌شمرند، مورد قبول است و سایر توصیفاتی که مخالفان دارند، رد می‌شود.
«فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ» این آیت حجّتی روشن است بر قدریان. گفته‌اند: عمر بن عبد العزیز این آیت حجّت آورد بر غیلان قدری. غیلان چون این آیت از وی بشنید گفت: یا امیر المؤمنین گویی این آیت هرگز نشنیده بودم اکنون از ان مذهب بازگشتم و توبه کردم و نیز نگویم. عمر گفت: ارفع یدیک فقال عمر: اللّهم ان کان غیلان صادقا فی توبته فتقبّلها منه و ان کان کاذبا فسلّط علیه من یسمل عینیه و یقطع یدیه و رجلیه و یصلبه. فلمّا کانت لیالی هشام عاد غیلان الی کلامه فی القدر فاخذه هشام و سمل عینیه و قطع یدیه و رجلیه و صلبه.
هوش مصنوعی: این آیه به وضوح بر نظریه قدری‌ها دلالت دارد. گفته شده که عمر بن عبدالعزیز این آیه را به عنوان شاهدی بر غیلان قدری استفاده کرده است. وقتی غیلان این آیه را شنید، گفت: ای امیر المؤمنین، گویی این آیه را هرگز نشنیده بودم و اکنون از این عقیده بازگشته و توبه می‌کنم و دیگر آن را نخواهم گفت. عمر به وی گفت: دستانت را بالا ببرید. سپس عمر دعا کرد: خدایا اگر غیلان در توبه‌اش راست می‌گوید، آن را از او قبول کن و اگر دروغ می‌گوید، بر او غرامت کنیم و او را مجازات کن. بعد از مدتی که هشام حاکم شد، غیلان دوباره به عقاید قبلی‌اش برگشت و هشام او را گرفت و چشمانش را کور کرد و دستان و پاهایش را قطع کرده و او را به دار آویخت.
قوله: فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ، ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ الهاء فی قوله «علیه» راجعة الی اللَّه عز و جل، تأویل الآیة: انکم ایّها العابدون معبودا من دونی لستم انتم ضالّین و لا مضلین علی اللَّه احدا الّا من هو داخل النار فی علم اللَّه السابق. قال: حماد بن زید قال لی خالد الحذاء: اتیت الحسن البصری فقلت له: یا با سعید ما معنی قوله عز و جل: فَإِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ ما أَنْتُمْ عَلَیْهِ بِفاتِنِینَ الآیة؟ فنظر الیّ الحسن و قال: ما کان هذا من کلامک یا با المنازل؟ قلت: أرید أن اعلم ذلک، قال: یقول عز و جل: ما انتم بمضلین.
هوش مصنوعی: در این متن بیان شده که خداوند به کسانی که غیر از او را می‌پرستند می‌گوید شما و آنچه را که عبادت می‌کنید، بر هیچکس جز کسانی که در علم ازلی خداوند در آتش هستند، فریب دهنده نیستید. یکی از مفسران درباره این آیه از حسن بصری سوال میکند و او توضیح می‌دهد که منظور این است که شما نمی‌توانید کسی را به گمراهی بکشانید.
«الّا من هو صالی» النار فی علم اللَّه السابق میفرماید شما که بت پرستان‌اید شما و معبودان شما هیچکس را بیراه نتوانید کرد مگر کسی که در علم من و درخواست من خود شقی است و بآتش شدنی است، معنی این «علیه» همان است که مردمان گویند: افسد فلان علیّ غلامی، افسد علیّ خادمی، افسد علیّ شریکی فلان کس غلام من بر من تباه کرد، شاگرد من بر من تباه کرد، انباز من بر من تباه کرد.
هوش مصنوعی: تنها کسی که در علم الهی از قبل مشخص شده، در آتش قرار خواهد گرفت، شما بت‌پرستان و معبودان شما هیچکس را نمی‌توانید گمراه کنید جز آن شخصی که در علم من و به درخواست من، به شقاوت و بدبختی محکوم شده است. این جمله به معنای این است که وقتی کسی می‌گوید: فلان شخص خدمتم را تباه کرد، یا شاگردم مرا خراب کرد، به نوعی مقصر بودن آن فرد را نشان می‌دهد.
قوله وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ جمهور مفسّران برانند که این سخن فریشتگان است. جبرئیل آمد و مصطفی را گفت: ما منّا ملک الّا له فی السماء مقام معلوم یعبد اللَّه هناک نیست از ما هیچ فرشته‌ای مگر که او را در آسمان مقامی است معلوم که خدای را جل جلاله در آن مقام می‌پرستد و تسبیح و تقدیس میکند. یعنی که ما بندگان‌ایم و عابدان نه معبودان چنانک کافران میگویند، نظیره قوله:نْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ. قال ابن عباس: ما فی السماء موضع شبر الّا و علیه ملک یصلّی او یسبّح. و قال النبی (ص): «اطّت السماء و حقّ لها ان تئطّ و الذی نفسی بیده ما فیها اربع اصابع الّا و ملک واضع جبهته ساجدا للَّه».
هوش مصنوعی: در این متن اشاره شده است که هیچ فرشته‌ای در آسمان نیست مگر اینکه دارای مقام مشخصی است که در آنجا خداوند را عبادت میکند و تسبیح و تقدیس می‌نماید. این سخن نشان‌دهنده این است که فرشتگان بندگان و عابدان خداوند هستند و نه معبودان. به عبارتی، فرشتگان هر کدام در مقام خاص خود به پرستش خدا مشغول‌اند و در حقیقت، در تمام آسمان‌ها فرشته‌ای یافت نمی‌شود که در حال دعا و عبادت نباشد. همچنین نقل شده است که پیامبر اسلام فرمودند آسمان‌ها به قدری از فرشتگان پر شده‌اند که هیچ فضایی در آن وجود ندارد مگر اینکه فرشته‌ای در حال سجده یا عبادت است.
ابو بکر ورّاق گفت: مقام معلوم ایشان مقامات راه دین است و منازل تعبّد چون خوف و رجا و توکل و محبّت و رضا و غیر آن. سدّی گفت: «مقام معلوم» فی القربة و المشاهدة.
هوش مصنوعی: ابو بکر ورّاق بیان میکند که «مقام معلوم» به معنای مراحل و منازل در مسیر دین است، مانند حالاتی چون ترس، امید، توکل، عشق، رضا و موارد دیگر. سدّی نیز می‌گوید که «مقام معلوم» به نزدیکی و مشاهده خداوند اشاره دارد.
«وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ» قال الکلبی، هم صفوف الملائکة فی السماء للعبادة کصفوف الناس فی الارض.
هوش مصنوعی: ما به راستی صفوف مرتب و منظم داریم. کلبی می‌گوید که صفوف ملائکه در آسمان برای عبادت مانند صفوف مردم در زمین است.
«وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ» ای المصلّون المنزّهون للَّه عن السّوء. و قیل. هم الصّافون حول العرش. و قیل: فی الهواء. قال قتادة: کان الرّجال و النساء یصلّون معا حتی نزلت: «وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ» فتقدّم الرجال و تأخر النساء فکانوا یصلّون منفردا حتی نزلت: «وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ» و قیل: الضمیر هاهنا راجع الی النبی (ص) و المؤمنین و من خاطبهم من الکفار یعنی لیس منّا و منکم الّا من له فی الآخرة مقام معلوم کقوله: فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا الی آخر الآیتین.
هوش مصنوعی: ما آنچه شایسته ستایش و تسبیح استیم. این تعبیر می‌تواند به نمازگزاران و کسی که خدا را از هر گونه نقص دور می‌داند اشاره داشته باشد. همچنین ممکن است به صف‌هایی که دور عرش قرار دارند یا به فرشتگانی در آسمان اشاره کند. روایت شده که مردان و زنان در ابتدا با هم نماز می‌خواندند، ولی بعد از نازل شدن آیه‌ای مردان پیش رفتند و زنان عقب‌تر ایستادند و به صورت جداگانه نماز خواندند. سپس آیه‌ای نازل شد که به پیغمبر و مؤمنان اشاره دارد، و به کافران گفته می‌شود که در آخرت تنها کسانی دارای مقام معینی خواهند بود.
و کذلک قوله: وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ المراد به النبی (ص) و المؤمنون یعنی نحن الصّافّون للَّه فی الصلاة و نحن المسبّحون الممجّدون المنزّهون اللَّه عن السوء. و قیل: ما منّا یوم القیمة الّا من له مقام معلوم بین یدی اللَّه عز و جل.
هوش مصنوعی: در این متن به سخنانی اشاره شده که نشان‌دهنده‌ی ایستادگی پیامبر (ص) و مؤمنان در صفوف نماز است. آنها به پرستش و تمجید خداوند می‌پردازند و او را از هر نوع ناپاکی پاک می‌دانند. همچنین گفته شده که هر یک از ما در روز قیامت، مقام و جایگاهی مشخص در برابر خداوند خواهد داشت.
ثمّ اعاد الکلام الی الاخبار عن المشرکین فقال: «وَ إِنْ کانُوا» یعنی و قد کانوا «لَیَقُولُونَ» هذه لام التأکید.
هوش مصنوعی: سپس دوباره به بحث درباره مشرکین پرداخت و گفت: «و اگرچه آنها» یعنی آنها به راستی «میگویند» که این «لام» برای تأکید است.
«لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ» ای کتابا مثل کتاب الاوّلین، «لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ» هذا کقوله عز و جل: وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذِیرٌ... الآیة.
هوش مصنوعی: اگر ما یادآوری از گذشتگان داشتیم، مانند کتاب‌های اولین، حتماً از بندگان خالص خدا می‌بودیم. این مانند گفته خداوند است که سوگند یاد کردند به خدا به سختی سوگندهایشان که اگر نذیری به سمتشان بیاید... و کلام ادامه دارد.
«فَکَفَرُوا بِهِ» یعنی فلمّا اتاهم ذلک کفروا به. و فی الآیة وجه آخر و هم انهم قالوا لو علمنا حال آبائنا و ما آل الیه امرهم و کان ذلک کما یقوله محمد لآمنّا به و اخلصنا لکنّا علی شک ممّا یقوله فلا نصدّقه فذلک قوله: فَکَفَرُوا بِهِ ای بمحمد «فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ» هذا تهدید لهم، ای سوف یعلمون عاقبة کفرهم.
هوش مصنوعی: در این متن گفته شده است که عبارت «فَکَفَرُوا بِهِ» به این معناست که وقتی این موضوع به آنها رسید، به آن کفر ورزیدند. همچنین، یک تفسیر دیگر از آیه وجود دارد که بیان میکند آنها گفتند اگر از حال نیاکان خود و نتیجه کارهایشان مطلع می‌شدند و این موضوع همان‌طور که محمد می‌گوید، درست بود، به آن ایمان می‌آوردند و خالص می‌شدند. اما چون نسبت به گفته‌های محمد شک دارند، به او ایمان نمی‌آورند. در ادامه نیز ذکر شده که «فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ» به عنوان تهدیدی است به این معنا که آنها عاقبت کفر خود را خواهند دانست.
«وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِینَ إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ» ای سبق وعدنا ایّاهم بالنصرة و هو قوله: «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا» و قوله: کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ.
هوش مصنوعی: ما پیشتر وعده داده بودیم به عبادمان که پیامبران هستند، اینکه آنان یقیناً یاری می‌شوند. این اشاره دارد به وعده‌ای که خداوند در مورد نصرت پیامبرانش داده و بیان میکند که خداوند متعال فرمود: «من حتماً بر رُسلم پیروز خواهم شد» و همچنین، «خداوند نوشت که من و پیامبرانم حتماً پیروز خواهیم شد و آنان یقیناً یاری می‌شوند».
«إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ» ای حزب اللَّه لهم الغلبة بالحجّة و بالنصرة فی العاقبة. قیل: لم یقتل نبیّ فی معرکة و قتال و انّما قتل منهم من لم یؤمر بالقتال، قال الکلبی: ان لم ینصروا فی الدنیا نصروا فی الآخرة. و قیل: «لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ» بالحجّة و البرهان و الغالبون بالسلطان.
هوش مصنوعی: ما نیروهای ما پیروز هستند. حزب‌الله به مدد دلایل و نصرت در پایان کار پیروز خواهد شد. گفته شده که هیچ پیامبری در میدان جنگ و نبرد کشته نشده، بلکه آن‌هایی که کشته شدند، کسانی بودند که به جنگ دستور داده نشده بودند. برخی گفته‌اند که اگر در دنیا پیروز نشوند، در آخرت پیروز خواهند شد. همچنین گفته شده که آنها در زمینه‌های دلیل و برهان پیروز هستند و با سلطنت نیز غالب خواهند شد.
«فَتَوَلَّ عَنْهُمْ» ای اعرض عن قولهم «حَتَّی حِینٍ» یعنی الی یوم بدر. و قیل: الی فتح مکة. و قیل: الی الموت. قال السدی: معناه فتول عنهم حتی نأمرک بالقتال.
هوش مصنوعی: «از آنها روی‌گردان شو» یعنی از سخنانشان دوری کن «تا وقتی» که به روز بدر برسد. برخی گفته‌اند: تا فتح مکه. برخی دیگر نیز گفته‌اند: تا زمان مرگ. السدی می‌گوید: منظور این است که از آنها دوری کن تا زمانی که به تو فرمان جنگ دهیم.
و قال مقاتل بن حیان: نسختها آیة القتال.
هوش مصنوعی: مقاتل بن حیان گفت: این آیه مربوط به جنگ را تغییر داده است.
«وَ أَبْصِرْهُمْ» ای ابصر ما ینالهم یومئذ «فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» ذلک. و قیل: ابصر حالهم بقلبک «فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» معاینة. و قیل: اعلمهم فسوف یعلمون. و قیل: «أَبْصِرْ» ما ضیّعوا من امرنا «فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» ما یحلّ بهم من عذابنا. چون این آیه فرو آمد و ایشان را بعذاب تهدید کردند گفتند: متی هذا العذاب این عذاب که ما را بوی می‌بیم دهند کی خواهد بود؟
هوش مصنوعی: «و به آنها نگاه کن» ای کسی که می‌خواهی ببینی چه بر سرشان خواهد آمد در آن روز «پس به زودی خواهند دید» این را. برخی گفته‌اند: با قلبت حالشان را ببین «پس به زودی خواهند دید» به صورت واقعی. برخی دیگر گفته‌اند: بدانند و به زودی خواهند دانست. و همچنین گفته شده است: «بنگر» چه چیزی را در کار ما از دست داده‌اند «پس به زودی خواهند دید» چه عذابی بر آنها خواهد رسید. زمانی که این آیه نازل شد و آنها را به عذاب تهدید کردند، گفتند: این عذاب کی خواهد بود که ما از آن خبر داریم؟
رب العالمین فرمود: أَ فَبِعَذابِنا یَسْتَعْجِلُونَ بعذاب ما می‌شتابند و بتعجیل میخواهند؟
هوش مصنوعی: پروردگار جهانیان میفرماید: آیا آنها در انتظار حلول عذاب ما هستند و با شتاب به دنبال آن می‌باشند؟
در توریة موسی است: ابی یغترون ام علیّ یجترءون بمهلت دادن و فرا گذاشتن من می‌فریفته شوند یا بر من دلیری میکنند و نمی‌ترسند.
هوش مصنوعی: در کتاب موسی آمده است: آیا آنها با دادن مهلت و دست کشیدن از من، مرا فریب می‌دهند یا اینکه بی‌پروا بر من جرأت میکنند و نمی‌ترسند؟
«فَإِذا نَزَلَ بِساحَتِهِمْ» نزل محمد بدارهم او نزل العذاب بفنائهم «فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ» ای بئس صباح الکافرین، الذین انذروا بالعذاب.
هوش مصنوعی: وقتی عذاب به سرزمین آنها نازل شود، صبح برای کسانی که هشدار داده شده‌اند، بسیار بد خواهد بود. این صبح برای کافران که به عذاب تهدید شده‌اند، واقعاً صبح نامطلوبی است.
روی عن انس بن مالک قال: نزل رسول اللَّه (ص) باهل خیبر لیلا فلمّا اصبحوا اخرج الاکارون بمکاتلهم و مساحیهم فرأوا رسول اللَّه (ص) و اصحابه فاذا سرعانهم نحو الحصن یقولون محمد و اللَّه و الخمیس، فقال رسول اللَّه (ص): خربت خیبر نحن اذا نزلنا بساحة قوم «فَساءَ صَباحُ الْمُنْذَرِینَ».
هوش مصنوعی: انس بن مالک روایت میکند که پیامبر (ص) شب هنگام به خیبر رسید و وقتی صبح شد، کشاورزان با داس‌ها و بیل‌هایشان از خواب بیدار شدند و وقتی پیامبر (ص) و یارانش را دیدند، به سمت دژ رفتند و گفتند: "محمد به خدا و روز پنج‌شنبه!" پیامبر (ص) فرمود: "خیبر خراب شد، زمانی که ما به سرزمین قومی نازل می‌شویم، صبح بدی برای آنان خواهد بود."
ثمّ کرّر ما ذکر تأکیدا لوعد العذاب و تعظیما للتقریع، فقال: «وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ وَ أَبْصِرْ» العذاب اذا نزل بهم «فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ». و قیل: الاوّل فی الدنیا و الثانی فی الآخرة.
هوش مصنوعی: سپس به تأکید بر وعده عذاب و بزرگداشت سرزنش ادامه داد و گفت: «از آنها دوری کن تا وقتی معین و عذاب را مشاهده کن، زیرا آنها به زودی خواهند دید». و گفته شده که مورد اول در دنیا و مورد دوم در آخرت است.
ثمّ نزّه نفسه و امر المؤمنین بالتنزیه فقال: «سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا یَصِفُونَ» من اتّخاذ الصّاحبة و الاولاد. قوله: رَبِّ الْعِزَّةِ معناه ذی العزة لانّ العزة صفته لا مربوبه و فی الحدیث انّ بن عباس سمع رجلا یقول: اللّهم ربّ القرآن فانکر علیه، و قال القرآن لیس بمربوب لکنّه کلام اللَّه.
هوش مصنوعی: او خود را پاک و منزه دانست و مؤمنان را به پاکی دعوت کرد و گفت: «ای خدای من، خدای عزت، از آنچه آنها تو را وصف میکنند منزهی، و از این که همسری و فرزندی به خود بگیری.» در اینجا «خدای عزت» به معنای کسی است که عزت از آن اوست، چرا که عزت صفت اوست نه صفت مخلوقش. در روایتی آمده که ابن عباس شنید که شخصی می‌گوید: «ای خداوند قرآن»، و به او اعتراض کرد و گفت: «قرآن مخلوق نیست، بلکه کلام خداست.»
«وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ» عمّم الرسل بالسلام بعد ما خصّ البعض فی السورة لانّ تخصیص کلّ واحد بالذکر یطول و المعنی: و سلام علی المرسلین الذین بلغوا عن اللَّه التوحید و الشرائع.
هوش مصنوعی: سلام بر تمامی پیامبران است. در اینجا به تمام پیامبران سلام داده شده است، زیرا اگر بخواهیم هر یک از آنان را به‌طور جداگانه اشاره کنیم، این کار بسیار طولانی خواهد شد. بنابراین، سلام به پیامبرانی نیکوست که رسالت را از طرف خداوند درباره توحید و قوانین دین به مردم رسانده‌اند.
«وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» علی هلاک الاعداء و نصرة الانبیاء علیهم السلام.
هوش مصنوعی: «و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است» به خاطر نابودی دشمنان و یاری رسانی به پیامبران خدا.
روی عن علی بن ابی طالب (ع) قال: «من احبّ ان یکال له غدا بالکیل الا وفی فلیکن آخر کلامه حین یقوم من مجلسه: سبحان ربک ربّ العزة عمّا یصفون و سلام علی المرسلین و الحمد للَّه ربّ العالمین».
هوش مصنوعی: امام علی (علیه‌السلام) فرمودند: «هر کسی دوست دارد که در قیامت حقش به طور کامل ادا شود، باید آخرین چیزی که هنگام خروج از مجلس می‌گوید، این باشد: پاک و منزه است پروردگارت که صاحب عزت است از آنچه که وصف میکنند، و سلام بر پیامبران و سپاس خداوند، پروردگار جهانیان.»
میبدی