قوله تعالی: فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ، القربی القرابة، و ابن السبیل الضّیف، یقال حق الاقرباء منسوخ بآیات المواریث و البرّ الی المسکین و ابن السبیل محکم.
عن ابی شریح الکعبی انّ رسول اللَّه (ص) قال: من کان یؤمن باللَّه و الیوم الآخر فلیکرم ضیفه جائزنا یوم و لیلة و الضیافة ثلاثة ایام فما بعد ذلک فهو صدقة. و لا یحل له ان یثوی عنده حتی یخرجه، و قال: «ان نزلتم بقوم فامروا لکم بما ینبغی للضّیف فاقبلوا، فان لم یفعلوا فخذوا منهم حق الضیف الذی ینبغی له»، و قیل الخطاب للنبی (ص): و ذا القربی بنو هاشم و بنو المطّلب یعطون حقوقهم من الغنیمة و الفی‌ء و قیل: فَآتِ ذَا الْقُرْبی جواب و جزاء لما قبله، ای سعة الرزق و ضیقه من اللَّه، فاعط من مالک ان آمنت بذلک لانّ من علم ان غناه و فقره من اللَّه لم یخف باداء الحقوق الفقر. و دخول الفاء لهذا المعنی. ثم قال: ذلِکَ ای اخراج الحقوق من الاموال «خیر» لمن اخرجها مخلصا للَّه غیر قاصد به الرّیاء و السمعة، وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ فی الآخرة. و المعنی له فی الدنیا خیر و هو البرکة فی ماله لانّ اخراج الزکاة یزید فی المال و فی الآخرة یصیر بطاعة ربّه فی اخراج ماله الی زکاته و غیر ذلک من المفلحین الفائزین بالجنّة.
وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً معنی الرّبا الزیادة و منه یقال للتلّ و البقاع رابیة.
و الربوا قسمان: احدهما ما یزداد فی البیع و هو حرام محرّم نطق بتغلیظ تحریمه القرآن و السّنّة و سبق شرحه فی سورة البقرة. و علی قول السدی نزلت هذه الایة فی ثقیف لانّهم کانوا یعطون الربوا اعنی هذا القسم المحرّم، فذلک فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ ای فی حکمه بل یمحقه و یذهب برکته کقوله: یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا و الثانی ان یعطی الرجل العطیّة و یهدی الهدیّة لیثاب اکثر منها، فهذا ربوا حلال جائز و لکن لا یثاب علیه فی القیامة و هو معنی قوله: فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ لانّه لم یرد به وجه اللَّه و هذا کان حراما علی النبی (ص) لقوله تعالی: وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ ای لا تعط و تطلب اکثر ممّا اعطیت و هو المراد بالایة علی قول اکثر المفسّرین مثل سعید بن جبیر و مجاهد و قتاده و طاوس و الضحاک. قرأ ابن کثیر وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً مقصورا، ای فعلتم. و قرأ الآخرون آتَیْتُمْ ممدودا ای اعطیتم لتربوا. قرأ نافع و یعقوب بضمّ التاء و سکون الواو علی الخطاب، ای لتربوا انتم و تصیروا ذوی زیادة من اموال الناس و قرأ الآخرون لِیَرْبُوَا بالیاء و فتحها و نصب الواو و جعلوا الفعل للرّبوا لقوله: فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ. قیل هی الزکاة المفروضة، و قال ابن عباس هی الصدقة سمّیت زکاة لانها تزکو و تنمو تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ ثوابه و رضاه فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ یضاعف لهم الثّواب فیعطون بالحسنة عشرا مثالها و یضاعف اللَّه لمن یشاء فالمضعف ذو الاضعاف من الحسنات کما یقال رجل مقو، ای صاحب قوّة و موسر، ای صاحب یسار. و انّما قال: فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ فعدل علی الخطاب الی الاخبار ایماء الی انه لم یخصّ به المخاطبون بل هو عامّ فی جمیع المکلّفین.
اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ اوجدکم من العدم و لم تکونوا شیئا ثُمَّ رَزَقَکُمْ فی حیاتکم الاموال و النعم ثُمَّ یُمِیتُکُمْ عند انقضاء آجالکم ثُمَّ یُحْیِیکُمْ للثواب و العقاب هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ اللّاتی زعمتم انّها شرکاء اللَّه مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ الخلق و الرزق و الاماتة و الاحیاء مِنْ شَیْ‌ءٍ یعنی شیئا و من صلة سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یفتری المفترون و یشرک به هؤلاء المشرکون.
ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ الظهور علی اربعة اوجه: وجود من عدم، و خروج من وعاء، و ظهور بالدلیل، و ظهور بالغلبة و الاستیلاء. و معنی الایة: وجود هذا البلاء و الجدب و القحط الّذی یعده الناس فسادا فی البرّ و البحر انّما هو بذنوب هذا الخلق و بما جنوا علی انفسهم من عظائم الذنوب و اراد بالبرّ البوادی و المفاوز و بالبحر المدائن و القری الّتی علی المیاه الجاریة. قال الزجاج: کل بلد ذی ماء جار فهو بحر و العرب تسمّی القریة و المدینة بحرة. و فساد البرّ الجدب و فساد المدینة القحط. و قیل المراد بالبرّ و البحر جمیع الارض کقول القائل: هو معروف فی البرّ و البحر، یعنی هو معروف فی الدنیا. و قیل فساد البرّ قطع الطریق و فساد البحر غرق السفن. و قال عکرمة: البرّ ظهر الارض، الامصار و غیرها. و البحر هو البحر المعروف. و قلّة المطر کما یؤثر فی البر یؤثر فی البحر فتخلو أجواف الاصداف لانّ الصدف اذا جاء المطر یرتفع الی وجه البحر و یفتح فاه فما یقع فی فیه من المطر صار لؤلؤا. و قال ابن عباس و مجاهد: «الْفَسادُ فِی الْبَرِّ» قتل احدا بنی آدم اخاه و فی البحر غصب الملک الجائر السّفینة. قال الضحاک: کانت الارض خضرة مونقة لا یأتی ابن آدم شجرة الّا وجد علیها ثمرة و کان ماء البحر عذبا و کان لا یقصد الاسد البقر و الغنم، فلمّا قتل قابیل هابیل اقشعرت الارض و شاکت الاشجار و صار ماء البحر ملحا زعاقا و قصد الحیوان بعضها بعضا بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ ذکر الایدی هاهنا و فی قوله بما قدّمت یداک کلام عربی یراد به اکتساب الذنب و ان لم یکن للید فیه سعی و لا اثر. و فی الخبر: هذه یدای و ما جنیت بهما علی نفسی، لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا ای لیذیقهم بهذه المحن جزاء بعض ما عملوا من الذنوب و انّما قال بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لانّه لو جزاهم بکلّ ما عملوا لاهلکهم جمیعا و استأصلهم لکنّه یعفو عن کثیر تفضّلا و یجازی بالبعض محنة و تنبّها کما قال: وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَکَ عَلَیْها مِنْ دَابَّةٍ، لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ لکی یرجعوا عن کفرهم الی الایمان و عن المعصیة الی الطاعة.
«قُلْ» یا محمد لمشرکی قریش سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا فی دیار المهلکین من الامم المنذرین و فیما صارت الیه عواقب امورهم لاجل انّهم کانوا یشرکون باللّه، فاعتبروا بها و علموا انّ عواقب امورکم صائرة الی مثل ذلک ان اقمتم علی کفرکم و شرککم.
فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ ای اقم قصدک و اجعله جهتک و استقم علیه و اعمل به. و الدّین القیّم المستقیم و هو دین الاسلام مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ یعنی یوم الموت. و قیل یوم القیامة لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ، ای اذا جاء اللَّه به لم یردّه و قیل فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره یوم من اللَّه، ای یوم من ایام اللَّه، لا مَرَدَّ لمجیئه. یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ، ای یتفرقون فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ اصله یتصدّعون، و الصّدع الشقّ و الصدیع الصبح لانّه ینشق من اللیل یقال صدّعت غنمی صدعتین و کل فرقة صدعة.
مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ. ای و بال کفره وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ، ای یوطّئون لانفسهم منازلهم فی الآخرة لیسلموا من عقاب ربّهم. و قیل یسوّون المضاجع فی القبور علی ما یؤمنون به من عذاب اللَّه فیها. و اصل المهد اصلاح المضجع للصّبیّ ثم استعیر لغیره.
لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْ فَضْلِهِ هذه الایة منتظمة بقوله: یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ و المعنی انّ اهل الموقف یوم القیامة بعد محاسبة اللَّه ایّاهم یفرّقهم فرقتین لکی یجزی الذین آمنوا به فی الدنیا و عملوا بطاعته ما یجزیهم بفضله و هذا دلیل علی ان جزاء الاعمال الصالحة فضل من اللَّه تعالی و هذا من الضّرب الذی یذکر فیه احد طرفی الشّی‌ء و یحذف الطرف الآخر اکتفاء بدلالة المذکور علی المحذوف. و ذلک انّه ذکر انّه یجزی المؤمنین و اراد و یعاقب الکافرین فحذف ذکرهم لدلالة جزاء المؤمنین علی عقاب الکافرین إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ فیشوبهم بالمؤمنین بل یفرق بینهم، وَ مِنْ آیاتِهِ، ای و من آیات قدرته أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ یعنی الجنائب مُبَشِّراتٍ، بالمطر. و قیل تبشّر بصحة الأبدان و خصب الزمان و کلّ ما فی القرآن من الرّیاح بلفظ الجمع فهو الرحمة. و قیل الرّیح جسم رقیق یجری فی الجوّ. و قیل هواء متحرّک، و قیل تموج الهواء بتأثیر الکواکب، و هذا من کلام الاوائل و الصحیح ما ورد به الخبر عن النبیّ (ص): الریح من روح اللَّه عز و جل تأتی بالرحمة و تأتی بالعذاب فلا تسبوها و سلوا اللَّه عز و جل خیرها و استعیذوا باللَّه من شرها.
و قیل مُبَشِّراتٍ یستبشر بها الخلق لانّهم یرجون معها مجی‌ء المطر. و قیل مهیّجات للسّحاب ملقّحات للاشجار مسیّرات للسفن. وَ لِیُذِیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ عطف علی مُبَشِّراتٍ یعنی لیبشّرکم و لیذیقکم من رحمته الرحمة، هاهنا المطر. وَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ بِأَمْرِهِ منسوق علی قوله: یُرْسِلَ الرِّیاحَ فالسفن تجری بالرّیاح بامر اللَّه فهی جاریة بامره و لتبتغوا من فضله منسوق علی قوله: وَ لِیُذِیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ. و قیل: لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ. ای لتطلبوا الریح من التجارة فی البحر. و قیل فی الذهاب فی البحر الی الجهاد وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ هذا النعم.
لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ رُسُلًا إِلی قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ، الدلالات الواضحات علی صدقهم، فکذّبوهم کما کذّبوک،انْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا ای انتصرنا من الذین آتوا بالجرم بتکذیب الانبیاء کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ، هذا کما یقال علیّ فصل هذا الامر، ای انا افعله. و نظیره: إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدی إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ ففی هذا تبشیر النبی (ص) بالظفر فی العاقبة و النصر علی الاعداء عن ابی الدرداء قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «ما من مسلم یرد عن عرض اخیه الّا کان حقا علی اللَّه ان یردّ عنه نار جهنم یوم القیامة»، ثم تلا هذه الایة: کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ.
اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ قرأ ابن کثیر و حمزة و الکسائی: الرّیح فتثیر و قرأ الآخرون الریاح بالجمع فَتُثِیرُ ای تهیج سَحاباً جمع سحابة، یعنی فتهیج الریح السحاب من حیث اراد اللَّه «فَیَبْسُطُهُ»، ای یبسط اللَّه السحاب فی الهواء «کَیْفَ یَشاءُ» مسیرة یوم او یومین او اکثر علی ما یشاء من ناحیة الجنوب او ناحیة الشمال او الدّبور او الصباء، وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً قطعا یرکب بعضه بعضا قرأ ابن عامر کِسَفاً ساکنة السین فَتَرَی الْوَدْقَ ای المطر یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وسطه. و قیل خلال الشی‌ء مفاتحه المؤدیة الی داخله، یعنی فتری قطر الامطار تخرج من فرج ذلک السحاب. و قیل السحاب کالغربال و لو لا ذلک لافسد المطر الارض.
روی عن وهب بن منبه قال: انّ الارض شکت الی اللَّه عزّ و جلّ ایّام الطوفان لانّ اللَّه عزّ و جلّ ارسل الماء بغیر وزن و لا کیل فخرج الماء غضبا للَّه عز و جل فخدّش الارض و خدّدها، فقالت یا ربّ انّ الماء خدّدنی و خدّشنی، فقال اللَّه عزّ و جلّ فیما بلغنی و اللَّه اعلم انّی ساجعل للماء غربالا لا یخدّدک و لا یخدّشک. فجعل السحاب غربال المطر فَإِذا أَصابَ بِهِ، ای بالمطر مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ بمجی‌ء الخصب و زوال القحط. وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلِ یعنی و قد کانوا من قبل نزول المطر عَلَیْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِینَ یائسین قانطین من نزول القطر، فلما انعمنا علیهم بذلک اقتصروا علی الفرح و لم یشکروا. و قیل وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلِ یعنی و ما کانوا من قبله الّا مبلسین. و اعاد قوله من قبله تاکیدا، و قیل الاوّل یرجع الی انزال المطر، و الثّانی الی انشاء السّحاب. و قیل الثانی یرجع الی الاستبشار، و تقدیره من قبل الانزال من قبل الاستبشار، لانّه قرنه بالابلاس و لان منّ علیهم بالمطر و بالاستبشار و اللَّه اعلم.
فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ هکذا قرأ اهل الحجاز و البصرة و ابو بکر، و قرأ الآخرون إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ علی الجمع و اراد برحمة اللَّه المطر لانّه انزله برحمته علی خلقه، و الخطاب و ان توجه نحو النبی فالمراد به جمیع المکلفین و المعنی فانظر الی حسن تأثیره فی الارض کیف یخصب الارض بعد جدبها و قحطها، ای من فعل هذا هو الذی یحیی الموتی یوم القیامة، وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ.
وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِیحاً باردة مضرّة فافسدت الزّرع فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا ای رأوا الزرع مصفرّا بعد الخضرة لَظَلُّوا صاروا مِنْ بَعْدِهِ ای من بعد اصفرار الزرع یَکْفُرُونَ یجحدون ما سلف من النعمة. و المعنی انّهم لا ثقة لهم بربّهم فان اصابهم خیر لم یشکروا و ان نالهم او رأی شی‌ء یکرهونه، جزعوا و کفروا.
فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی، ای من کان کما وصفنا فلا تطمع فی قبوله منک لانّه فی التشبیه کالمیّت و الاصم الّذی لا سبیل له الی السمع. و هم الّذین علم اللَّه قبل خلقهم انّهم لا یؤمنون به و لا برسله وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ قرأ ابن کثیر لا یسمع بالیاء و فتحها، الصّم رفع، و انّما قال: إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ و الاصمّ لا یسمع مقبلا و لا مدبرا لانّه حالة الاقبال ربّما یفهم بالرمز و الاشارة بتحریک الشفاه و ان لم یسمع باذنه، و اذا ولّی فلا یسمع و لا یفهم الاشارة و لا سبیل الی افهامه. و فی الآیة دلیل ان الاحیاء قد تسمّی امواتا اذا لم یکن لهم منفعة الحیاة فانّ اللَّه عزّ و جل سمّاهم موتی و کانوا احیاء علی الحقیقة لکنّهم لما لم یکن لهم منفعة الحیاة سمّاهم موتی، و قال امیر المؤمنین علی (ع): مات خزّان الاموال و هم احیاء و العلماء باقون ما بقی الدهر، اجسادهم مفقودة و آثارهم بین الوری موجودة».
وَ ما أَنْتَ بِهادِی الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ قرأ حمزة تهدی العمی عن ضلالتهم یعنی و لست بهادی الکفّار الذین قد عمی قلوبهم عن الحق و لا تقدر علی اسماع الایمان و الهدی احدا الّا من قضی اللَّه فی سابق علمه و نافذ حکمه، انّه یؤمن باللّه و آیاته اذا تلیت علیه و یهتدی بهداه اذا هدی الیه. نظیره قوله: فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ و ذکّر فانّ الذکری تنفع المؤمنین، فَهُمْ مُسْلِمُونَ خاضعون للَّه بالطّاعة.
اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ بفتح الضاد ثلثهن قرأ حمزة و ابو بکر «من ضعف» یعنی من نطفة، یرید من ذی ضعف، ای من ماء ذی ضعف، کما قال: أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ. ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ای من بعد ضعف الطفولیة شبابا، و هو وقت القوة ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً هرما وَ شَیْبَةً یَخْلُقُ ما یَشاءُ من الضعف و القوّة و الشباب و الشیبة وَ هُوَ الْعَلِیمُ بتدبیر خلقه الْقَدِیرُ علی ما یشاء.
روی انّ ابرهیم (ع) لمّا بدأ الشیب فی رأسه و عارضیه قال: یا رب ما هذا؟
فقال: وقار الشیب، فقال: اللّهم زدنی وقارا. و فی الخبر عن النبی (ص): من اجلال اللَّه اکرام ذی الشیبة المسلم و حامل القرآن و قال (ص) ثلاثة لا یستخف بهم الّا منافق: امام مقسط و ذو شیب فی الاسلام و ذو علم.
و قال (ص): من شاب شیبة فی الاسلام کانت له نورا یوم القیامة ما لم یخضبها او ینتفها.
و عن بعضهم قال: رأیت یحیی بن اکثم القاضی فی المنام فقلت له ما فعل اللَّه بک؟ فقال غفر لی، الّا انّه وبّخنی، ثمّ قال: یا یحیی خلّطت علیّ فی دار الدنیا، فقلت ای رب، اتکلت علی
حدیث حدثنی ابو معاویة الضریر عن الاعمش عن ابی صالح عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): انّک قلت انّی لاستحیی ان اعذّب ذا شیبة بالنّار، فقال قد عفوت عنک یا یحیی و صدق نبیّی الّا انّک خلطت علیّ فی دار الدنیا.
و عن واثلة بن الاسقع قال قال رسول اللَّه (ص): «خیر شبابکم من تشبه بکهولکم و خیر کهولکم من تشبّه بشبابکم».
و قال (ص): «اوصیکم بالشباب خیرا ثلاثا، فانّهم: ارقّ افئدة الا و انّ اللَّه ارسلنی شاهدا و مبشّرا و نذیرا، فخالصنی الشبّان و خالفنی الشیوخ».
وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ یحلف الکافرون ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ فی قبورهم. و قیل ما لبثوا فی الدنیا الّا ساعة واحدة، و ذلک لاستقلالهم مدة الدنیا و مدة البرزخ فی جنب ما استقبلهم من الابد الذی لا انقطاع له، نظیره قوله تعالی: کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ. کَذلِکَ کانُوا یُؤْفَکُونَ ای یصرفون عن الصدق فیأخذون فی الافک. و ذلک انّهم کانوا ینکرون البعث و النشور و یحلفون علی بطلان ذلک کما اخبر سبحانه فی قوله: وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ، المعنی انّهم یذهبون عن الحق فی ذلک الیوم کما کانوا یذهبون عن الحق فی ذلک الیوم کما کانوا یذهبون عنه فی الدّنیا. و قیل اراد اللَّه ان یفضحهم فحلفوا علی شی‌ء یتبیّن لاهل الجمع انّهم کاذبون فیه و کان ذلک بقضاء اللَّه و قدره، بدلیل قوله: یُؤْفَکُونَ ای یصرفون عن الحق ثمّ ذکر انکار المؤمنین علیهم کذبهم، فقال: وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ و هم الانبیاء و علماء المؤمنین و قیل الملائکة مجیبین لهم توبیخا، لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللَّهِ ای فی حکم اللَّه و علمه المثبت فی اللّوح المحفوظ. و قیل فیما کتب اللَّه لکم فی سابق علمه، و قیل فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره: و قال الذین اوتوا العلم فی کتاب اللَّه و الایمان لقد لبثتم، إِلی یَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا یَوْمُ الْبَعْثِ الذی کنتم تنکرونه فی الدنیا، وَ لکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ذلک فی الدّنیا فحلفتم علی جهل و لا ینفعکم العلم به الآن بدلیل قوله: فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ ای عذرهم، اخذ من المعذار، و هو الستر و قولهم من عذیری معناه من الذی یقوم تبینن عذری وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ، ای لا یطلب منهم الاعتاب. و الاعتاب الخروج ممّا یوجب العتب یرید انّه لا یقبل منهم توبة و یسألون الرجعة الی الدّنیا لاستدراک الفائت فلا یجابون. قرأ اهل الکوفة: لا یَنْفَعُ بالیاء هاهنا، و فی حم المؤمن و تابعهم نافع فی حم المؤمن و قرأ الباقون بالتّاء فیهما.
وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ، یعنی بیّنّا لهم فیه من کل شبه و من کلّ نوع ممّا یحتاجون الیه من امر الدّین و الدّنیا یهتدی به المتفکّر و یعتبر به الناظر المتدبّر، وَ لَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآیَةٍ اخری، مع هذا القرآن علی وضوحه و اصابة امثاله و بیان حججه، لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ ما انتم الّا علی باطل، یعنی: انّهم لا یهتدون بتلک الآیة ایضا و لم یعرفوا بها صحة دینک و حقیقة امرک کما لم یهتدوا بهذا القرآن و لم یعلموا به شیئا من ذلک.
کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ ای کما اخبرناک عن هؤلاء الکفّار کذلک سبیل من یطبع اللَّه علی قلوبهم، ای یختم علیها بکفرهم فلا یعلمون حقیقة الدّین کما لم یعلم هؤلاء فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ ای اصبر علی اذی المشرکین ایّاک و اثبت علی دینک و دم علی تبلیغ رسالات ربّک إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ من النصر علی اعدائک و اظهار دینک علی سائر الادیان. وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ، ای لا یستحملنّک، معناه لا یحملنّک، الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ علی الجهل و اتباعهم فی الغیّ. و قیل لا یستخفنّ رأیک و حلمک الّذین لا یؤمنون بالبعث و الحساب. و قیل لا یتداخلنک خفة و عجلة لشدّة غضبک علی الکفّار فتفعل بخلاف ما امرک اللَّه به من الصبر فلیس لوعده خلف و لا تبدیل.
روی عن علی بن ربیعة قال: نادی رجل من الخوارج علیّا (ع) و هو فی صلاة الفجر فقال: و لقد اوحی الیک و الی الذین من قبلک: لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ فاجابه علیّ و هو فی الصلاة: فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ الیقین اخذ من الیقین و هو الماء الصّافی.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: فَآتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ، القربی القرابة، و ابن السبیل الضّیف، یقال حق الاقرباء منسوخ بآیات المواریث و البرّ الی المسکین و ابن السبیل محکم.
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید: حق خویشاوندان را ادا کنید. خویشاوندی به معنی نزدیکی نسبی است. و نیز حق مسافران و مهمانان را در نظر داشته باشید. گفته شده است که حق خویشاوندان به وسیله آیات مربوط به ارث و نیکی به نیازمندان و مسافران نسخ شده، ولی در مورد مسافران و نیازمندان این حقوق ثابت و دائمی هستند.
عن ابی شریح الکعبی انّ رسول اللَّه (ص) قال: من کان یؤمن باللَّه و الیوم الآخر فلیکرم ضیفه جائزنا یوم و لیلة و الضیافة ثلاثة ایام فما بعد ذلک فهو صدقة. و لا یحل له ان یثوی عنده حتی یخرجه، و قال: «ان نزلتم بقوم فامروا لکم بما ینبغی للضّیف فاقبلوا، فان لم یفعلوا فخذوا منهم حق الضیف الذی ینبغی له»، و قیل الخطاب للنبی (ص): و ذا القربی بنو هاشم و بنو المطّلب یعطون حقوقهم من الغنیمة و الفی‌ء و قیل: فَآتِ ذَا الْقُرْبی جواب و جزاء لما قبله، ای سعة الرزق و ضیقه من اللَّه، فاعط من مالک ان آمنت بذلک لانّ من علم ان غناه و فقره من اللَّه لم یخف باداء الحقوق الفقر. و دخول الفاء لهذا المعنی. ثم قال: ذلِکَ ای اخراج الحقوق من الاموال «خیر» لمن اخرجها مخلصا للَّه غیر قاصد به الرّیاء و السمعة، وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ فی الآخرة. و المعنی له فی الدنیا خیر و هو البرکة فی ماله لانّ اخراج الزکاة یزید فی المال و فی الآخرة یصیر بطاعة ربّه فی اخراج ماله الی زکاته و غیر ذلک من المفلحین الفائزین بالجنّة.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: کسی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید از مهمان خود به مدت یک روز و شب پذیرایی کند و پذیرایی حداکثر سه روز است، پس بعد از آن، نیکی به مهمان خواهش صدقه محسوب می‌شود. همچنین نباید مهمان را آن‌قدر نگه دارد که نیاز به خروج داشته باشد. اگر به قوم و قبیله‌ای برسید و آنها حقوق مهمانی‌تان را ادا کردند، باید قبول کنید، و اگر این کار را نکردند، حق خودتان را از آنها بگیرید. در ضمن، درباره خویشاوندان و بنی‌هاشم بیان شده که باید حقوقشان را از غنایم و اموال عمومی بگیرند. همچنین، بیان شده که بخشیدن به خویشاوندان و کمک به آنها نشانه‌ای از برکت و افزایش روزی از سوی خداوند است. کسی که بداند ثروت و فقرش از خداست، هرگز از ادای حقوق نگران نخواهد بود. حقایق مادی و معنوی که با خلوص نیت به خدا بخشیده می‌شود، برای فرد بهترین است و این افراد در آخرت موفق خواهند بود. در دنیا نیز این عمل منجر به برکت در مال می‌شود و پرداخت زکات باعث افزایش مال و کامیابی آنها در بهشت خواهد شد.
وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً معنی الرّبا الزیادة و منه یقال للتلّ و البقاع رابیة.
هوش مصنوعی: و هر چیزی که از ربا به دست آورید، ربا به معنای افزایش و رشد است، و به همین دلیل به تپه‌ها و زمین‌های بلند، رابیة گفته می‌شود.
و الربوا قسمان: احدهما ما یزداد فی البیع و هو حرام محرّم نطق بتغلیظ تحریمه القرآن و السّنّة و سبق شرحه فی سورة البقرة. و علی قول السدی نزلت هذه الایة فی ثقیف لانّهم کانوا یعطون الربوا اعنی هذا القسم المحرّم، فذلک فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ ای فی حکمه بل یمحقه و یذهب برکته کقوله: یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا و الثانی ان یعطی الرجل العطیّة و یهدی الهدیّة لیثاب اکثر منها، فهذا ربوا حلال جائز و لکن لا یثاب علیه فی القیامة و هو معنی قوله: فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ لانّه لم یرد به وجه اللَّه و هذا کان حراما علی النبی (ص) لقوله تعالی: وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ ای لا تعط و تطلب اکثر ممّا اعطیت و هو المراد بالایة علی قول اکثر المفسّرین مثل سعید بن جبیر و مجاهد و قتاده و طاوس و الضحاک. قرأ ابن کثیر وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً مقصورا، ای فعلتم. و قرأ الآخرون آتَیْتُمْ ممدودا ای اعطیتم لتربوا. قرأ نافع و یعقوب بضمّ التاء و سکون الواو علی الخطاب، ای لتربوا انتم و تصیروا ذوی زیادة من اموال الناس و قرأ الآخرون لِیَرْبُوَا بالیاء و فتحها و نصب الواو و جعلوا الفعل للرّبوا لقوله: فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ. قیل هی الزکاة المفروضة، و قال ابن عباس هی الصدقة سمّیت زکاة لانها تزکو و تنمو تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ ثوابه و رضاه فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ یضاعف لهم الثّواب فیعطون بالحسنة عشرا مثالها و یضاعف اللَّه لمن یشاء فالمضعف ذو الاضعاف من الحسنات کما یقال رجل مقو، ای صاحب قوّة و موسر، ای صاحب یسار. و انّما قال: فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ فعدل علی الخطاب الی الاخبار ایماء الی انه لم یخصّ به المخاطبون بل هو عامّ فی جمیع المکلّفین.
هوش مصنوعی: ربا دو نوع است: یکی آن چیزی که در فروش افزایش می‌یابد و حرام است و قرآن و سنت به شدت آن را منع کرده‌اند و توضیحاتش در سوره بقره آمده است. برخی می‌گویند این آیه درباره طائفه ثقیف نازل شده، زیرا آنها به همین نوع ربا به عنوان یک عمل حرام پرداختند. در نتیجه، این نوع ربا در نظر خدا ارزش نمی‌یابد و خداوند آن را نابود می‌کند و برکتش را می‌گیرد. نوع دوم، بخشش و هدیه دادن است به امید پاداش بیشتر، که حلال و مجاز است اما در آخرت، هیچ پاداشی برای آن نیست. این نوع ربا به این معنا است که فرد به خاطر خدا چیزی نمی‌دهد و این امر برای پیامبر (ص) حرام بود، زیرا خداوند فرموده است که نباید منت گذارد و در ازای عطا، انتظار بیشتر داشته باشد. درباره معنی برخی عبارات نیز، تفاسیر مختلفی وجود دارد و برخی مفسرین به تفسیراتی درباره نوع هدیه و زکات پرداخته‌اند. در نهایت، خداوند به کسانی که برای رضای او عمل کنند، پاداش می‌دهد و برای آنان اجر مضاعف در نظر دارد، چرا که این اجر به اندازه‌ای است که حسنات را چند برابر می‌کند و این وعده شامل تمامی مکلّفین است.
اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ اوجدکم من العدم و لم تکونوا شیئا ثُمَّ رَزَقَکُمْ فی حیاتکم الاموال و النعم ثُمَّ یُمِیتُکُمْ عند انقضاء آجالکم ثُمَّ یُحْیِیکُمْ للثواب و العقاب هَلْ مِنْ شُرَکائِکُمْ اللّاتی زعمتم انّها شرکاء اللَّه مَنْ یَفْعَلُ مِنْ ذلِکُمْ الخلق و الرزق و الاماتة و الاحیاء مِنْ شَیْ‌ءٍ یعنی شیئا و من صلة سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یفتری المفترون و یشرک به هؤلاء المشرکون.
هوش مصنوعی: خداوندی که شما را از هیچ خلق کرد و شما هیچ بودید، سپس در زندگی‌تان به شما مال و نعمت عطا کرد. پس از آن، در زمان مقرر شما را می‌میراند و سپس برای پاداش و کیفر شما را زنده می‌کند. آیا از شریکانی که شما به عنوان شریکان خداوند فرض کرده‌اید، کسی وجود دارد که بتواند مانند خداوند خلقت، روزی‌دهی، مرگ و حیات را انجام دهد؟ هیچ چیزی از این امور به آنها مربوط نمی‌شود و خداوند از آنچه که این شرکای فرضی به او نسبت می‌دهند، پاک و منزّه است.
ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ الظهور علی اربعة اوجه: وجود من عدم، و خروج من وعاء، و ظهور بالدلیل، و ظهور بالغلبة و الاستیلاء. و معنی الایة: وجود هذا البلاء و الجدب و القحط الّذی یعده الناس فسادا فی البرّ و البحر انّما هو بذنوب هذا الخلق و بما جنوا علی انفسهم من عظائم الذنوب و اراد بالبرّ البوادی و المفاوز و بالبحر المدائن و القری الّتی علی المیاه الجاریة. قال الزجاج: کل بلد ذی ماء جار فهو بحر و العرب تسمّی القریة و المدینة بحرة. و فساد البرّ الجدب و فساد المدینة القحط. و قیل المراد بالبرّ و البحر جمیع الارض کقول القائل: هو معروف فی البرّ و البحر، یعنی هو معروف فی الدنیا. و قیل فساد البرّ قطع الطریق و فساد البحر غرق السفن. و قال عکرمة: البرّ ظهر الارض، الامصار و غیرها. و البحر هو البحر المعروف. و قلّة المطر کما یؤثر فی البر یؤثر فی البحر فتخلو أجواف الاصداف لانّ الصدف اذا جاء المطر یرتفع الی وجه البحر و یفتح فاه فما یقع فی فیه من المطر صار لؤلؤا. و قال ابن عباس و مجاهد: «الْفَسادُ فِی الْبَرِّ» قتل احدا بنی آدم اخاه و فی البحر غصب الملک الجائر السّفینة. قال الضحاک: کانت الارض خضرة مونقة لا یأتی ابن آدم شجرة الّا وجد علیها ثمرة و کان ماء البحر عذبا و کان لا یقصد الاسد البقر و الغنم، فلمّا قتل قابیل هابیل اقشعرت الارض و شاکت الاشجار و صار ماء البحر ملحا زعاقا و قصد الحیوان بعضها بعضا بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ ذکر الایدی هاهنا و فی قوله بما قدّمت یداک کلام عربی یراد به اکتساب الذنب و ان لم یکن للید فیه سعی و لا اثر. و فی الخبر: هذه یدای و ما جنیت بهما علی نفسی، لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا ای لیذیقهم بهذه المحن جزاء بعض ما عملوا من الذنوب و انّما قال بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لانّه لو جزاهم بکلّ ما عملوا لاهلکهم جمیعا و استأصلهم لکنّه یعفو عن کثیر تفضّلا و یجازی بالبعض محنة و تنبّها کما قال: وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ ما تَرَکَ عَلَیْها مِنْ دَابَّةٍ، لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ لکی یرجعوا عن کفرهم الی الایمان و عن المعصیة الی الطاعة.
هوش مصنوعی: فساد در زمین و دریا به چهار شکل ظاهر می‌شود: وجود یا عدم آن، خروج از ظرفی خاص، ظهور با دلیل، و تسلط و غالب شدن. این بلایا و مشکلاتی که مردم به آن فساد می‌گویند، ناشی از گناهان خودشان و اعمال نادرست‌شان است. "زمین" به دشت‌ها و مناطق خشک و "دریا" به شهرها و روستاهایی که در کنار آب‌های جاری هستند، اشاره دارد. مناطقی که در آنها آب جریان دارد، به عنوان دریا در نظر گرفته می‌شوند و کمبود باران در زمین باعث خشکی و قحطی در شهرها می‌شود. همچنین، فساد در زمین ممکن است به معنی قطع راه‌ها و در دریا به معنای غرق شدن کشتی‌ها باشد. برخی گفته‌اند که زمین به معنای سرزمین‌های مختلف و دریا به معنای آب‌های آشنا است. زمانی که باران کم می‌شود، حتی دریاها نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرند و موجودات دریایی دچار مشکلاتی می‌شوند. طبق نظراتی از ابن عباس و مجاهد، فساد در زمین به معنای قتل یکی از فرزندان آدم و در دریا به معنای غصب کشتی‌ها است. بنابراین، تمام این مشکلات نشانگر نتایج اعمال انسان‌هاست و اگر خدا بخواهد همه را به خاطر گناهانشان مجازات کند، هیچ موجود زنده‌ای باقی نخواهد ماند. اما خداوند به اندازه‌ای که می‌خواهد مجازات می‌کند تا مردم به خود بیایند و به راه راست برگردند.
«قُلْ» یا محمد لمشرکی قریش سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا فی دیار المهلکین من الامم المنذرین و فیما صارت الیه عواقب امورهم لاجل انّهم کانوا یشرکون باللّه، فاعتبروا بها و علموا انّ عواقب امورکم صائرة الی مثل ذلک ان اقمتم علی کفرکم و شرککم.
هوش مصنوعی: ای محمد به مشرکان قریش بگو: در زمین سفر کنید و بنگرید به سرنوشت اقوامی که warning داده شدند و به عواقب کارهایشان توجه کنید، زیرا آنها به خداوند شرک می‌ورزیدند. پس از این موارد عبرت بگیرید و بدانید که عواقب کارهای شما نیز اگر بر کفر و شرک خود پافشاری کنید، به چنین روزی خواهد رسید.
فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ الْقَیِّمِ ای اقم قصدک و اجعله جهتک و استقم علیه و اعمل به. و الدّین القیّم المستقیم و هو دین الاسلام مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ یعنی یوم الموت. و قیل یوم القیامة لا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللَّهِ، ای اذا جاء اللَّه به لم یردّه و قیل فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره یوم من اللَّه، ای یوم من ایام اللَّه، لا مَرَدَّ لمجیئه. یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ، ای یتفرقون فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ اصله یتصدّعون، و الصّدع الشقّ و الصدیع الصبح لانّه ینشق من اللیل یقال صدّعت غنمی صدعتین و کل فرقة صدعة.
هوش مصنوعی: بنابراین، خود را به دین راستین و صحیح متوجه کن و تمامی تلاش خود را در این مسیر قرار ده. این دین راستین، دین اسلام است، و باید پیش از آنکه روزی فرا برسد، به آن پایبند باشی. این روز می‌تواند روز مرگ باشد، یا روز قیامت که بازگشتی از آن نیست، زیرا وقتی که خدا آن را مقرر کند، هیچ‌کس نمی‌تواند آن را تغییر دهد. همچنین این روز به نوعی قابل تعبیر به روزی از روزهای خدا است، و بازگشتی از آمدن آن وجود ندارد. در آن روز، مردم به دو گروه تقسیم می‌شوند: یک گروه در بهشت و گروه دیگر در آتش. واژه‌ای که به انشعاب اشاره دارد، به معنای تفرقه و شکاف است، و همچنین به صبح نیز اطلاق می‌شود چرا که هنگام روز، شب را می‌شکافد.
مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ. ای و بال کفره وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ، ای یوطّئون لانفسهم منازلهم فی الآخرة لیسلموا من عقاب ربّهم. و قیل یسوّون المضاجع فی القبور علی ما یؤمنون به من عذاب اللَّه فیها. و اصل المهد اصلاح المضجع للصّبیّ ثم استعیر لغیره.
هوش مصنوعی: هر کس کفر ورزد، ضرر آن متوجه خود اوست. و کسانی که اعمال صالح انجام دهند، در واقع برای خود، زمینه را فراهم می‌کنند تا در آخرت به آرامش برسند و از عذاب پروردگارشان در امان بمانند. برخی گفته‌اند که در قبرها، بر اساس اعتقادشان به عذاب الهی، تخت‌های خود را مرتب می‌کنند. واژه "مهد" به معنای مرتب کردن خوابگاه برای کودک است و سپس به معنای آماده‌سازی برای دیگران نیز به کار رفته است.
لِیَجْزِیَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ مِنْ فَضْلِهِ هذه الایة منتظمة بقوله: یَوْمَئِذٍ یَصَّدَّعُونَ و المعنی انّ اهل الموقف یوم القیامة بعد محاسبة اللَّه ایّاهم یفرّقهم فرقتین لکی یجزی الذین آمنوا به فی الدنیا و عملوا بطاعته ما یجزیهم بفضله و هذا دلیل علی ان جزاء الاعمال الصالحة فضل من اللَّه تعالی و هذا من الضّرب الذی یذکر فیه احد طرفی الشّی‌ء و یحذف الطرف الآخر اکتفاء بدلالة المذکور علی المحذوف. و ذلک انّه ذکر انّه یجزی المؤمنین و اراد و یعاقب الکافرین فحذف ذکرهم لدلالة جزاء المؤمنین علی عقاب الکافرین إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْکافِرِینَ فیشوبهم بالمؤمنین بل یفرق بینهم، وَ مِنْ آیاتِهِ، ای و من آیات قدرته أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ یعنی الجنائب مُبَشِّراتٍ، بالمطر. و قیل تبشّر بصحة الأبدان و خصب الزمان و کلّ ما فی القرآن من الرّیاح بلفظ الجمع فهو الرحمة. و قیل الرّیح جسم رقیق یجری فی الجوّ. و قیل هواء متحرّک، و قیل تموج الهواء بتأثیر الکواکب، و هذا من کلام الاوائل و الصحیح ما ورد به الخبر عن النبیّ (ص): الریح من روح اللَّه عز و جل تأتی بالرحمة و تأتی بالعذاب فلا تسبوها و سلوا اللَّه عز و جل خیرها و استعیذوا باللَّه من شرها.
هوش مصنوعی: این متن درباره روز قیامت و اعمال انسان‌ها صحبت می‌کند. در آن بیان شده که خداوند در آن روز مومنان را از کافرین جدا می‌کند و به مومنان بر اساس ایمان و اعمال نیکشان پاداش می‌دهد. پاداش اعمال صالح به عنوان نعمت و فضل الهی شناخته می‌شود. همچنین اشاره می‌کند که خداوند کافرین را مورد مجازات قرار می‌دهد، اما این مجازات به طور مستقیم ذکر نشده و از طریق پاداش مومنان به آن اشاره شده است. سپس به قدرت خداوند در ایجاد بادها و باران اشاره می‌شود و ویژگی‌های مختلف باد توضیح داده می‌شود، از جمله برکت و رحمت آن. در نهایت، توصیه می‌شود که انسان‌ها از بادها بدگویی نکنند و از خداوند خیر آنها را بخواهند و از شرّشان پناه ببرند.
و قیل مُبَشِّراتٍ یستبشر بها الخلق لانّهم یرجون معها مجی‌ء المطر. و قیل مهیّجات للسّحاب ملقّحات للاشجار مسیّرات للسفن. وَ لِیُذِیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ عطف علی مُبَشِّراتٍ یعنی لیبشّرکم و لیذیقکم من رحمته الرحمة، هاهنا المطر. وَ لِتَجْرِیَ الْفُلْکُ بِأَمْرِهِ منسوق علی قوله: یُرْسِلَ الرِّیاحَ فالسفن تجری بالرّیاح بامر اللَّه فهی جاریة بامره و لتبتغوا من فضله منسوق علی قوله: وَ لِیُذِیقَکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ. و قیل: لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ. ای لتطلبوا الریح من التجارة فی البحر. و قیل فی الذهاب فی البحر الی الجهاد وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ هذا النعم.
هوش مصنوعی: این متن به توصیف برخی از اثرات و فواید باران و آب و هوای مناسب اشاره دارد. به گفته متن، باران به عنوان یک مژده برای موجودات زنده محسوب می‌شود، زیرا آنها امید دارند که باران بیفتد و زمین شکوفا شود. همچنین، باران موجب تحریک ابرها و بارور کردن درختان می‌شود و به کشتی‌ها کمک می‌کند تا راه خود را بپیمایند. این نیکویی‌ها و رحمت‌ها باعث می‌شود که انسان‌ها از خداوند بخاطر این نعمت‌ها سپاسگزاری کنند و به تجارت و جهاد در دریا بپردازند.
لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ رُسُلًا إِلی قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَیِّناتِ، الدلالات الواضحات علی صدقهم، فکذّبوهم کما کذّبوک،انْتَقَمْنا مِنَ الَّذِینَ أَجْرَمُوا ای انتصرنا من الذین آتوا بالجرم بتکذیب الانبیاء کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ، هذا کما یقال علیّ فصل هذا الامر، ای انا افعله. و نظیره: إِنَّ عَلَیْنا لَلْهُدی إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ ففی هذا تبشیر النبی (ص) بالظفر فی العاقبة و النصر علی الاعداء عن ابی الدرداء قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «ما من مسلم یرد عن عرض اخیه الّا کان حقا علی اللَّه ان یردّ عنه نار جهنم یوم القیامة»، ثم تلا هذه الایة: کانَ حَقًّا عَلَیْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ.
هوش مصنوعی: ما پیش از تو پیامبرانی را به سوی قوم‌هایشان فرستادیم و آنها را با دلایل روشن و معجزات واضحی که نشان‌دهنده صداقت آنها بود، فرستادیم. اما آن قوم‌ها آنها را تکذیب کردند، همانطور که تو را تکذیب کردند. ما از افرادی که مرتکب گناه شدند انتقام گرفتیم. یعنی ما از کسانی که با تکذیب پیامبران جرم کردند، انتقام گرفتیم. بر ما واجب بود که از مؤمنین حمایت کنیم. این به نوعی به این معناست که من این کار را انجام می‌دهم. همچنین به این اشاره شده که بر ما هدایت و جمع‌آوری قرآن واجب است و سپس بر ماست که حساب آنها را بکشیم. در این موضوع نوید پیروزی پیامبر (ص) در پایان کار و پیروزی بر دشمنان داده شده است. ابی دردارا نقل کرده که رسول خدا (ص) فرمودند: «هیچ مسلمانی نیست که از آبرو و حیثیت برادرش دفاع کند، مگر اینکه بر خدا واجب است که او را از آتش جهنم در روز قیامت حفظ کند.» و سپس این آیه را خواند: «بر ما واجب است که از مؤمنان حمایت کنیم.»
اللَّهُ الَّذِی یُرْسِلُ الرِّیاحَ قرأ ابن کثیر و حمزة و الکسائی: الرّیح فتثیر و قرأ الآخرون الریاح بالجمع فَتُثِیرُ ای تهیج سَحاباً جمع سحابة، یعنی فتهیج الریح السحاب من حیث اراد اللَّه «فَیَبْسُطُهُ»، ای یبسط اللَّه السحاب فی الهواء «کَیْفَ یَشاءُ» مسیرة یوم او یومین او اکثر علی ما یشاء من ناحیة الجنوب او ناحیة الشمال او الدّبور او الصباء، وَ یَجْعَلُهُ کِسَفاً قطعا یرکب بعضه بعضا قرأ ابن عامر کِسَفاً ساکنة السین فَتَرَی الْوَدْقَ ای المطر یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وسطه. و قیل خلال الشی‌ء مفاتحه المؤدیة الی داخله، یعنی فتری قطر الامطار تخرج من فرج ذلک السحاب. و قیل السحاب کالغربال و لو لا ذلک لافسد المطر الارض.
هوش مصنوعی: خداوندی است که بادها را می‌فرستد. برخی از قاریان، واژه "باد" را به صورت مفرد خوانده‌اند و برخی دیگر آن را به صورت جمع "بادها" آورده‌اند. بادها ابرها را تکان می‌دهند، به طوری که خداوند به خواست خود آنها را در آسمان منتشر می‌کند. این روند ممکن است یک روز یا بیشتر طول بکشد و بادها می‌توانند از هر طرفی بیایند. خداوند ابرها را به صورت تکه تکه درمی‌آورد، به طوری که باران از درون آنها خارج می‌شود. برخی نیز می‌گویند که ابر مانند غربال عمل می‌کند و اگر اینگونه نبود، باران زمین را خراب می‌کرد.
روی عن وهب بن منبه قال: انّ الارض شکت الی اللَّه عزّ و جلّ ایّام الطوفان لانّ اللَّه عزّ و جلّ ارسل الماء بغیر وزن و لا کیل فخرج الماء غضبا للَّه عز و جل فخدّش الارض و خدّدها، فقالت یا ربّ انّ الماء خدّدنی و خدّشنی، فقال اللَّه عزّ و جلّ فیما بلغنی و اللَّه اعلم انّی ساجعل للماء غربالا لا یخدّدک و لا یخدّشک. فجعل السحاب غربال المطر فَإِذا أَصابَ بِهِ، ای بالمطر مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ إِذا هُمْ یَسْتَبْشِرُونَ بمجی‌ء الخصب و زوال القحط. وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلِ یعنی و قد کانوا من قبل نزول المطر عَلَیْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِینَ یائسین قانطین من نزول القطر، فلما انعمنا علیهم بذلک اقتصروا علی الفرح و لم یشکروا. و قیل وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلِ یعنی و ما کانوا من قبله الّا مبلسین. و اعاد قوله من قبله تاکیدا، و قیل الاوّل یرجع الی انزال المطر، و الثّانی الی انشاء السّحاب. و قیل الثانی یرجع الی الاستبشار، و تقدیره من قبل الانزال من قبل الاستبشار، لانّه قرنه بالابلاس و لان منّ علیهم بالمطر و بالاستبشار و اللَّه اعلم.
هوش مصنوعی: حضرت وهب بن منبه نقل می‌کند که زمین در روزهای طوفان به خداوند شکایت کرد، زیرا خداوند باران را به صورت بی‌حساب و بی‌وزن نازل کرده بود. این باران با غضب الهی بر زمین ریخته شد و آن را آسیب زد. زمین گفت: "پروردگارا، این آب مرا زخمی کرده است." خداوند در پاسخ فرمود: "من برای آب یک غربال قرار می‌دهم تا تو را زخمی نکند." بدین ترتیب، ابرها به عنوان غربال باران عمل کردند. وقتی باران بر بندگانش می‌بارید، آنها از آمدن نعمت و زوال خشکسالی خوشحال می‌شدند. در حالی که پیش از بارش باران، ناامید و مایوس بودند. هنگامی که خداوند نعمتی به آنها عطا کرد، فقط به شادی پرداختند و شکرگزاری نکردند. برخی به این نکته اشاره کرده‌اند که این ناامیدی به حالتی اشاره دارد که قبل از بارش باران داشتند. توضیحات متعددی درباره این آیات وجود دارد که به انزال باران و وضعیت پیشین بندگان مربوط می‌شود.
فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ هکذا قرأ اهل الحجاز و البصرة و ابو بکر، و قرأ الآخرون إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ علی الجمع و اراد برحمة اللَّه المطر لانّه انزله برحمته علی خلقه، و الخطاب و ان توجه نحو النبی فالمراد به جمیع المکلفین و المعنی فانظر الی حسن تأثیره فی الارض کیف یخصب الارض بعد جدبها و قحطها، ای من فعل هذا هو الذی یحیی الموتی یوم القیامة، وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ.
هوش مصنوعی: به آثار رحمت خداوند نگاه کن. این جمله را اهل حجاز، بصری‌ها و ابوبکر اینگونه خوانده‌اند، اما دیگران آن را به صورت جمع خوانده و بر رحمت خداوند، باران را اراده کرده‌اند؛ زیرا باران را به رحمتش بر مخلوقات نازل کرده است. اگرچه خطاب به پیامبر است، اما منظور تمامی مکلفین است. معنای این جمله این است که به تأثیر شگفت‌آور رحمت خداوند در زمین نگاه کن. چطور زمین پس از خشکی و قحطی، سرسبز و خرّم می‌شود. کسی که این کار را انجام می‌دهد، همان است که مردگان را در روز قیامت زنده می‌کند و او بر هر چیزی تواناست.
وَ لَئِنْ أَرْسَلْنا رِیحاً باردة مضرّة فافسدت الزّرع فَرَأَوْهُ مُصْفَرًّا ای رأوا الزرع مصفرّا بعد الخضرة لَظَلُّوا صاروا مِنْ بَعْدِهِ ای من بعد اصفرار الزرع یَکْفُرُونَ یجحدون ما سلف من النعمة. و المعنی انّهم لا ثقة لهم بربّهم فان اصابهم خیر لم یشکروا و ان نالهم او رأی شی‌ء یکرهونه، جزعوا و کفروا.
هوش مصنوعی: اگر بادی سرد و زیان‌آور بفرستیم و محصول را خراب کند و آنها محصولات را زرد ببینند، بعد از مشاهده زردی محصول، کافر خواهند شد و آنچه را که قبلاً از نعمت‌ها دریافت کرده‌اند، انکار خواهند کرد. در اینجا اشاره می‌شود که آنها به پروردگار خود اعتماد ندارند؛ هنگامی که خیری به آنها می‌رسد شکر نمی‌کنند و اگر با چیزی که خوشایندشان نیست مواجه شوند، دچار اضطراب و نارضایتی می‌شوند و کفر می‌ورزند.
فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتی، ای من کان کما وصفنا فلا تطمع فی قبوله منک لانّه فی التشبیه کالمیّت و الاصم الّذی لا سبیل له الی السمع. و هم الّذین علم اللَّه قبل خلقهم انّهم لا یؤمنون به و لا برسله وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ قرأ ابن کثیر لا یسمع بالیاء و فتحها، الصّم رفع، و انّما قال: إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ و الاصمّ لا یسمع مقبلا و لا مدبرا لانّه حالة الاقبال ربّما یفهم بالرمز و الاشارة بتحریک الشفاه و ان لم یسمع باذنه، و اذا ولّی فلا یسمع و لا یفهم الاشارة و لا سبیل الی افهامه. و فی الآیة دلیل ان الاحیاء قد تسمّی امواتا اذا لم یکن لهم منفعة الحیاة فانّ اللَّه عزّ و جل سمّاهم موتی و کانوا احیاء علی الحقیقة لکنّهم لما لم یکن لهم منفعة الحیاة سمّاهم موتی، و قال امیر المؤمنین علی (ع): مات خزّان الاموال و هم احیاء و العلماء باقون ما بقی الدهر، اجسادهم مفقودة و آثارهم بین الوری موجودة».
هوش مصنوعی: تو نمی‌توانی مردگان را بشنوی، زیرا آنها مانند کسی هستند که توصیف کردیم و نمی‌توانی انتظار داشته باشی که آنها از تو چیزی بپذیرند. زیرا در مقایسه، مانند مرده و ناشنوا هستند که هیچ راهی برای شنیدن ندارند. آنها کسانی هستند که خداوند قبل از آفرینششان می‌دانست که به او و رسولانش ایمان نخواهند آورد. همچنین نمی‌توانی به ناشنواها دعایی برسانی. برخی مانند ابن کثیر می‌گویند که این کلمه باید با "ی" خوانده شود و "ناشنوا" در اینجا به معنی خالی از حساسیت است. او می‌گوید: وقتی آنها از تو دور می‌شوند، ناشنوا نمی‌تواند چیزی بشنود، چه در حال نزدیک شدن باشد و چه در حال دور شدن. زیرا در حالت نزدیک شدن شاید بتواند از حرکات لب‌ها چیزی بفهمد، حتی اگر نشنود. اما وقتی دور می‌شود، دیگر نه می‌تواند بشنود و نه می‌تواند حرکات را درک کند. در این آیه، اشاره‌ای وجود دارد که زنده‌ها می‌توانند مرده نامیده شوند، اگر زندگی برایشان فایده‌ای نداشته باشد. خداوند آنها را مرده نامیده است در حالی که حقیقتاً زنده بودند، اما به این دلیل که برای آنها زندگی مفهومی نداشت، مرده خوانده شدند. همچنین امیرالمؤمنین علی (ع) می‌فرماید که خزانه‌داران اموال مرده‌اند با این که زنده‌اند و دانشمندان همیشه باقی خواهند ماند تا ابد، اگرچه اجسادشان دیگر نیست، اما آثارشان در میان مردم وجود دارد.
وَ ما أَنْتَ بِهادِی الْعُمْیِ عَنْ ضَلالَتِهِمْ قرأ حمزة تهدی العمی عن ضلالتهم یعنی و لست بهادی الکفّار الذین قد عمی قلوبهم عن الحق و لا تقدر علی اسماع الایمان و الهدی احدا الّا من قضی اللَّه فی سابق علمه و نافذ حکمه، انّه یؤمن باللّه و آیاته اذا تلیت علیه و یهتدی بهداه اذا هدی الیه. نظیره قوله: فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ و ذکّر فانّ الذکری تنفع المؤمنین، فَهُمْ مُسْلِمُونَ خاضعون للَّه بالطّاعة.
هوش مصنوعی: تو نمی‌توانی کورها را از گمراهی‌شان هدایت کنی. یعنی تو نمی‌توانی کافران را که دل‌هایشان از حق کور شده است هدایت کنی و نمی‌توانی به کسی که خداوند او را بخواهد، ایمان و هدایت را بشناسانی. او تنها هنگامی به خدا و آیاتش ایمان می‌آورد که آن آیات بر او خوانده شود و در مسیر هدایت قرار گیرد. مشابه این موضوع در آیه‌ای دیگر آمده است که می‌گوید: از آنها دور شو، چون تو مورد سرزنش نخواهی بود. و یادآوری کن، چرا که یادآوری برای مؤمنان سودمند است. آنها مسلمانانی هستند که در برابر خدا تسلیم و مطیع‌اند.
اللَّهُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ بفتح الضاد ثلثهن قرأ حمزة و ابو بکر «من ضعف» یعنی من نطفة، یرید من ذی ضعف، ای من ماء ذی ضعف، کما قال: أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ. ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ای من بعد ضعف الطفولیة شبابا، و هو وقت القوة ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً هرما وَ شَیْبَةً یَخْلُقُ ما یَشاءُ من الضعف و القوّة و الشباب و الشیبة وَ هُوَ الْعَلِیمُ بتدبیر خلقه الْقَدِیرُ علی ما یشاء.
هوش مصنوعی: خداوند شما را از ضعفی آفرید که به معنای نطفه است، یعنی از مایعی ضعیف. سپس بعد از آن، از وضعف دوران کودکی شما را به قدرت رساند، که زمان جوانی و قوت است. بعد از آن نیز، از قوت، ضعف و پیری به وجود می‌آید. اوست که هر آنچه بخواهد از ضعف و قوت، جوانی و پیری خلق می‌کند و به تدبیر مخلوقاتش عالم و بر هر چیزی قادر است.
روی انّ ابرهیم (ع) لمّا بدأ الشیب فی رأسه و عارضیه قال: یا رب ما هذا؟
هوش مصنوعی: زمانی که ابراهیم (ع) متوجه شد که موهای سر و ریشش سفید شده است، به پروردگارش گفت: ای پروردگار، این چیست؟
فقال: وقار الشیب، فقال: اللّهم زدنی وقارا. و فی الخبر عن النبی (ص): من اجلال اللَّه اکرام ذی الشیبة المسلم و حامل القرآن و قال (ص) ثلاثة لا یستخف بهم الّا منافق: امام مقسط و ذو شیب فی الاسلام و ذو علم.
هوش مصنوعی: از شخصی نقل شده که درباره‌ی احترام به افراد سالخورده صحبت کرده و درخواست کرده که خداوند به او وقار بیشتری عطا کند. همچنین در احادیث آمده که از احترام به افراد سالمند مسلمان، حامل قرآن و امامت عادل به عنوان نشانه‌های بزرگداشت خدا یاد شده است. پیامبر (ص) فرموده‌اند که سه دسته هستند که هیچ‌کس جز منافق نمی‌تواند به آنها بی‌احترامی کند: امام عدالت‌گستر، فرد سالمند در اسلام و فرد عالم.
و قال (ص): من شاب شیبة فی الاسلام کانت له نورا یوم القیامة ما لم یخضبها او ینتفها.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: هر کسی که در اسلام موی سفید داشته باشد، در روز قیامت نوری خواهد داشت، مشروط بر اینکه آن را رنگ نکند یا نتراشد.
و عن بعضهم قال: رأیت یحیی بن اکثم القاضی فی المنام فقلت له ما فعل اللَّه بک؟ فقال غفر لی، الّا انّه وبّخنی، ثمّ قال: یا یحیی خلّطت علیّ فی دار الدنیا، فقلت ای رب، اتکلت علی
هوش مصنوعی: یکی از افراد نقل کرده که در خواب یحیی بن اکثم قاضی را دیدم و از او پرسیدم که خدا با تو چه کرده است؟ او پاسخ داد: خداوند مرا بخشید، اما مرا سرزنش کرد. سپس گفت: ای یحیی، تو زندگی‌ات را در دنیا برای من دشوار کردی. من هم گفتم: ای پروردگار، به تو توکل کردم.
حدیث حدثنی ابو معاویة الضریر عن الاعمش عن ابی صالح عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): انّک قلت انّی لاستحیی ان اعذّب ذا شیبة بالنّار، فقال قد عفوت عنک یا یحیی و صدق نبیّی الّا انّک خلطت علیّ فی دار الدنیا.
هوش مصنوعی: ابو معاویه ضریر از الاعمش نقل کرده که ابی صالح از ابی هریره روایت کرده است: رسول خدا (ص) فرمودند: «تو گفتی که من خجالت می‌کشم تا کسی که موهایش سفید شده را در آتش عذاب کنم؛ بنابراین، من از تو درگذشتم، ای یحیی، و نبی من راست گفت، مگر اینکه تو در دنیا بر من خلطی کرده‌ای.»
و عن واثلة بن الاسقع قال قال رسول اللَّه (ص): «خیر شبابکم من تشبه بکهولکم و خیر کهولکم من تشبّه بشبابکم».
هوش مصنوعی: و عن واثله بن اسقع روایت شده که رسول‌الله (ص) فرمودند: «بهترین جوانان شما افرادی هستند که خود را به پیران‌تان شبیه می‌کنند و بهترین پیران شما کسانی هستند که خود را به جوانان‌تان شبیه می‌سازند».
و قال (ص): «اوصیکم بالشباب خیرا ثلاثا، فانّهم: ارقّ افئدة الا و انّ اللَّه ارسلنی شاهدا و مبشّرا و نذیرا، فخالصنی الشبّان و خالفنی الشیوخ».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «به شما توصیه می‌کنم که نسبت به جوانان نیکی کنید. جوانان دل‌های لطیف‌تری دارند. خداوند مرا به عنوان شاهد، بشارت‌دهنده و بیم‌دهنده فرستاده است، بنابراین از جوانان حمایت کنید و با بزرگ‌ترها مخالفت کنید.»
وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ یحلف الکافرون ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ فی قبورهم. و قیل ما لبثوا فی الدنیا الّا ساعة واحدة، و ذلک لاستقلالهم مدة الدنیا و مدة البرزخ فی جنب ما استقبلهم من الابد الذی لا انقطاع له، نظیره قوله تعالی: کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ. کَذلِکَ کانُوا یُؤْفَکُونَ ای یصرفون عن الصدق فیأخذون فی الافک. و ذلک انّهم کانوا ینکرون البعث و النشور و یحلفون علی بطلان ذلک کما اخبر سبحانه فی قوله: وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لا یَبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یَمُوتُ، المعنی انّهم یذهبون عن الحق فی ذلک الیوم کما کانوا یذهبون عن الحق فی ذلک الیوم کما کانوا یذهبون عنه فی الدّنیا. و قیل اراد اللَّه ان یفضحهم فحلفوا علی شی‌ء یتبیّن لاهل الجمع انّهم کاذبون فیه و کان ذلک بقضاء اللَّه و قدره، بدلیل قوله: یُؤْفَکُونَ ای یصرفون عن الحق ثمّ ذکر انکار المؤمنین علیهم کذبهم، فقال: وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ و هم الانبیاء و علماء المؤمنین و قیل الملائکة مجیبین لهم توبیخا، لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللَّهِ ای فی حکم اللَّه و علمه المثبت فی اللّوح المحفوظ. و قیل فیما کتب اللَّه لکم فی سابق علمه، و قیل فیه تقدیم و تأخیر، تقدیره: و قال الذین اوتوا العلم فی کتاب اللَّه و الایمان لقد لبثتم، إِلی یَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا یَوْمُ الْبَعْثِ الذی کنتم تنکرونه فی الدنیا، وَ لکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ذلک فی الدّنیا فحلفتم علی جهل و لا ینفعکم العلم به الآن بدلیل قوله: فَیَوْمَئِذٍ لا یَنْفَعُ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَعْذِرَتُهُمْ ای عذرهم، اخذ من المعذار، و هو الستر و قولهم من عذیری معناه من الذی یقوم تبینن عذری وَ لا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ، ای لا یطلب منهم الاعتاب. و الاعتاب الخروج ممّا یوجب العتب یرید انّه لا یقبل منهم توبة و یسألون الرجعة الی الدّنیا لاستدراک الفائت فلا یجابون. قرأ اهل الکوفة: لا یَنْفَعُ بالیاء هاهنا، و فی حم المؤمن و تابعهم نافع فی حم المؤمن و قرأ الباقون بالتّاء فیهما.
هوش مصنوعی: در روز قیامت، مجرمان قسم می‌خورند و می‌گویند که تنها ساعتی در قبرهایشان بوده‌اند. برخی گفته‌اند که مدت اقامتشان در دنیا نیز فقط یک ساعت بوده است. این مطرح‌شدن زمان اندک به خاطر این است که آنها دنیا و برزخ را در مقایسه با ابدیت که پایانی ندارد، ناچیز می‌بینند. وقتی که آنها عذاب‌ها و وعده‌هایی را که به آنها داده شده، مشاهده می‌کنند، احساس می‌کنند که زمان زیادی نگذشته است. آنها به طور کلی در زندگی دنیا به حقیقت ایمان نداشتند و سوگند می‌خوردند که هرگز خدا مردگان را برنمی‌خیزاند. در آن روز، آنها حقیقت را فراموش کرده و به دروغ‌های خود ادامه می‌دهند، همانطور که در دنیا نیز به حقیقت اعتنایی نداشتند. خداوند می‌خواهد که این افراد را رسوا کند و به خاطر این که به بی‌دلیل قسم می‌خورند، واقعیت برای جمع روشن می‌شود. مؤمنان و دانشمندان به آنان توبیخ می‌کنند و به آنها می‌گویند که چقدر در کتاب خدا و علم او به سر برده‌اند. آنها به این نکته اشاره می‌کنند که وقتی در دنیا گفتند که روز قیامت را انکار می‌کنند، در واقع بر خودشان جهل ورزیده بودند. در آن روز عذرخواهی و توبه آنها پذیرفته نخواهد شد و هیچ پاسخی به درخواست آنها برای بازگشت به دنیا داده نمی‌شود.
وَ لَقَدْ ضَرَبْنا لِلنَّاسِ فِی هذَا الْقُرْآنِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ، یعنی بیّنّا لهم فیه من کل شبه و من کلّ نوع ممّا یحتاجون الیه من امر الدّین و الدّنیا یهتدی به المتفکّر و یعتبر به الناظر المتدبّر، وَ لَئِنْ جِئْتَهُمْ بِآیَةٍ اخری، مع هذا القرآن علی وضوحه و اصابة امثاله و بیان حججه، لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا مُبْطِلُونَ ما انتم الّا علی باطل، یعنی: انّهم لا یهتدون بتلک الآیة ایضا و لم یعرفوا بها صحة دینک و حقیقة امرک کما لم یهتدوا بهذا القرآن و لم یعلموا به شیئا من ذلک.
هوش مصنوعی: ما در این قرآن برای مردم از هر مثالی آورده‌ایم، یعنی برای آنها هر شبهه و هر نوع چیزی را که در دین و دنیایشان به آن نیاز دارند، روشن کرده‌ایم تا تفکر کنند و نظر بدهند. حتی اگر به آنها آیه‌ای دیگر به جز این قرآن بیاوریم، با وجود وضوح آن و استدلال‌های روشنش، کسانی که کافرند خواهند گفت شما فقط به باطل دعوت می‌کنید. آنها با آن آیه نیز هدایت نمی‌شوند و نمی‌توانند حقیقت دین شما و واقعیت کار شما را درک کنند، همانطور که با این قرآن نیز نتوانسته‌اند چیزی از آن بفهمند.
کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ ای کما اخبرناک عن هؤلاء الکفّار کذلک سبیل من یطبع اللَّه علی قلوبهم، ای یختم علیها بکفرهم فلا یعلمون حقیقة الدّین کما لم یعلم هؤلاء فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ ای اصبر علی اذی المشرکین ایّاک و اثبت علی دینک و دم علی تبلیغ رسالات ربّک إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ من النصر علی اعدائک و اظهار دینک علی سائر الادیان. وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ، ای لا یستحملنّک، معناه لا یحملنّک، الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ علی الجهل و اتباعهم فی الغیّ. و قیل لا یستخفنّ رأیک و حلمک الّذین لا یؤمنون بالبعث و الحساب. و قیل لا یتداخلنک خفة و عجلة لشدّة غضبک علی الکفّار فتفعل بخلاف ما امرک اللَّه به من الصبر فلیس لوعده خلف و لا تبدیل.
هوش مصنوعی: خداوند بر دل‌های کسانی که نمی‌دانند، مُهری می‌نهد. همانطور که به تو خبر داده‌ایم درباره این کافران، روش کسانی که خداوند بر دل‌های آنان مُهری می‌زند نیز همین‌گونه است. یعنی به دلیل کفرشان، بر دل‌هایشان مُهر می‌زند و آنها را از حقیقت دین بی‌بهره می‌گذارد، همانطور که این افراد بی‌خبر از دین باقی مانده‌اند. پس صبر کن، زیرا وعده خداوند حق است. به خاطر آزار مشرکین صبر کن و بر دینت استوار بمان و به تبلیغ فرستادگان پروردگارت ادامه بده. وعده خداوند حق است و به تو نصرت خواهد داد و دینت را بر سایر ادیان غالب خواهد کرد. و تو را حقیر نکند، یعنی نگذار افرادی که به صداقت ایمان ندارند تو را به جهل‌شان و پیروی از ضلالتشان وادار کنند. ممکن است همچنین گفته شود که نگذار نظر و حلمت بواسطه افرادی که به قیامت و حساب ایمان ندارند، خفیف شمرده شود. همچنین از خشم شدیدت نسبت به کافران خود را کنترل کن تا به خلاف آنچه خداوند به تو فرمان داده از صبر و بردباری عمل نکنی، زیرا وعده او بر خلاف ندارد و تغییر نمی‌کند.
روی عن علی بن ربیعة قال: نادی رجل من الخوارج علیّا (ع) و هو فی صلاة الفجر فقال: و لقد اوحی الیک و الی الذین من قبلک: لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ فاجابه علیّ و هو فی الصلاة: فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا یُوقِنُونَ الیقین اخذ من الیقین و هو الماء الصّافی.
هوش مصنوعی: علی بن ربیعه نقل می‌کند که یک مرد از خوارج در حالی که علی (ع) در نماز صبح بود، به او گفت: «به راستی که به تو و کسانی که پیش از تو آمدند، وحی شده است که اگر شریک قرار دهی، اعمالت نابود می‌شود و از زیان‌کاران خواهی بود.» علی (ع) در حال نماز پاسخ داد: «صبر کن، به راستی وعده الهی حق است و نباید تو را کسانی که یقین ندارند، به تردید بیاندازند.» یقین، دلیلی است که از آبی زلال گرفته شده است.
میبدی