قوله: تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یعنی یجافون جنوبهم عن مضاجعهم للتهجّد و التجافی التجنّب عن الشی‌ء اخذ من الجفاء من لم یوافقک فقد جافاک. قال عبد اللَّه بن رواحه:
و فینا رسول اللَّه یتلوا کتابه
اذا انشق معروف من الصبح ساطع
اتی بالهدی بعد العمی فقلوبنا
به موقنات انّ ما قال واقع
یبیت یجافی جنبه عن فراشه
اذا استقلّت بالمشرکین مضاجع
در سبب نزول این آیت سه قول گفته‌اند: قول حسن و مجاهد آنست که در شأن متهجّدان فرو آمد، ایشان که در میانه شب از خوابگاه برخیزند و نماز شب کنند، و دلیل برین قول خبر مصطفی است (ص) روی معاذ بن جبل قال: کنت مع رسول اللَّه (ص) فی سفر فاصبحت یوما قریبا منه و هو یسیر، فقلت یا رسول اللَّه اخبرنی بعمل یدخلنی الجنّة و یباعدنی من النّار قال: قد سألت عن عظیم و انّه لیسیر علی من یسّره اللَّه علیه، تعبد اللَّه و لا تشرک به شیئا و تقیم الصلاة و تؤتی الزکاة و تصوم رمضان و تحجّ البیت، ثمّ قال الا ادلّک علی ابواب الخیر: الصوم جنّة و الصدقة تطفئ الخطیئة کما یطفئ الماء النّار، و صلاة الرجل فی جوف اللیل. ثمّ قرأ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ حتی بلغ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ، ثمّ قال: الا اخبرک برأس الامر و عموده و ذروة سنامه، قلت بلی یا رسول اللَّه قال: رأس الامر الاسلام و عموده الصلاة و ذروة سنامه الجهاد، ثمّ قال: الا اخبرک بملاک ذلک کلّه، قلت بلی یا نبیّ اللَّه قال فاخذ بلسانه و قال: اکفف علیک هذا. فقلت یا رسول اللَّه و انا لمؤاخذون بما نتکلّم به؟ فقال: ثکلتک امّک یا معاذ و هل یکبّ الناس فی النار علی وجوههم او قال علی مناخرهم الّا حصائد السنتهم؟
و عن ابی امامة الباهلی عن رسول اللَّه (ص) قال: علیکم بقیام اللیل فانّه دأب الصالحین قبلکم و قربة لکم الی ربّکم و مکفّرة للسّیئات و منهاة عن الاثم.
و عن ابن مسعود قال قال رسول اللَّه (ص): «عجب ربّنا من رجلین: رجل ثار عن وطائه و لحافه من بین حبّه و اهله الی صلاته فیقول اللَّه تعالی لملائکته انظروا الی عبدی ثار عن فراشه و وطائه من بین حبّه و اهله الی صلاته رغبة فیما عندی و شفقا ممّا عندی، و رجل غزا فی سبیل اللَّه فانهزم مع اصحابه فعلم ما علیه من الانهزام و ما له فی الرجوع فرجع حتی هریق دمه فیقول اللَّه لملائکته انظروا الی عبدی رجع رغبة فیما عندی و شفقا ممّا عندی حتی هریق دمه».
و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «افضل الصیام بعد شهر رمضان، المحرم و افضل الصلاة بعد الفریضة صلاة اللیل».
و عن ابی مالک الاشعری قال قال رسول اللَّه (ص): «انّ فی الجنّة غرفا یری ظاهرها من باطنها و باطنها من ظاهرها اعدّها اللَّه لمن الین الکلام و اطعم الطعام و تابع الصیام و صلّی باللیل و الناس نیام».
و عن اسماء بنت یزید قالت سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: اذا جمع اللَّه الاوّلین و الآخرین یوم القیامة جاء مناد ینادی بصوت یسمع الخلائق کلّهم سیعلم اهل الجمع الیوم من اولی بالکرم: ثم یرجع فینادی لیقم الذین کانت.
تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ فیقومون و هم قلیل ثم یرجع فینادی لیقم الذین کانوا یحمدون اللَّه فی البأساء و الضرّاء فیقومون و هم قلیل فیسرحون جمیعا الی الجنّة ثم یحاسب سائر الناس.
قول دیگر آنست که آیت در شأن جماعتی از انصار آمد که میان شام و خفتن بنماز پیوسته داشتند و آن صلاة الاوّابین گویند. مالک دینار گفت: از انس مالک پرسیدم که این آیت در شأن که فرو آمد؟ گفت در شأن ما فرو آمد معاشر الانصار که بعد از نماز شام بخانه‌ها باز نرفتیم و هم چنان نماز میکردیم تا بوقت خفتیدن که نماز خفتیدن با رسول خدا بگزاردیم. و عن ابن عمر قال قال رسول اللَّه (ص): «من عقب ما بین المغرب و العشاء بنی له فی الجنّة قصران من مسیرة عام و هی صلاة الاوّابین و انّ من الدعاء المستجاب الذی لا یرد الدعاء ما بین المغرب و العشاء».
و عن عائشة عن النبی (ص): «من صلّی بعد المغرب عشرین رکعة بنی اللَّه بیتا فی الجنّة»
و قال (ص): من صلّی بعد المغرب ستّ رکعات لم یتکلّم فیما بینهنّ بسوء عدلن له بعبادة اثنتی عشرة سنة.
و قال ابن عباس: انّ الملائکة لتحف بالذین یصلّون بین المغرب و العشاء.
قول سوم آنست که این آیت در مدح ایشان آمد که نماز خفتن و نماز بامداد بجماعت بگزارند. و فی الخبر انّ النبی (ص) قال: «من صلّی العشاء فی جماعة کان کقیام نصف لیلة و من صلّی الفجر فی جماعة کان کقیام لیلة.
و عن ابی هریرة انّ رسول اللَّه (ص): «قال لو یعلم الناس ما فی النّداء و الصف الاوّل ثم لم یجدوا الّا ان یستهموا علیه لاستهموا علیه و لو یعلمون ما فی التهجیر لاستبقوا الیه و لو یعلمون ما فی العتمة و الصبح لا توهما و لو حبوا.
یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً قال ابن عباس خوفا من النار و طمعا فی الجنّة، وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ قیل اراد به الزکاة المفروضة، و قیل عام من الواجب و التطوّع و ذلک علی ثلاثة اضرب: زکاة من نصاب و مواساة من فضل و ایثار من قوت، قوله: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ مذهب اهل سنّت و جماعت آن است که روزی‌داشت است از خداوند جلّ جلاله خواهد بغذا دارد و خواهد بلطف خود سیر دارد. و مذهب معتزله آنست که روزی ملک است لا غیر و گویند که خداوند تعالی بندگان را روزی حرام ندهد. و بدان که حقیقت حرامی بر فعل بنده افتد نه بر آن عین و آن عین را که حرام گویند بر سبیل مجاز گویند، بغصب ملک غاصب نگشت لکن چون خورد غذا و قوت در آن حرامی بوی رساند روزی وی گردد، و بمذهب ایشان حرام و شبهت ملک حلال نگردد، لا جرم بنزد ایشان روزی نبرد، و چون خداوند تعالی رازق وی نگردد، حرام را رازقی دیگر لازم آید و این کفر بود ازیشان، و حجّت ما بر ایشان آن است که حق جلّ جلاله رازق همه خلایق است و بسیار خلق است که روزی میخورند و ایشان را ملک نیست و از اهل ملک نه‌اند و هم الدّواب و الطیور و العبید و نحوها. اگر سؤال کنند که ربّ العزّة فرمود: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ اگر رزق غذا و داشت است از غذا و داشت نفقه کردن چون صورت بندد؟ جواب آنست که اسم رزق در قرآن بر وجوه است: یجی‌ء بمعنی الاعطاء کقوله: وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینُ فَارْزُقُوهُمْ ای اعطوهم. و یجی‌ء بمعنی المأکول و الغذاء کقوله: کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً، و قال تعالی: کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً. و یجی‌ء بمعنی المطر کقوله: وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ ای ماء، فقوله وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ. و یجی‌ء بمعنی معناه و ممّا اعطیناهم یتصدّقون.
فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ درین کلمه سه قراءت است: ما أُخْفِیَ لَهُمْ بفتح یا قراءت عامّه قرّاء است مگر حمزه و یعقوب بر فعل ماضی مجهول و معنی آنست که هیچ کس نداند که آن چه چیز است که پنهان کردند ایشان را از ثواب. ما أُخْفِیَ بسکون یا بر فعل مستقبل قراءت حمزه و یعقوب است و معنی آنست که نداند هیچ کس که چه چیز پنهان دارم ایشان را از پاداش. ما أُخْفِیَ لَهُمْ بر فعل ماضی معروف قراءت شاذ است یعنی هیچ کس نداند که اللَّه ایشان را چه چیز پنهان کرد، مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ ای مما تقرّ به اعینهم، جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ قال الحسن نزلت فی قوم أخفوا للّه اعمالا فاخفی لهم ثوابا.
عن ابی هریرة عن النبی (ص) یقول اللَّه تبارک و تعالی اعددت لعبادی الصالحین ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر ذخرا بله ما اطلعتم علیه ثمّ قرأ: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ، قال ابن عباس: هذا ما لا تفسیر له لانّ اللَّه تعالی یقول: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ قوله: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً نزلت فی علی بن ابی طالب (ع) و عقبة بن ابی معیط، و قیل الولید بن عقبة بن ابی معیط فقال الولید لعلیّ اسکت یا صبیّ فو اللّه لانا احد منک سنانا و ابسط منک لسانا و اشجع منک جنانا و أملأ منک حشوا فی الکتیبة، فقال له علیّ اسکت فانّک فاسق فانزل اللَّه تعالی: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً یعنی علیا کَمَنْ کانَ فاسِقاً یعنی الولید بن عقبة لا یَسْتَوُونَ و لم یقل لا یستویان لانّه لم یرد قوما واحدا و فاسقا واحدا بل المراد جمیع المؤمنین و جمیع الفاسقین، و الفاسق ها هنا الکافر لانّ اللَّه سبحانه و تعالی اخبر انّه یخلّده فی النار و لا یستحق التخلید فی النار الّا الکافر و لانّه قابل به المؤمن و دخل کانَ فی اللفظ لانّه نفی استواهما فی الآخرة فکانّه قال: أ یستوی حال من کان مؤمنا فی الدّنیا و حال من کان کافرا فیها؟ و هذا الاستفهام بمعنی التقریر ای لیس هذا کذاک فی الجزاء و المحل ثم ذکر مآل الفریقین فقال: أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی یأوون الیها فی الآخرة و لا ینتقلون عنها. فهی موضع سکون و قرار کقوله: جنّات عدن نُزُلًا ای منزلا، و قیل: هو ما یعد للنازل، و قیل هو اسم لاوّل ما ینزل علیه النازل، و قیل: نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ ای عطاء لهم علی اعمالهم.
وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا ای کفروا، فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها المراد بهذا الکلام انّهم لا یخرجون منها کقوله: کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً نار جهنّم لا تخبو یعنی کلّما قال قائلهم قد خبت زید فیها، و قیل: انّ الخزنة تطمعهم فی الخروج منها فاذا هموا بذلک ردّهم الخزنة الی قعرها و یکون ذلک نوعا ممّا یعذّبون به فیها، وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ و تقولون لا جنّة و لا نار.
وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی یعنی مصائب الدّنیا و استقامها و بلاءها ممّا یبتلی اللَّه به العباد حتی یتوبوا. و قال مقاتل: العذاب الادنی هو الجوع سبع سنین ب: مکة حتی اکلوا الجیف و العظام و الکلاب. و قال ابن مسعود: هو القتل بالسیف یوم بدر دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ یعنی عذاب الآخرة، لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ الی الایمان یعنی من بقی منهم بعد بدر و بعد القحط، و قیل: العذاب الادنی عذاب القبر و هو افسد الاقاویل، لقوله یَرْجِعُونَ و الرجوع بعد الموت الی الایمان غیر مقبول.
وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها فلم یقبلها و لم یتدبّرها و لم یعمل بموجبها. و قیل: ذکر ابتداء خلقه الی انتهائه و تقلّب الاحوال به من جهة ربّه فلم یحمله ذلک علی الایمان به، إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ ای من الذین اجترحوا السیّئات و هم الکفّار، کقوله:انْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا. و قال زید بن رفیع: عنی بالمجرمین هاهنا اصحاب القدر، ثم قرأ انّ المجرمین فی ضلال و سعر الی قوله: إِنَّا کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ و قال النبی (ص): «ثلاث من فعلهن فقد اجرم: من اعتقد لواء فی غیر حق، او عقّ والدیه، او مشی مع ظالم لینصره.
یقول اللَّه عز و جل: إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ.
وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ یعنی التوریة، فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ ای لا تکن فی شک انّه هو موسی الذی رأیته فی السماء اللیلة التی اسری بک، عن ابن عباس قال قال رسول اللَّه (ص): رأیت لیلة اسری بی موسی رجلا آدم طوالا جعدا کانّه من رجال شنوءة و رأیت عیسی رجلا مربوع الخلق الی الحمرة و البیاض سبط الرأس.
و عن انس قال قال رسول اللَّه (ص): «لمّا اسری بی الی السّماء رأیت موسی یصلّی فی قبره».
و روی فی المعراج انّه رآه فی السماء السّادسه و راجعه فی امر الصلوات.
و قال السدی فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ ای من تلقی موسی کتاب اللَّه بالرضاء و القبول ای لا شک فی انّه اعطی الکتاب کما اعطیته و قیل فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ موسی ربّه فی الآخرة بعد ما قیل له لَنْ تَرانِی فی الدنیا، وَ جَعَلْناهُ هُدیً لِبَنِی إِسْرائِیلَ یعنی الکتاب و هو التوریة و قیل جعلنا موسی هدی لبنی اسرائیل.
وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ ای من بنی اسرائیل أَئِمَّةً قادة فی الخیر یقتدی بهم یعنی الانبیاء الذین کانوا فیهم، و قیل هم العلماء و اتباع الانبیاء یَهْدُونَ ای یدعون، بِأَمْرِنا و یدلّونهم علی الطریق المستقیم. و قیل یدعون بامرنا ایّاهم بذلک لَمَّا صَبَرُوا قرأ حمزة و الکسائی لما بکسر اللام و تخفیف المیم و قرأ الباقون لما بفتح اللام و تشدید المیم ای حین صبروا علی دینهم و علی البلاء من عدوّهم ب: مصر، وَ کانُوا بِآیاتِنا التی اتیناها موسی، یُوقِنُونَ لا یشکّون انّها من عندنا.
إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ ای یحکم بین الانبیاء و اممهم فیما اختلفوا. و قیل: یقضی بین المؤمنین و المشرکین فیظهر المحق من المبطل، و قیل یَفْصِلُ ای یفرق بین المؤمنین و الکافرین بالمنازل فالمؤمنون فی الجنّة و الکافرین فی النّار.
أَ وَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ یعنی او لم یتبیّن لهم، کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ القرن اسم لسکّان الارض عصرا و القرون سکّانها علی الاعاصیر، یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ فی اسفارهم فلا یخفی علیهم ما حلّ بهم، أَ فَلا یَسْمَعُونَ ما یوعظون به یعنی قریشا.
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً یعنی او لم ینظروا الی سوقنا السحاب ذات المطر الی الارض الملساء التی لا نبات فیها، و فی بعض التفاسیر انّها ارض بالیمن بعینها لانقطاع الامطار عنها و هی فی اللغة الارض التی لا تنبت شیئا و کان اصلها انّها تأکل نباتها، یقال: امرأة جروز اذا کانت اکولا، تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ یعنی فیأکلون من حبوبها و یعلفون انعامهم من اوراقها و تبنها، أَ فَلا یُبْصِرُونَ ذلک باعینهم فیعلموا انّ من قدر علی هذا لا یتعذّر علیه احیاء الموتی.
وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْفَتْحُ ایتوا به، إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ قیل: الفتح القضاء و المراد بیوم الفتح یوم القیامة الذی فیه الحکم بین العباد، قال قتادة: قال اصحاب النبیّ (ص) انّ لنا یوما ننعم فیه و نستریح و یحکم بیننا و بینکم فقالوا استهزاء متی هذا الفتح ای متی هذا القضاء و الحکم، و قال الکلبی یعنی فتح مکة و قال السدی یوم بدر لانّ اصحاب النبی (ص) کانوا یقولون لهم انّ اللَّه ناصرنا و مظهرنا علیکم فیقولون متی هذا الفتح؟
قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ هذا غایة الوعید لا یأتی فی القران الّا للکافر لانّ الکافر هو الذی لا ینظر اللَّه الیه و معنی لا هُمْ یُنْظَرُونَ لا یرحمون و لا یبرّ بهم. و من حمل الفتح علی فتح مکة و القتل یوم بدر قال معناه لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ اذا جاء هم العذاب و قتلوا، وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ لا یمهلون لیتوبوا او یعتذروا.
فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ قال ابن عباس: نسختها ایة السیف وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ قیل: انتظر موعدی لک بالنصر، إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ بک حوادث الزمان. و قیل انتظر اذن اللَّه لک فی قتالهم، إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ ما یظنّونه من بطلان امرک وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ.
عن ابی هریرة قال: کان النبی (ص) یقرأ فی الفجر یوم الجمعة الم تنزیل و هل اتی علی الانسان.
و عن جابر قال کان النبی (ص) لا ینام حتی یقرأ تبارک و الم تنزیل.
برگردان به زبان ساده
قوله: تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یعنی یجافون جنوبهم عن مضاجعهم للتهجّد و التجافی التجنّب عن الشی‌ء اخذ من الجفاء من لم یوافقک فقد جافاک. قال عبد اللَّه بن رواحه:
هوش مصنوعی: این جمله به این معناست که آنها به خوابیدن در بسترهای خود بی‌توجه هستند و برای نماز شب بیدار می‌شوند. واژه "تجافی" به معنای دور شدن یا فاصله گرفتن از چیزی است و از کلمه "جفاء" گرفته شده که به معنی ناهماهنگی یا فاصله گرفتن از کسی است. عبدالله بن رواحه نیز در این باره سخنانی دارد.
و فینا رسول اللَّه یتلوا کتابه
اذا انشق معروف من الصبح ساطع
هوش مصنوعی: در میان ما پیامبری از سوی خداست که کتابش را تلاوت میکند و وقتی صبح می‌دمد، نورش مانند روز روشن می‌شود.
اتی بالهدی بعد العمی فقلوبنا
به موقنات انّ ما قال واقع
هوش مصنوعی: پس از تاریکی و گمراهی، هدایت الهی به ما رسیده است و دل‌هایمان به آنچه گفته شده، ایمان دارد که حتماً حق است و واقعیت خواهد بود.
یبیت یجافی جنبه عن فراشه
اذا استقلّت بالمشرکین مضاجع
هوش مصنوعی: شخصی که از خوابگاه خود فاصله می‌گیرد و در کنار مشرکان نمی‌خوابد، نشان‌دهنده این است که او از کارهایی که با اصول و ارزش‌هایش تضاد دارد، دوری میکند.
در سبب نزول این آیت سه قول گفته‌اند: قول حسن و مجاهد آنست که در شأن متهجّدان فرو آمد، ایشان که در میانه شب از خوابگاه برخیزند و نماز شب کنند، و دلیل برین قول خبر مصطفی است (ص) روی معاذ بن جبل قال: کنت مع رسول اللَّه (ص) فی سفر فاصبحت یوما قریبا منه و هو یسیر، فقلت یا رسول اللَّه اخبرنی بعمل یدخلنی الجنّة و یباعدنی من النّار قال: قد سألت عن عظیم و انّه لیسیر علی من یسّره اللَّه علیه، تعبد اللَّه و لا تشرک به شیئا و تقیم الصلاة و تؤتی الزکاة و تصوم رمضان و تحجّ البیت، ثمّ قال الا ادلّک علی ابواب الخیر: الصوم جنّة و الصدقة تطفئ الخطیئة کما یطفئ الماء النّار، و صلاة الرجل فی جوف اللیل. ثمّ قرأ تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ حتی بلغ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ، ثمّ قال: الا اخبرک برأس الامر و عموده و ذروة سنامه، قلت بلی یا رسول اللَّه قال: رأس الامر الاسلام و عموده الصلاة و ذروة سنامه الجهاد، ثمّ قال: الا اخبرک بملاک ذلک کلّه، قلت بلی یا نبیّ اللَّه قال فاخذ بلسانه و قال: اکفف علیک هذا. فقلت یا رسول اللَّه و انا لمؤاخذون بما نتکلّم به؟ فقال: ثکلتک امّک یا معاذ و هل یکبّ الناس فی النار علی وجوههم او قال علی مناخرهم الّا حصائد السنتهم؟
هوش مصنوعی: در مورد نزول این آیه نظرهای مختلفی وجود دارد. برخی از مفسران مانند حسن و مجاهد معتقدند که این آیه درباره افرادی است که در شب از خواب بیدار می‌شوند و نماز شب میخوانند. دلیلی که بر این نظر وجود دارد، روایت معاذ بن جبل از پیامبر (ص) است. او می‌گوید که در سفر، نزدیک پیامبر بودم و از ایشان پرسیدم که چه عملی باعث ورود من به بهشت و دوری‌ام از آتش جهنم می‌شود. پیامبر فرمودند که شما درباره چیزی بزرگ پرسیده‌اید که بر کسی که خداوند برایش آسان کرده باشد، آسان است. او به عبادت خدا، عدم شرک، برپایی نماز، دادن زکات، روزه در ماه رمضان و حج به خانه خدا اشاره کرد. سپس گفت که آیا می‌خواهید به درهای خیر آگاه شوید: روزه حفاظتی است، صدقه گناهان را خاموش میکند مانند آبی که آتش را خاموش میکند و نماز شب ارزش زیادی دارد. سپس آیه‌ای را خواند که به جفا و نرم‌دلی شب‌زده‌ها اشاره میکند تا به پاداش‌های اعمالشان برسند. در ادامه، پیامبر فرمودند که آیا می‌خواهید درباره ریشه و پایه اسلام به شما بگویم؟ وقتی از او سوال کردم، فرمود: ریشه امور اسلام است، پایه‌اش نماز است و اوج آن جهاد است. سپس گفتند که آیا می‌خواهید درباره ملاک این امور بگویید؟ وقتی گفتم بله، او زبانش را گرفت و گفت: باید زبانت را کنترل کنی. وقتی از ایشان پرسیدم که آیا ما به دلیل سخنان‌مان مورد مؤاخذه قرار می‌گیریم، پیامبر با اشاره به اهمیت زبان گفتند که آیا مردم به خاطر سخنانی که می‌زنند، به روی خود در جهنم می‌افتند؟
و عن ابی امامة الباهلی عن رسول اللَّه (ص) قال: علیکم بقیام اللیل فانّه دأب الصالحین قبلکم و قربة لکم الی ربّکم و مکفّرة للسّیئات و منهاة عن الاثم.
هوش مصنوعی: از ابی امامه باهلی روایت شده است که رسول خدا (ص) فرمودند: به قیام شب (نماز شب) اهتمام ورزید؛ چرا که این کار روش نیکان پیش از شما بوده، نزدیک‌ترین عبادت به پروردگارتان است و موجب پوشش گناهان و بازدارنده از ارتکاب خطاهاست.
و عن ابن مسعود قال قال رسول اللَّه (ص): «عجب ربّنا من رجلین: رجل ثار عن وطائه و لحافه من بین حبّه و اهله الی صلاته فیقول اللَّه تعالی لملائکته انظروا الی عبدی ثار عن فراشه و وطائه من بین حبّه و اهله الی صلاته رغبة فیما عندی و شفقا ممّا عندی، و رجل غزا فی سبیل اللَّه فانهزم مع اصحابه فعلم ما علیه من الانهزام و ما له فی الرجوع فرجع حتی هریق دمه فیقول اللَّه لملائکته انظروا الی عبدی رجع رغبة فیما عندی و شفقا ممّا عندی حتی هریق دمه».
هوش مصنوعی: ابن مسعود نقل کرده است که پیامبر (ص) فرمودند: «خداوند از دو دسته مردان شگفت‌زده است. یکی مردی که از بستر و آرامش خود به امید نماز و با میل به پاداش خداوند و از ترس جهنم برمی‌خیزد. خداوند به ملائکه‌اش می‌گوید: به این بنده‌ام نگاه کنید که از جای خود برخاسته و به سوی نماز آمده است. و دیگری مردی که در جهاد برای خدا شرکت کرده است، اما در میدان جنگ به همراه یارانش فرار میکند. او متوجه می‌شود که چه عواقبی را در پی فرار خواهد داشت و با این حال به عقب برمی‌گردد تا جانش را فدای ایمانش کند. خداوند به ملائکه‌اش می‌فرماید: به این بنده‌ام نگاه کنید که با ترس از عذاب و تمایل به پاداش من حتی جانش را فدای ایمانش کرده است.»
و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «افضل الصیام بعد شهر رمضان، المحرم و افضل الصلاة بعد الفریضة صلاة اللیل».
هوش مصنوعی: ابو هریره نقل میکند که پیامبر(ص) فرمودند: «بهترین روزه‌ها پس از ماه رمضان، ماه محرم است و بهترین نمازها پس از نمازهای واجب، نماز شب است.»
و عن ابی مالک الاشعری قال قال رسول اللَّه (ص): «انّ فی الجنّة غرفا یری ظاهرها من باطنها و باطنها من ظاهرها اعدّها اللَّه لمن الین الکلام و اطعم الطعام و تابع الصیام و صلّی باللیل و الناس نیام».
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «در بهشت اتاق‌هایی وجود دارد که نمای بیرونی آنها از داخلشان دیده می‌شود و بالعکس. این اتاق‌ها را خداوند برای کسانی آماده کرده که نرم‌خاموشی دارند، به دیگران غذا می‌دهند، روزه‌داری را دنبال میکنند و در شب‌ها در حالی که مردم خواب هستند، نماز میخوانند.»
و عن اسماء بنت یزید قالت سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: اذا جمع اللَّه الاوّلین و الآخرین یوم القیامة جاء مناد ینادی بصوت یسمع الخلائق کلّهم سیعلم اهل الجمع الیوم من اولی بالکرم: ثم یرجع فینادی لیقم الذین کانت.
هوش مصنوعی: اسماء بنت یزید می‌گوید که از پیامبر (ص) شنیده‌است که وقتی خداوند اولین و آخرین را در روز قیامت جمع میکند، ندا دهنده‌ای با صدایی بلند ندا می‌دهد که تمام مخلوقات آن را می‌شنوند و اهل آن جمع می‌فهمند که چه کسی سزاوارترین به کرامت است. سپس ندا دهنده دوباره ندا می‌دهد که کسانی که دارای این خصوصیت بودند، بایستند.
تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ فیقومون و هم قلیل ثم یرجع فینادی لیقم الذین کانوا یحمدون اللَّه فی البأساء و الضرّاء فیقومون و هم قلیل فیسرحون جمیعا الی الجنّة ثم یحاسب سائر الناس.
هوش مصنوعی: آنها به دور از خواب‌های خود برمی‌خیزند و این کار را در مواقعی که کم هستند انجام می‌دهند. سپس به عقب بازمی‌گردند و صدا می‌زنند تا کسانی که در سختی‌ها و مشکلات خدا را ستایش می‌کردند، بیدار شوند. آنها نیز در حالی که کم هستند، برمی‌خیزند و همه به سمت بهشت روانه می‌شوند و سپس دیگر مردم مورد حسابرسی قرار می‌گیرند.
قول دیگر آنست که آیت در شأن جماعتی از انصار آمد که میان شام و خفتن بنماز پیوسته داشتند و آن صلاة الاوّابین گویند. مالک دینار گفت: از انس مالک پرسیدم که این آیت در شأن که فرو آمد؟ گفت در شأن ما فرو آمد معاشر الانصار که بعد از نماز شام بخانه‌ها باز نرفتیم و هم چنان نماز میکردیم تا بوقت خفتیدن که نماز خفتیدن با رسول خدا بگزاردیم. و عن ابن عمر قال قال رسول اللَّه (ص): «من عقب ما بین المغرب و العشاء بنی له فی الجنّة قصران من مسیرة عام و هی صلاة الاوّابین و انّ من الدعاء المستجاب الذی لا یرد الدعاء ما بین المغرب و العشاء».
هوش مصنوعی: گفته شده که این آیه درباره گروهی از انصار نازل شده است که بین نماز مغرب و عشاء به انجام نماز ادامه می‌دادند و این نماز به نام «صلاة الاوّابین» معروف است. مالک دینار نقل میکند که از انس مالک پرسیده است که این آیه برای چه گروهی نازل شده؟ او پاسخ داد که این آیه درباره ما انصار نازل شده است، زیرا ما بعد از نماز مغرب به خانه‌هایمان بازنگشتیم و همچنان نماز می‌خواندیم تا زمان خواب، که در آن زمان نیز نماز را با پیامبر (ص) به جا می‌آوردیم. همچنین ابن عمر نقل میکند که پیامبر (ص) فرموده‌اند: «هر کس بین نماز مغرب و عشاء به دعا و نماز بپردازد، برای او در بهشت دو قصر به مسافت یک سال خواهد بود و این نماز، همان صلاة الاوّابین است و دعاهایی که بین این دو نماز انجام شود، از دعاهای مستجاب است و هیچ دعایی رد نخواهد شد».
و عن عائشة عن النبی (ص): «من صلّی بعد المغرب عشرین رکعة بنی اللَّه بیتا فی الجنّة»
هوش مصنوعی: عایشه از پیامبر(ص) نقل میکند که ایشان فرمودند: «هر کس بعد از نماز مغرب بیست رکعت نماز بخواند، خداوند برای او در بهشت خانه‌ای بنا میکند.»
و قال (ص): من صلّی بعد المغرب ستّ رکعات لم یتکلّم فیما بینهنّ بسوء عدلن له بعبادة اثنتی عشرة سنة.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: کسی که شش رکعت نماز بعد از نماز مغرب بخواند و در بین آنها به هیچ سخنی ناخوشایند نپردازد، برای او پاداشی معادل با عبادت دوازده سال نوشته خواهد شد.
و قال ابن عباس: انّ الملائکة لتحف بالذین یصلّون بین المغرب و العشاء.
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌گوید: فرشتگان در دور افرادی که در زمان بین نماز مغرب و عشاء نماز میخوانند، جمع می‌شوند.
قول سوم آنست که این آیت در مدح ایشان آمد که نماز خفتن و نماز بامداد بجماعت بگزارند. و فی الخبر انّ النبی (ص) قال: «من صلّی العشاء فی جماعة کان کقیام نصف لیلة و من صلّی الفجر فی جماعة کان کقیام لیلة.
هوش مصنوعی: سومین نکته درباره این آیه این است که به مدح افرادی اشاره دارد که نماز شب و نماز صبح را به جماعت برگزار میکنند. در روایتی آمده است که پیامبر (ص) فرموده‌اند: «هر کسی که نماز عشاء را به جماعت بخواند، مانند کسی است که نصف شب را بیدار بوده و نماز خوانده و هر کسی که نماز صبح را به جماعت برگزار کند، مانند کسی است که یک شب کامل را در عبادت بوده است.»
و عن ابی هریرة انّ رسول اللَّه (ص): «قال لو یعلم الناس ما فی النّداء و الصف الاوّل ثم لم یجدوا الّا ان یستهموا علیه لاستهموا علیه و لو یعلمون ما فی التهجیر لاستبقوا الیه و لو یعلمون ما فی العتمة و الصبح لا توهما و لو حبوا.
هوش مصنوعی: ابو هریره نقل میکند که رسول الله (ص) فرمودند: «اگر مردم بدانند که چقدر در اذان و حضور در صف اول نماز ثواب و پاداش هست، تنها یک راه برای رسیدن به آن داشته باشند، حتماً در این مورد قرعه‌کشی می‌کردند. و اگر می‌دانستند که در نماز صبح و شب چه ثوابی است، حتماً حتی با زحمت هم به آن می‌شتافتند.»
یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً قال ابن عباس خوفا من النار و طمعا فی الجنّة، وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ قیل اراد به الزکاة المفروضة، و قیل عام من الواجب و التطوّع و ذلک علی ثلاثة اضرب: زکاة من نصاب و مواساة من فضل و ایثار من قوت، قوله: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ مذهب اهل سنّت و جماعت آن است که روزی‌داشت است از خداوند جلّ جلاله خواهد بغذا دارد و خواهد بلطف خود سیر دارد. و مذهب معتزله آنست که روزی ملک است لا غیر و گویند که خداوند تعالی بندگان را روزی حرام ندهد. و بدان که حقیقت حرامی بر فعل بنده افتد نه بر آن عین و آن عین را که حرام گویند بر سبیل مجاز گویند، بغصب ملک غاصب نگشت لکن چون خورد غذا و قوت در آن حرامی بوی رساند روزی وی گردد، و بمذهب ایشان حرام و شبهت ملک حلال نگردد، لا جرم بنزد ایشان روزی نبرد، و چون خداوند تعالی رازق وی نگردد، حرام را رازقی دیگر لازم آید و این کفر بود ازیشان، و حجّت ما بر ایشان آن است که حق جلّ جلاله رازق همه خلایق است و بسیار خلق است که روزی میخورند و ایشان را ملک نیست و از اهل ملک نه‌اند و هم الدّواب و الطیور و العبید و نحوها. اگر سؤال کنند که ربّ العزّة فرمود: وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ اگر رزق غذا و داشت است از غذا و داشت نفقه کردن چون صورت بندد؟ جواب آنست که اسم رزق در قرآن بر وجوه است: یجی‌ء بمعنی الاعطاء کقوله: وَ إِذا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُولُوا الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینُ فَارْزُقُوهُمْ ای اعطوهم. و یجی‌ء بمعنی المأکول و الغذاء کقوله: کُلَّما دَخَلَ عَلَیْها زَکَرِیَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً، و قال تعالی: کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً. و یجی‌ء بمعنی المطر کقوله: وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ ای ماء، فقوله وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ. و یجی‌ء بمعنی معناه و ممّا اعطیناهم یتصدّقون.
هوش مصنوعی: آنها پروردگار خود را با ترس و امید میخوانند. گفته شده است که این ترس از آتش جهنم و امید به بهشت است. در مورد «و مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ»، بعضی از مفسران گفته‌اند منظور زکات واجب است و برخی دیگر این عبارت را به انواع دیگر واجبات و نیکی‌ها نسبت داده‌اند که شامل زکات از نصاب، کمک به نیازمندان و ایثار از غذا می‌شود. نظریه اهل سنت این است که روزی از جانب خداوند است و او به بندگانش غذای کافی می‌دهد. اما معتزله بر این عقیده‌اند که روزی ملک و دارایی است و خداوند بندگان را از روزی خود محروم نمی‌کند. آنان معتقدند که حرام بودن چیزی مربوط به عمل انسان است، نه خود آن چیز. اگر کسی غذای حرامی بخورد، او را روزی‌دهنده نمی‌دانند و می‌گویند این کفر است. دلیل ما بر مخالفت با این عقیده آن است که خداوند روزی‌دهنده تمام مخلوقات است و بسیارند موجوداتی که از آنچه دارند تغذیه میکنند و صاحب مال نیستند، مانند حیوانات و پرندگان. اگر کسی بپرسد که خداوند گفته «و مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ»، چگونه نفقه دادن ممکن است در حالی که روزی مربوط به غذاست؟ پاسخ این است که واژه رزق در قرآن معنای مختلفی دارد: هم می‌تواند به معنی عطا باشد و هم به معنی غذا و هم به معنی باران. بنابراین، می‌توان گفت «و مِمَّا رَزَقْناهُمْ» به معنای «از آنچه به آنها عطا کرده‌ایم» نیز هست.
فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ درین کلمه سه قراءت است: ما أُخْفِیَ لَهُمْ بفتح یا قراءت عامّه قرّاء است مگر حمزه و یعقوب بر فعل ماضی مجهول و معنی آنست که هیچ کس نداند که آن چه چیز است که پنهان کردند ایشان را از ثواب. ما أُخْفِیَ بسکون یا بر فعل مستقبل قراءت حمزه و یعقوب است و معنی آنست که نداند هیچ کس که چه چیز پنهان دارم ایشان را از پاداش. ما أُخْفِیَ لَهُمْ بر فعل ماضی معروف قراءت شاذ است یعنی هیچ کس نداند که اللَّه ایشان را چه چیز پنهان کرد، مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ ای مما تقرّ به اعینهم، جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ قال الحسن نزلت فی قوم أخفوا للّه اعمالا فاخفی لهم ثوابا.
هوش مصنوعی: هیچ کس نمی‌داند چه چیزهایی برای آنها که از دید دیگران پنهان شده است، آماده شده است. در این متن به سه شیوه مختلف به این جمله پرداخته شده است: یکی بر اساس فهم عمومی از فعل ماضی که به معنای این است که هیچ کس نمی‌داند آنچه آنها از پاداش پنهان کرده‌اند چیست. دیگری بر اساس فعل آینده که به این معناست که هیچ کس نمی‌داند چه چیزهایی من برای آنها پنهان کرده‌ام. و در نهایت نوعی خاص از خوانش که به این معناست که هیچ کس نمی‌داند چه چیزهایی خداوند برای آنها مخفی کرده است. سپس در ادامه توضیح می‌دهد که این آیات در مورد گروهی نازل شده که اعمالشان را برای خدا مخفی کرده و به همین خاطر پاداش‌های آنها نیز مخفی مانده است.
عن ابی هریرة عن النبی (ص) یقول اللَّه تبارک و تعالی اعددت لعبادی الصالحین ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر ذخرا بله ما اطلعتم علیه ثمّ قرأ: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ، قال ابن عباس: هذا ما لا تفسیر له لانّ اللَّه تعالی یقول: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ قوله: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً نزلت فی علی بن ابی طالب (ع) و عقبة بن ابی معیط، و قیل الولید بن عقبة بن ابی معیط فقال الولید لعلیّ اسکت یا صبیّ فو اللّه لانا احد منک سنانا و ابسط منک لسانا و اشجع منک جنانا و أملأ منک حشوا فی الکتیبة، فقال له علیّ اسکت فانّک فاسق فانزل اللَّه تعالی: أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً یعنی علیا کَمَنْ کانَ فاسِقاً یعنی الولید بن عقبة لا یَسْتَوُونَ و لم یقل لا یستویان لانّه لم یرد قوما واحدا و فاسقا واحدا بل المراد جمیع المؤمنین و جمیع الفاسقین، و الفاسق ها هنا الکافر لانّ اللَّه سبحانه و تعالی اخبر انّه یخلّده فی النار و لا یستحق التخلید فی النار الّا الکافر و لانّه قابل به المؤمن و دخل کانَ فی اللفظ لانّه نفی استواهما فی الآخرة فکانّه قال: أ یستوی حال من کان مؤمنا فی الدّنیا و حال من کان کافرا فیها؟ و هذا الاستفهام بمعنی التقریر ای لیس هذا کذاک فی الجزاء و المحل ثم ذکر مآل الفریقین فقال: أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی یأوون الیها فی الآخرة و لا ینتقلون عنها. فهی موضع سکون و قرار کقوله: جنّات عدن نُزُلًا ای منزلا، و قیل: هو ما یعد للنازل، و قیل هو اسم لاوّل ما ینزل علیه النازل، و قیل: نُزُلًا بِما کانُوا یَعْمَلُونَ ای عطاء لهم علی اعمالهم.
هوش مصنوعی: خداوند متعال به بندگان صالح خود نعمات و نعمت‌هایی آماده کرده که هیچ چشمی آنها را ندیده، هیچ گوشي نشنیده و هیچ قلبی به آنها نیندیشیده است. او در آیه‌ای بیان میکند که هیچ‌کس نمی‌داند چه پاداشی برای آنها در نظر گرفته شده است. ابن عباس می‌گوید که این موضوع قابل تفسیر نیست، زیرا خداوند می‌فرماید: هیچ‌کس نمی‌داند. همچنین در مورد آیه‌ای که ایمان و فسق را مقایسه میکند، مشخص شده است که منظور از مؤمن، علی ابن ابی‌طالب و از فاسق، ولید ابن عقبة‌بن ابی‌معیط است. ولید به علی گفت که او بهتر و شجاع‌تر از اوست، اما علی در پاسخ گفت که او فاسق است. در این آیه، خداوند به وضوح بیان کرده که مؤمنان و فاسقان برابر نیستند و در اینجا فاسق به معنای کافر است. همچنین در ادامه، به سرنوشت دو گروه اشاره شده است: مؤمنان و انجام‌دهندگان اعمال صالح، که به بهشت‌های جاویدان راه خواهند یافت و در آنجا آرامش خواهند داشت. بهشت مکانی است برای سکون و استراحت، و به عنوان پاداشی برای اعمال خوب آنان در نظر گرفته شده است.
وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا ای کفروا، فَمَأْواهُمُ النَّارُ کُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها المراد بهذا الکلام انّهم لا یخرجون منها کقوله: کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِیراً نار جهنّم لا تخبو یعنی کلّما قال قائلهم قد خبت زید فیها، و قیل: انّ الخزنة تطمعهم فی الخروج منها فاذا هموا بذلک ردّهم الخزنة الی قعرها و یکون ذلک نوعا ممّا یعذّبون به فیها، وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ و تقولون لا جنّة و لا نار.
هوش مصنوعی: اما افرادی که به کفر و طغیان پرداخته‌اند، سرانجام آنها آتش جهنم است. هر بار که بخواهند از آن خارج شوند، مجبور به بازگشت به درون آن خواهند بود. این بیان بدین معناست که آنها هرگز از آن خارج نخواهند شد. هرگاه شعار دهند که آتش خاموش شده است، در حقیقت شعله‌ای بیشتر برپا می‌شود. جهنم همیشه شعله‌ور است و این نشان‌دهنده عذابی است که آنها باید تحمل کنند. همچنین گاهی نگهبانان جهنم به آنها امید می‌دهند که می‌توانند خارج شوند، اما هنگامی که به این فکر بیفتند، آنها را به عمق جهنم برمی‌گردانند و این نیز نوعی عذاب برایشان خواهد بود. سپس به آنها گفته می‌شود: عذاب آتش را بچشید که آن را انکار می‌کردید و می‌گفتید نه به بهشت و نه به جهنم وجود دارد.
وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنی یعنی مصائب الدّنیا و استقامها و بلاءها ممّا یبتلی اللَّه به العباد حتی یتوبوا. و قال مقاتل: العذاب الادنی هو الجوع سبع سنین ب: مکة حتی اکلوا الجیف و العظام و الکلاب. و قال ابن مسعود: هو القتل بالسیف یوم بدر دُونَ الْعَذابِ الْأَکْبَرِ یعنی عذاب الآخرة، لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ الی الایمان یعنی من بقی منهم بعد بدر و بعد القحط، و قیل: العذاب الادنی عذاب القبر و هو افسد الاقاویل، لقوله یَرْجِعُونَ و الرجوع بعد الموت الی الایمان غیر مقبول.
هوش مصنوعی: خداوند به این مردم مصیبت‌هایی از عذاب‌های کوچک مانند دردها و بلایای دنیوی می‌دهد تا شاید به سوی توبه و بازگشت به راه راست برگردند. طبق گفته مقاتل، عذاب کوچک به معنای گرسنگی هفت ساله در مکه است که مردم به حدی دچار مشکل شدند که مجبور به خوردن لاشه‌ها و استخوان‌ها و حیوانات بی‌سرپرست شدند. ابن مسعود نیز می‌گوید این عذاب شامل کشتن با شمشیر در جنگ بدر است که کمتر از عذاب بزرگ یعنی عذاب آخرت است. هدف از این عذاب‌ها این است که شاید کسانی که بعد از جنگ بدر و دوران قحطی باقی مانده‌اند، به ایمان واقعی بازگردند. برخی نیز معتقدند عذاب کوچک به عذاب قبر مربوط می‌شود، اما این نظر مورد قبول نیست چون بازگشت به ایمان پس از مرگ ممکن نیست.
وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها فلم یقبلها و لم یتدبّرها و لم یعمل بموجبها. و قیل: ذکر ابتداء خلقه الی انتهائه و تقلّب الاحوال به من جهة ربّه فلم یحمله ذلک علی الایمان به، إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ ای من الذین اجترحوا السیّئات و هم الکفّار، کقوله:انْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا. و قال زید بن رفیع: عنی بالمجرمین هاهنا اصحاب القدر، ثم قرأ انّ المجرمین فی ضلال و سعر الی قوله: إِنَّا کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ و قال النبی (ص): «ثلاث من فعلهن فقد اجرم: من اعتقد لواء فی غیر حق، او عقّ والدیه، او مشی مع ظالم لینصره.
هوش مصنوعی: هیچ‌کس ظالم‌تر نیست از کسی که به نشانه‌های پروردگارش یادآوری شود، اما به آنها بی‌توجهی کند، نه به آنها گوش دهد و نه به آنها عمل کند. گفته شده که او باید به آفرینش خود و تغییرات وضعیت‌هایش از سوی پروردگارش فکر کند، اما این مسائل او را به ایمان هدایت نکرد. ما از مجرمان انتقام خواهیم گرفت؛ یعنی از کسانی که کارهای زشت انجام داده‌اند و کفار هستند، همان‌طور که در قرآن آمده که از مجرمان انتقام خواهیم گرفت. زید بن رفیع نیز اشاره کرده که منظور از مجرمان در اینجا، پیروان نظریه قدر است و پس از آن آیه‌ای را خوانده که می‌گوید مجرمان در گمراهی و آتش هستند تا به اینجا که همه چیز را بر طبق اندازه‌ای معین خلق کرده‌ایم. پیامبر (ص) نیز فرموده‌اند: «سه چیز است که کسی که آنها را انجام دهد، مجرم است: کسی که پرچم را در غیر حق برپا کند، یا به والدین خود ناسزا بگوید، یا با ظالمی همراهی کند تا به او کمک کند.»
یقول اللَّه عز و جل: إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنْتَقِمُونَ.
هوش مصنوعی: خداوند متعال می‌فرماید: ما از مجرمین انتقام خواهیم گرفت.
وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ یعنی التوریة، فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ ای لا تکن فی شک انّه هو موسی الذی رأیته فی السماء اللیلة التی اسری بک، عن ابن عباس قال قال رسول اللَّه (ص): رأیت لیلة اسری بی موسی رجلا آدم طوالا جعدا کانّه من رجال شنوءة و رأیت عیسی رجلا مربوع الخلق الی الحمرة و البیاض سبط الرأس.
هوش مصنوعی: ما موسی را به کتاب (تورات) نزول دادیم، پس در دیدار او شک نکن، زیرا او است موسی که در شب معراج تو را مشاهده کرد. ابن عباس روایت کرده که پیامبر (ص) فرمود: در شب معراج، موسی را مردی سیاه و بلند قد با موهای مجعد دیدم که به نظر می‌رسید از مردان قبیله شنوءه است، و عیسی را جوانی با قامت متوسط، به رنگ قرمز و سفید، با مویی صاف.
و عن انس قال قال رسول اللَّه (ص): «لمّا اسری بی الی السّماء رأیت موسی یصلّی فی قبره».
هوش مصنوعی: انس می‌گوید که پیامبر (ص) فرمودند: «وقتی که مرا به آسمان بردند، دیدم موسی در قبرش نماز می‌خواند.»
و روی فی المعراج انّه رآه فی السماء السّادسه و راجعه فی امر الصلوات.
هوش مصنوعی: در شب معراج، او در آسمان ششم به دیدار او رفت و بازگشت تا در مورد نمازها صحبت کند.
و قال السدی فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ ای من تلقی موسی کتاب اللَّه بالرضاء و القبول ای لا شک فی انّه اعطی الکتاب کما اعطیته و قیل فَلا تَکُنْ فِی مِرْیَةٍ مِنْ لِقائِهِ موسی ربّه فی الآخرة بعد ما قیل له لَنْ تَرانِی فی الدنیا، وَ جَعَلْناهُ هُدیً لِبَنِی إِسْرائِیلَ یعنی الکتاب و هو التوریة و قیل جعلنا موسی هدی لبنی اسرائیل.
هوش مصنوعی: در این متن به اهمیت عدم تردید در ملاقات موسی با خداوند اشاره شده است. گفته می‌شود که موسی کتاب الهی را با رضایت و قبول دریافت کرده و به‌طور قطع او نیز همان‌گونه که کتاب به او داده شده، به مردمش رسانده است. همچنین اشاره شده که خداوند به موسی گفته است که او در دنیا نمی‌تواند او را ببیند، ولی در آخرت این ملاقات ممکن است، و کتابی که به موسی داده شده، هدایت برای بنی‌اسرائیل محسوب می‌شود.
وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ ای من بنی اسرائیل أَئِمَّةً قادة فی الخیر یقتدی بهم یعنی الانبیاء الذین کانوا فیهم، و قیل هم العلماء و اتباع الانبیاء یَهْدُونَ ای یدعون، بِأَمْرِنا و یدلّونهم علی الطریق المستقیم. و قیل یدعون بامرنا ایّاهم بذلک لَمَّا صَبَرُوا قرأ حمزة و الکسائی لما بکسر اللام و تخفیف المیم و قرأ الباقون لما بفتح اللام و تشدید المیم ای حین صبروا علی دینهم و علی البلاء من عدوّهم ب: مصر، وَ کانُوا بِآیاتِنا التی اتیناها موسی، یُوقِنُونَ لا یشکّون انّها من عندنا.
هوش مصنوعی: ما از میان بنی‌اسرائیل، کسانی را به عنوان پیشوایانی برگزیدیم که در کار خیر هدایتگر باشند، همان‌گونه که انبیاء در میان آنان بودند. برخی نیز معتقدند این پیشوایان، دانشمندان و پیروان انبیاء هستند که به دستور ما مردم را هدایت کرده و به راه راست راهنمایی میکنند. گفته شده که آنها به مردم دعوت میکنند و این دعوت زمانی است که آنها به خاطر دین خود و مشکلات ناشی از دشمنانشان در مصر صبر کردند. همچنین آنها به نشانه‌ها و آیات ما که به موسی داده بودیم، یقین داشتند و در آن شک نداشتند که این آیات از جانب ماست.
إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَفْصِلُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ ای یحکم بین الانبیاء و اممهم فیما اختلفوا. و قیل: یقضی بین المؤمنین و المشرکین فیظهر المحق من المبطل، و قیل یَفْصِلُ ای یفرق بین المؤمنین و الکافرین بالمنازل فالمؤمنون فی الجنّة و الکافرین فی النّار.
هوش مصنوعی: پروردگارت در روز قیامت میان آنها حکم خواهد کرد، در مورد مسائلی که در آن اختلاف داشتند. برخی گفته‌اند که او میان پیامبران و امم آنها حق را مشخص خواهد کرد. همچنین گفته شده که او میان مؤمنان و مشرکان قضاوت خواهد کرد و حقایق را روشن خواهد ساخت. در اینجا تفکیکی صورت می‌گیرد بین مؤمنان و کافران، به طوری که مؤمنان به بهشت خواهند رفت و کافران به آتش.
أَ وَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ یعنی او لم یتبیّن لهم، کَمْ أَهْلَکْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْقُرُونِ القرن اسم لسکّان الارض عصرا و القرون سکّانها علی الاعاصیر، یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ فی اسفارهم فلا یخفی علیهم ما حلّ بهم، أَ فَلا یَسْمَعُونَ ما یوعظون به یعنی قریشا.
هوش مصنوعی: آیا برای آنها روشن نشده است که چقدر ملت‌ها و قوم‌هایی که قبل از آنها بودند، هلاک شده‌اند؟ این قوم‌ها زندگی‌هایشان را در این زمین سپری کردند و در مکان‌های خود در سفرها حرکت میکنند؛ بنابراین، بر آنها پنهان نیست که چه بر سرشان آمده است. آیا آنها چیزی که به آنها موعظه می‌شود را نمی‌شنوند؟
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَی الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً یعنی او لم ینظروا الی سوقنا السحاب ذات المطر الی الارض الملساء التی لا نبات فیها، و فی بعض التفاسیر انّها ارض بالیمن بعینها لانقطاع الامطار عنها و هی فی اللغة الارض التی لا تنبت شیئا و کان اصلها انّها تأکل نباتها، یقال: امرأة جروز اذا کانت اکولا، تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ یعنی فیأکلون من حبوبها و یعلفون انعامهم من اوراقها و تبنها، أَ فَلا یُبْصِرُونَ ذلک باعینهم فیعلموا انّ من قدر علی هذا لا یتعذّر علیه احیاء الموتی.
هوش مصنوعی: آیا آنها نمی‌بینند که ما آب را به زمین بی‌رشد می‌فرستیم و با آن زراعتی می‌آوریم؟ یعنی آیا به نشانه ما توجه نکرده‌اند که ابرهای باران‌زا را به زمین صاف و بی‌نبات می‌رسانیم؟ در برخی تفسیرها گفته شده که این زمین به‌طور خاص در یمن است چون باران در آنجا کم است و در زبان عربی به زمین‌هایی که چیزی نمی‌رویند «جرز» می‌گویند. ریشه این واژه به معنای خوردن گیاهانش است. گفته می‌شود که اگر زنی «جرز» باشد، یعنی خوراکی است. آنها از زراعت آن زمین میخورند و دام‌هایشان را از برگ‌ها و کاه آن تغذیه میکنند. آیا آنها این موارد را با چشم خود نمی‌بینند تا بدانند که کسی که می‌تواند این کار را انجام دهد، احیای مردگان برایش دشوار نیست؟
وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْفَتْحُ ایتوا به، إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ قیل: الفتح القضاء و المراد بیوم الفتح یوم القیامة الذی فیه الحکم بین العباد، قال قتادة: قال اصحاب النبیّ (ص) انّ لنا یوما ننعم فیه و نستریح و یحکم بیننا و بینکم فقالوا استهزاء متی هذا الفتح ای متی هذا القضاء و الحکم، و قال الکلبی یعنی فتح مکة و قال السدی یوم بدر لانّ اصحاب النبی (ص) کانوا یقولون لهم انّ اللَّه ناصرنا و مظهرنا علیکم فیقولون متی هذا الفتح؟
هوش مصنوعی: آنها می‌گویند: این فتح چه زمانی خواهد بود، اگر راست می‌گویید؟ پاسخ داده می‌شود که این فتح، قضا و قدر است و منظور از آن روز قیامت است که در آن روز بین همه افراد حکم و قضاوت خواهد شد. قتاده می‌گوید: یاران پیامبر (ص) معتقد بودند که روزی خواهد آمد که در آن آسایش و آرامش خواهند داشت و قضاوتی بین آنان و دشمنانشان خواهد شد. در پاسخ به این دیدگاه، دشمنان، تمسخرآمیز می‌پرسیدند: این فتح چه زمانی است، یعنی این قضاوت و حکم کی می‌رسد؟ برخی مانند کلبی، فتح مکه را منظور داشتند و برخی مانند سدی، به روز بدر اشاره کردند؛ زیرا یاران پیامبر (ص) به دشمنان می‌گفتند که خداوند ما را یاری میکند و پیروزی می‌دهد و آنها در پاسخ می‌پرسیدند: این فتح چه موقع خواهد بود؟
قُلْ یَوْمَ الْفَتْحِ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ هذا غایة الوعید لا یأتی فی القران الّا للکافر لانّ الکافر هو الذی لا ینظر اللَّه الیه و معنی لا هُمْ یُنْظَرُونَ لا یرحمون و لا یبرّ بهم. و من حمل الفتح علی فتح مکة و القتل یوم بدر قال معناه لا یَنْفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمانُهُمْ اذا جاء هم العذاب و قتلوا، وَ لا هُمْ یُنْظَرُونَ لا یمهلون لیتوبوا او یعتذروا.
هوش مصنوعی: در روز فتح، ایمان کافران به دردشان نمی‌خورد و مورد رحمت قرار نخواهند گرفت. این یک هشدار جدی است که تنها به کافران مربوط می‌شود، زیرا آنها مورد نظر خداوند نیستند و رحمت الهی شامل حالشان نمی‌شود. اگر فتح را به فتح مکه و یا شکست در روز بدر تفسیر کنیم، منظور این است که ایمان کافران در زمانی که عذاب بر آنها نازل می‌شود، فایده‌ای ندارد و به آنها مهلت داده نخواهد شد تا توبه کنند یا عذرخواهی نمایند.
فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ قال ابن عباس: نسختها ایة السیف وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ قیل: انتظر موعدی لک بالنصر، إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ بک حوادث الزمان. و قیل انتظر اذن اللَّه لک فی قتالهم، إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ ما یظنّونه من بطلان امرک وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ.
هوش مصنوعی: پس از آن از آنان دوری کن. ابن عباس می‌گوید: این آیه با آیه شمشیر نسخ شده است و منتظر باش، زیرا آنها انتظار می‌کشند. گفته شده که منتظر خبر پیروزی‌ات باش، زیرا آنها منتظر وقایع زمان هستند. همچنین گفته شده که منتظر اجازه خدا برای جنگ با آنها باش، زیرا آنها منتظرند تا ببینند چه اتفاقاتی می‌افتد و گمان میکنند که کار تو باطل است. خدا حق را با کلماتش استحکام می‌بخشد، هرچند مجرمان از آن ناراضی باشند.
عن ابی هریرة قال: کان النبی (ص) یقرأ فی الفجر یوم الجمعة الم تنزیل و هل اتی علی الانسان.
هوش مصنوعی: ابو هریره نقل میکند که پیامبر (ص) در نماز صبح روز جمعه، سوره‌های «م‌تَنزِیل» و «هَلْ أَتَی عَلَى الْإِنْسَان» را می‌خواند.
و عن جابر قال کان النبی (ص) لا ینام حتی یقرأ تبارک و الم تنزیل.
هوش مصنوعی: جابر می‌گوید: پیامبر (ص) پیش از خوابیدن، سوره تبارک و سوره الم تنزیل را می‌خواند.
میبدی