قوله تعالی : أَ وَ لَمْ یَرَوْا حمزه و کسایی ا و لم تروا بتاء مخاطبه خوانند و معنی آنست که: قل یا أیّها الکفار او لم تروا کیف یبدی اللَّه الخلق. یبدأ بفتح یا خوانده‌اند، و هما لغتان: یقال بدأ اللَّه الخلق و ابداه.
این آیت را دو تأویل گفته‌اند یکی آنست که نمی‌بینند این کافران که بعث را منکراند که اللَّه تعالی چون کارها در میگیرد و می‌آفریند و آن گه همان باز می آرد، چون تابستان و زمستان و شب و روز فکما انّ اعادة فصول السنّة سایغ فی قدرته غیر مستنکر، فکذلک بعث الخلق معنی دیگر ا و لم یروا کیف خلقهم، ابتداء نطفة ثم علقة ثم مضغة ثم یعیده فی الآخرة عند البعث. از نخست خلق نبود، بیافرید و از نیست پدید آورد، آن گه بروز رستاخیز باز ایشان را از خاک بیرون آرد. آن خداوند که در اول خلق نبود و بیافرید و بر وی متعذّر نبود قادر است که روز رستاخیز باز آفریند، و بر وی متعذّر نباشد إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ ای انّ ذلک الاعادة علی اللَّه سهل هیّن لا نصب فیه.
قُلْ یا محمد سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ علی کثرتهم و اختلاف احوالهم لتعرفوا عجائب فطرة اللَّه بالمشاهدة و لقاء من هو اعلم منکم امرهم بالسّیر فی الارض لیلقوا من هو اعلم منهم و احد نظرا فیخبرهم بالدقائق من العجائب، و قیل امرهم بالسیر فی الارض لینظروا الی آثار من کان قبلهم و الی ما صار امرهم من الفناء فیعتبروا و یعلموا انّ اللَّه خلق الاشیاء کما خلقهم و هو یمیتهم کما اماتهم ثم ینشئهم جمیعا فی الآخرة، فذلک قوله: ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ، قرأ ابن کثیر و ابو عمرو النّشاة بفتح الشین ممدودة حیث وقعت و قرأ الآخرون بسکون الشین مقصورة، نظیره الرّأفة و الرّآفة، إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ من الإبداء و الاعادة و النشأة قَدِیرٌ.
یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَرْحَمُ مَنْ یَشاءُ فیه تقدیم و تأخیر: یعنی الیه تقلبون فیعذب من یشاء و یرحم من یشاء، علق العذاب بالمشیّة دون الخطیئة لیعلم انه یعذب بحق ملکه و الخطیئة علامة لا لاجلها یعذب و لاهی علّته. عذاب در مشیّت بست نه در خطیئة تا معلوم شود که او جلّ جلاله عذاب که میکند بحق ملک میکند و خطیئة علامت آنست نه علّت آن.
وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ قال، الفرّاء معناه و لا من فی السماء بمعجز. هذا کقول حسّان بن ثابت:
فمن یهجوا رسول اللَّه منکم
و یمدحه و ینصره سواء.
یعنی و من یمدحه و ینصره فاضمر من. و الی هذا التأویل ذهب عبد الرحمن بن زید، قال: معناه لا یعجزه اهل الارض فی الارض و لا اهل السماء فی السماء ان عصوه. و قیل معناه لا تعجزوننا بان تهربوا الی الارض ام الی السماء، وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ الولیّ الذی یدفع المکروه عن الانسان، و النّصیر الذی یأمر بدفعه عنه. یقول: وَ ما لَکُمْ ایها الناس مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ یلی امرکم وَ لا نَصِیرٍ ینصرکم، ای ینصرکم من اللَّه ان اراد بکم سوءا.
وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ لِقائِهِ الآیة، کلمات من کتاب اللَّه، و الجمع آیات و الادلّة علی اللَّه من خلقه آیات و اذا لم تضف الی الکتاب تناولت الادلّة دون آیات القرآن، و الکفر بآیات اللَّه الّا یستدل بها علیه و تنسب الی غیر اللَّه و یجحد موضع النعمة فیها، و الکفر بلقاء اللَّه جحود الورود علیه، و قیام الساعة و انکار الحساب و الجنّة و النار. أُولئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی یوم القیامة و ذکر بلفظ الماضی لانّ اکثر الفاظ القیامة جاءت بلفظ الماضی لانّه بمنزلة ما وقع اذ لا شکّ فی وقوعه. هذه الآیات من قوله وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ الی قوله فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ معترضة فیما بین القصّة تذکیرا و تحذیرا لاهل مکة ان یحل بهم ما حل بمن قبلهم.
ثم عاد الی قصة ابرهیم (ع) فقال فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا اقْتُلُوهُ یعنی فما اجابوا عن قوله: اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ الّا ان قال بعضهم لبعض اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ ففعلوا، فَأَنْجاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ و لم یسلّطها علیه بل جعلها بردا و سلاما. قال کعب ما احرقت منه الّا وثاقة، إِنَّ فِی ذلِکَ ای فیما فعلوا به و فعلنا لَآیاتٍ علامات لهم علی انّ العاقبة للمؤمنین.
وَ قالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا یعنی انکم تعبدون هذه الاوثان لا لحجة قامت بذلک، بل لتتوادّوا بها و تتحابّوا علی عبادتها و تتواصلوا کما یتحاب المؤمنون علی عبادة اللَّه. ابراهیم قوم خود را گفت که بت پرستان بودند شما این بتان را که می‌پرستید نه از آن می‌پرستید که شما را حجّتی است و بیّنتی بر پرستش آن لکن میخواهید تا شما را در عبادت آن بتان اجتماعی باشد و دوستی با یکدیگر، تا یکدیگر را اتّباع میکنید و بر ان اتباع دوست یکدیگر میشوید هم چنان که مؤمنان در عبادت اللَّه با یکدیگر مهر دارند و دوستی آن گه گفت: فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً این مهر و این دوستی شما در دنیا است و روز قیامت منقطع گردد و از آن دوستی هیچ نفع بشما باز نیاید بلکه با عداوت گردد، و نه چون دوستی مومنان بود که در قیامت بماند و نفع آن پدید آید. همانست که جای دیگر گفت: الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ... مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ درین حروف سه قراءت است ابن کثیر و کسایی و یعقوب مودّة برفع خوانند بی‌تنوین. بَیْنِکُمْ حفص بر معنی اضافت، یعنی هی مودّة بینکم کقوله: لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ ای هذا بلاغ. حمزه و حفص مَوَدَّةَ بنصب خوانند بی‌تنوین بَیْنِکُمْ بر اضافت، یعنی اتخذتم مودّة بینکم. باقی مَوَدَّةَ منصوب خوانند بتنوین بَیْنِکُمْ منصوب علی الظرف.
ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً تتبرّأ الاوثان من عابدیها و یشتم عابدوا الاوثان الاوثان لکونها سببا لهم الی العذاب و قیل تتبرّأ القادة من الاتباع و یلعن الاتباع القادة، وَ مَأْواکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ ای مصیرکم جمیعا الی النار، و لا یجد احد منکم ناصرا ینصره و لا مانعا یمنعه من عذاب اللَّه.
فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ آمن له و آمن به فی المعنی متقارب. ابراهیم (ع) بعد از آن که نجات یافت از آتش نمرود، لوط بوی ایمان آورد، از جمله قوم وی. و لوط گفت: إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی ای مهاجر من خلفی من قومی مقربا الی ربّی. و بیشتر مفسران بر آنند که: إِنِّی مُهاجِرٌ سخن ابراهیم است، هجرت کرد ابراهیم و با وی لوط بود و ساره زن وی. گفته‌اند لوط ابن عم وی بود، و قیل هو ابن اخیه و ساره دختر عم وی بود، و قیل هی ابنة ملک حرّان. هاجر ابراهیم من کوثی سواد الکوفة الی الشام. و قیل هاجر من حرّان الی فلسطین. قال مقاتل هاجر ابرهیم و هو ابن خمس و سبعین سنة، و هو اول من هاجر فی اللَّه، إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ لا یغلب من هاجر الیه، الْحَکِیمُ فیما امر به من الهجرة.
وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ ولدا، وَ یَعْقُوبَ ولد ولد و لم یذکر اسماعیل هاهنا لشهرته و عظم شأنه، وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ ای فی ذریة ابرهیم فانّه شجرة الانبیاء.
و قیل ان اللَّه لم یبعث نبیّا بعد ابرهیم الّا من نسله، وَ الْکِتابَ لم یرد بالکتاب کتابا واحدا انما هو للجنس لانه مصدر و المراد به التوریة و الانجیل و الزبور و الفرقان وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا یعنی الثناء الحسن و لسان الصدق و التّولی من اهل الملک علی اختلافهم. و قیل الولد الصالح، و قیل بقا ضیافته عند قبره و لیس ذلک لغیره من الانبیاء، و قیل هو انّه اری مکانه فی الجنّة، وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ ای فی زمرة الصالحین، مثل آدم و نوح قاله ابن عباس.
وَ لُوطاً منصوب بالارسال، ای و ارسلنا لوطا. و قیل و اذکر لوطا، إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفاحِشَةَ قرأ ابو عمرو و حمزة و الکسائی و ابو بکر ائنکم بالاستفهام، و قرأ الباقون بلا استفهام و اتفقوا علی استفهام الثانیة لَتَأْتُونَ الْفاحِشَةَ و هی اتیان الرجال، ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ.
أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِیلَ یعنی تقطعون سبیل النسل بایثار الرجال علی النساء و قیل تقطعون السّبیل بالقتل و اخذ الاموال. و قیل تقطعون.
السّبیل باللواط بالغرباء حتی انقطع الناس عن طریقهم وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ النّادی مجمع القوم للسمر و الانس، و جمعه اندیة و النّدی ایضا و جمعه ندی و ندیّ.
امّ هانی بنت ابی طالب گفت از رسول خدا پرسیدم که این منکر چه بود که اللَّه تعالی میگوید وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ گفت افسوس میکردند بر مردمان و بسر انگشت سبّابه و ناخن انگشت ستبر سنگ بمردم میانداختند. و فی الحدیث عن النبی (ص) قال ایّاکم و الخذف فانّه لا یبلی عدوّا و لا یقتل صیدا و لکن یفقأ العین و یکسر السن.
و قیل کانوا یتضارطون فی مجالسهم، در انجمن مردم باد رها میکردند. عبد اللَّه سلام گفت: کان یبزق بعضهم بعضا خیو بر یکدیگر میانداختند و قیل کانوا یجامعون فی المحافل فعل الحمیر. و عن مکحول قال: من اخلاق قوم لوط لعب الحمام و الصفیر و الجلاهق و الخذف و مضغ العلک و تطریف الاصابع بالحناء.
... فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتِنا بِعَذابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ انّ العذاب نازل بنا.
فعند ذلک قالَ لوط رَبِّ انْصُرْنِی عَلَی الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ بتحقیق قولی فی العذاب.
وَ لَمَّا جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری ای جاءوه ببشارة اسحاق و من وراء اسحاق، یعقوب. گفته‌اند معنی این آیت آنست که ربّ العالمین دعاء لوط اجابت کرد که گفته بود: رَبِّ انْصُرْنِی عَلَی الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ و فریشتگان فرستاد تا قوم او را عذاب کنند، و ایشان را فرمود که نخست بابراهیم برگذرید و او را بشارت دهید که اللَّه تعالی دعاء لوط اجابت کرد و ما را فرستاد تا عذاب فرو گشائیم بر ایشان و لوط را و هر که بوی ایمان آورد برهانیم. اینست که رب العالمین گفت: إِنَّا مُهْلِکُوا أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ إِنَّ أَهْلَها کانُوا ظالِمِینَ مصرّین علی کفرهم.
ابراهیم گفت إِنَّ فِیها لُوطاً از آن که در کار لوط اندوهگین بود با ایشان جدال در گرفت، گفت: أ رأیتم ان کان فیها عشرة ابیات من المسلمین تهلکونهم، فقالت الملائکة: لیس فیها غیر بیت من المسلمین، فذلک قوله: نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیها ای نحن نعلم من فیها من المؤمنین و الکافرین. قال عبد الرحمن بن سمرة: انّ قوم لوط کانوا اربع مائة الف لَنُنَجِّیَنَّهُ، قرأ حمزة و الکسائی و یعقوب لننجّینّه بالتخفیف و قرأ الباقون بالتّشدید وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ ای الباقین فی العذاب.
وَ لَمَّا أَنْ جاءَتْ رُسُلُنا من الملائکة لُوطاً و حسب انهم من الانس سِی‌ءَ بِهِمْ ای بالقوم وَ ضاقَ بِهِمْ ای بالملائکة. یقال سی‌ء فلان بکذا اذا رأی برؤیته ما یسوءه و یقال ضقت بهذا الامر ذَرْعاً و عجز عنه ذرعی و ذراعی اذا اشتد علیک و عجزت عنه.
و قیل سِی‌ءَ بِهِمْ ای ساءه مجی‌ء الرسل لمّا طلبوا منه الضّیافة لما یعلم من خبث قومه، و ذلک انّه لم یعرف الملائکة انّما رأی شبّانا، مردا حسانا بثیاب حسان و ریح طیّبة وَ ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً ای ضاق علیه الامر بسببهم وَ قالُوا ای قالت الرّسل للوط لا تَخَفْ علینا من قومک وَ لا تَحْزَنْ بسببنا إِنَّا مُنَجُّوکَ وَ أَهْلَکَ إِلَّا امْرَأَتَکَ قرأ ابن کثیر و حمزة و الکسائی و ابو بکر و یعقوب منجوک بالتخفیف و قرأ الآخرون بالتشدید.
إِنَّا مُنْزِلُونَ قرأ ابن عامر بالتشدید و الآخرون بالتخفیف عَلی أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ یعنی سدوم و کانت مشتملة علی سبع مائة الف رجل رِجْزاً مِنَ السَّماءِ ای عذابا من السّماء بِما کانُوا یَفْسُقُونَ یعنی بسبب فسقهم و خروجهم عن طاعة اللَّه و رسوله. فانتسف جبرئیل المدینة و ما فیها باحد جناحیه فجعل عالیها سافلها و تبعت الحجارة من کان غائبا.
وَ لَقَدْ تَرَکْنا مِنْها آیَةً بَیِّنَةً، من هاهنا للتّبیین لا للتبعیض، فلیس یعنی انّه بقی بعضهم آیة، و انما المعنی ترکنا القریة بما فعلنا بها آیَةً وعظة لمن تفکّر و عقل. ثم اختلفوا فی الایة البیّنة المتروکة، فقال بعضهم ترک اللَّه بعض الاحجار الّتی امطرت علیهم علی کل حجر اسم من اهلک به. فمن ذهب الی الشام و اتی علی قریة لوط رأی من تلک الحجارة. و قیل انّها بقیة الانهار الّتی کانت بارضهم و صار ماؤها اسود منتنا یتأذی الناس برائحته من مسافة بعیدة. و قیل ترک بعض دیارهم منکوسة عبرة و عظة للناس.
وَ إِلی مَدْیَنَ ای و ارسلنا الی مدین أَخاهُمْ شُعَیْباً و کان مرسلا الی بنی مدین بن ابرهیم. قال قتادة ارسل شعیب الی امّتین: الی اهل مدین و الی اصحاب الایکة فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ ارْجُوا الْیَوْمَ الْآخِرَ، ای خافوا الیوم الآخر و احذروه. و قیل هو من الرّجاء ای اقرّوا به و صدّقوه و تیقنوه، لانّ الراجی للشی‌ء عالم به غیر منکر و لانّه لم یوجد الرّجاء فی کلامهم بمعنی الخوف الّا اذا قارنه الجحد وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ یعنی لا تسعوا فی الارض بالفساد.
فَکَذَّبُوهُ ای کذّبوا شعیبا فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ، ای الزلزلة الشدیدة حتی تهدّمت علیهم دورهم و ماتوا بذلک، فَأَصْبَحُوا فِی دارِهِمْ جاثِمِینَ میّتین، بارکین علی رکبهم، مستقبلین بوجوههم الارض. و قیل الرّجفة زعزعة الارض تحت القدم و منه الارجاف و هو من الاخبار ما یضطرب النّاس لاجله من غیر تحقّق به.
وَ عاداً وَ ثَمُودَ ای و اهلکنا عادا و ثمود وَ قَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ یا اهل مکة مِنْ مَساکِنِهِمْ منازلهم بالحجر و الیمن، من هاهنا للتّبعیض و الضمیر راجع الی ثمود بها بقیّة دورهم و بساتینهم و نخیلهم، وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ من الکفر و المعاصی فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ الذی وجب علیهم سلوکه و هو الایمان باللّه و رسله وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ ذوی بصائر یمکنهم تمیز الحق من الباطل. و قیل وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ یعنی ثمود و استبصارهم حدقهم فی جوب الصخر بالوادی بیوتا، و قال فی موضع آخر: فارِهِینَ.
وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ای بالواضحات من الآیات فَاسْتَکْبَرُوا فتکبّروا و تعظّموا علیها بترک الایمان و التصدیق وَ ما کانُوا سابِقِینَ فائتین. بل ادرکهم العذاب. یقال لمن فات طالبه سبق و اللَّه تعالی طالب کلّ مکلّف بجزاء عمله ان خیرا فخیرا و ان شرّا فشرّا.
فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً و هم قوم لوط. و الحاصب الحجر: ای ارسلنا علی قوم لوط حجارة من سجّیل منضود. و قیل الحاصب الرّیح العاصفة التی فیها الحصباء و هی حصی صغار سلّطها اللَّه علی عاد فاهلکهم وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ و هم ثمود صاح جبرئیل (ع) بهم صیحة فزهقت ارواحهم و کذلک قوم شعیب، وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ یعنی قارون و قومه، وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا یعنی فرعون و اصحابه و قوم نوح، وَ ما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ ای لیضع عقوبته فی غیر موضعها، وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ بالکفر و التکذیب.
مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا ای صفة الذین اتخذوا، و المثل و النظیر واحد، و المثل قول سائر و یشبّه فیه حال الثانی بالاول یقول تعالی. مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ یعنی الاصنام یرجون نصرها و نفعها عند حاجتهم الیها کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً لنفسها فیما یکنّها فلم یغن عنها بناؤها شیئا عند حاجتها الیه فکما انّ بیت العنکبوت لا یدفع عنها بردا و لا حرّا، کذلک هذه الاوثان لا تملک لعابدیها نفعا و لا ضرّا و لا خیرا و لا شرّا، وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ ای اضعف البیوت لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ ای لو کانوا یرجعون الی علم لعلموا انّ وثنا من حجارة لا یغنی عنهم من اللَّه شیئا و لم یتّخذوا من دون اللَّه ولیّا. قال یزید بن میسرة العنکبوت شیطان مسخه اللَّه عزّ و جل و قال علی بن ابی طالب (ع) طهروا بیوتکم من نسج العنکبوت فان ترکه فی البیوت یورث الفقر.
إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ‌ءٍ قرأ اهل البصرة و عاصم یَدْعُونَ بالیاء ای یعلم ما یدعوا هؤلاء الکفار الذین اهلکناهم من الامم من دونه من شی‌ء وثن أو صنم او ملک او جن، و قرأ الآخرون بالتّاء خطابا بالمشرکی قریش، ای یعلم ما تدعون انتم من دونه من شی‌ء، و المعنی انّ اللَّه یعلم ایها القوم حال ما تدعون من دونه من شی‌ء انه لا ینفعکم و لا ینصرکم ان اراد اللَّه بکم سوء. و فی هذا الکلام ضرب من الوعید کقول القائل لمن یتهدّده انی عالم بما تصنع و انه غیر خاف علی وَ هُوَ الْعَزِیزُ فی انتقامه من اعدائه الْحَکِیمُ فی تدبیر خلقه.
وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ المثل کلام یتضمن تشبیه الآخر بالاوّل، یرید امثال القرآن التی شبّه بها احوال کفار هذه الامّة باحوال کفار الامم المتقدمة نَضْرِبُها ای نبیّنها للناس یستبدلوا بها و لیتفکروا فی معانیها وَ ما یَعْقِلُها ای ما یعقل الامثال إِلَّا العلماء الذین یعقلون عن اللَّه.
عن جابر بن عبد اللَّه انّ النبی (ص) تلا هذه الآیة ثمّ قال: العالم من عقل عن اللَّه فعمل بطاعته و اجتنب سخطه.
خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ بقوله الحق، و قیل للحق الذی اراد اقامته فی خلقه. و قیل لم یخلقها باطلا لغیر شی‌ء بل لامر ما إِنَّ فِی ذلِکَ ای فی خلقها لَآیَةً لدلالة لِلْمُؤْمِنِینَ علی قدرته و توحیده و خصّ المؤمنین بالذکر لانتفاعهم بها.
اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ ای اقرأ القرآن و اتّبعه. و قیل اقرأ علی اهل مکة ما انزل اللَّه من القرآن و عظهم بما فیه من المواعظ و کلّفهم ما فیه من الفرائض وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ الفحشاء ما قبح من الاعمال ، و المنکر ما لا یعرف فی الشّرع قال ابن مسعود و ابن عباس: فی الصّلاة منتهر مزدجر عن معاصی اللَّه فمن لم تأمره صلوته بالمعروف و لم تنه عن المنکر لم یزدد بصلوته من اللَّه الّا بعدا. و قال الحسن و قتادة من لم تنهه صلوته عن الفحشاء و المنکر فصلاته و بال علیه. و عن انس قال: کان فتی من الانصار یصلی الصلوات الخمس مع رسول اللَّه (ص) ثم لا یدع شیئا من الفواحش الّا رکبه. فوصف لرسول اللَّه (ص) حاله فقال انّ صلاته تنهاه یوما فلم یلبث ان تاب و حسن حاله. و قال ابن عون معنی الآیة: ان الصلاة تنهی صاحبها عن الفحشاء و المنکر ما دام فیها.
و قیل اراد انّه یقرأ القرآن فی الصلاة فالقرآن ینهاه عن الفحشاء و المنکر. و فی الخبر فی بعض الروایات قیل یا رسول اللَّه انّ فلانا یصلّی بالنهار و یسرق باللیل. فقال انّ صلاته لتردعه.
و قال النبی (ص): لا صلاة لمن لم یطع الصلاة، و اطاعة الصلاة ان ینتهی عن الفحشاء و المنکر.
وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ له معنیان، احدهما، انّ ذکر اللَّه کبیر، کقوله عزّ و جلّ: وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ ای هو هیّن علیه: و نظائره فی القرآن کثیرة، و المعنی الثانی انّ ذکر اللَّه للعبد اکبر من ذکر العبد ایّاه. و یروی هذا الکلام عن رسول اللَّه (ص) قال: ذکر اللَّه ایاکم اکبر من ذکرکم ایاه.
قالت الحکماء لانّ ذکر اللَّه للعبد علی الاستغناء و ذکر العبد ایّاه علی حدّ الافتقار و لانّ ذکر العبد لجرّ منفعة او لدفع مضرّة، و ذکر اللَّه سبحانه ایّاه للفضل و الکرم.
و قیل لانّ ذکره لک بلا علّة و ذکرک مشوب بالعلل، و قیل لانّ ذکر العبد مخلوق و ذکره جلّ جلاله غیر مخلوق. و قال الحسن: معناه، و لذکر اللَّه نفسه اکبر من ذکر العبد له فیکون هذا تنبیها علی انّ ذکره بما اختاره لنفسه اولی. و قیل و لذکر اللَّه فی الصلاة اکبر من خارج الصلاة. و قیل و لذکر اللَّه اکبر من سایر ارکان الصلاة. و یحتمل ان تأویل ذکر اللَّه الصلاة کانّه قال: و الصلاة اکبر من سائر العبادات. و قال ابن عطاء وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ من ان تبقی معه المعصیة. و فی بعض الاخبار: الدنیا ملعونة ملعون ما فیها الّا ذکر اللَّه عزّ و جلّ او عالما او متعلّما.
قالت الحکماء: و انّما کان الذکر افضل الاشیاء لانّ ثواب الذّکر الذّکر. قال اللَّه تعالی: فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ و یشهد لذلک قول النبی (ص) یقول اللَّه عزّ و جل: انا عند ظن عبدی و انا معه حین یذکرنی، فان ذکرنی فی نفسه ذکرته فی نفسی، و ان ذکرنی فی ملأ ذکرته فی ملأ خیر منهم.
و قیل وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ ای ذکر اللَّه افضل الطاعات بدلیل ما روی ابو الدرداء، قال: قال رسول اللَّه (ص) الا انبئکم بخیر اعمالکم و ازکاها عند ملیککم و ارفعها فی درجاتکم و خیر من اعطاء الذهب و الورق و ان تلقوا عدوکم فتضربوا اعناقهم و یضربوا اعناقکم قالوا: ما ذاک یا رسول اللَّه؟ قال: ذکر اللَّه عز و جل و عن ابی سعید الخدری عن رسول اللَّه (ص) انه سئل ای العباد افضل درجة عند اللَّه عز و جل یوم القیامة؟ فقال: الذاکرون اللَّه کثیرا. قالوا: یا رسول اللَّه و من الغازی فی سبیل اللَّه؟ فقال: لو ضرب بسیفه الکفار و المشرکین حتی یکسر او یختضب دما لکان الذاکرون اللَّه کثیرا افضل منه درجة و روی انّ اعرابیّا قال یا رسول اللَّه ایّ الاعمال افضل؟ قال: ان تفارق الدنیا و لسانک رطب من ذکر اللَّه.
و روی انّه قال (ص) سیروا سبق المفردون. قالوا و ما المفرّدون یا رسول اللَّه؟ قال: الذاکرون اللَّه کثیرا و الذاکرات قوله: وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ لا یخفی علیه شی‌ء.
وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ مفسّران درین آیت سه قول گفته‌اند: قتاده گفت این آیت منسوخ است و ناسخها قوله قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ الآیه، قول دوم قول ابن زید است گفت: آیت محکم است منسوخ نیست و مراد مؤمنان اهل کتاب‌اند: عبد اللَّه سلام و اصحاب وی. رب العالمین رسول را می‌فرماید که با ایشان بر وفق و لطف سخن گوی نه بجدال تا اسلام بدل ایشان شیرین شود و قرآن که نیکوترین سخنان است بر ایشان خوان آن گه کفار یهود که هم اهل کتاب‌اند مستثنی کرد، گفت: إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ بالاقامة علی الکفر فانهم یجادلون مگر ایشان که بر کفر بایستند و مسلمان نشوند که با ایشان بجدال و خصومت و خشونت سخن باید گفت چنان که رب العزه گفت: جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ و قال فی موضع آخر: وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً. قول سوم مجاهد گفت: آیت محکم است و مراد اهل ذمت‌اند، و المجادلة هی المجادلة بالسّیف بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ هی الوفاء بالذمّة. میگوید با اهل ذمت که جزیت پذیرفته‌اند محاربت مکنید و با ایشان بوفاء ذمت باز آئید. إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ مگر کسی که از جزیت دادن باز ایستد از ایشان. و قیل مجاز الآیة الا الذین ظلموکم لان جمیعهم ظالم بالکفر. قال بعضهم نزلت هذه الایة فی وفد نجران وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ یعنی اذا اخبرکم واحد منهم ممن قبل الجزیة بشی‌ء مما فی کتبهم فلا تجادلوهم علیه و لا تصدّقوهم و لا تکذبوهم وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ. وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ.
قال رسول اللَّه (ص) ما حدّثکم اهل الکتاب عن شی‌ء فلا تصدّقوهم و لا تکذبوهم و قولوا آمنا بالذی انزل الینا و انزل الیکم و قال (ص) لا تسألوا اهل الکتاب عن شی‌ء فانهم ان یهدوکم و قد ضلّوا. و قال عبد اللَّه بن عباس تسألون اهل الکتاب عن کتبهم و عندکم القرآن احدث الکتب عهدا بالرحمن محضا لم یشب.
و عن ابی هریرة قال: اهل الکتاب یقرءون التوریة بالعبرانیة و یفسرونها بالعربیّة لاهل الاسلام، فقال رسول اللَّه (ص): لا تصدّقوا اهل الکتاب و لا تکذبوهم وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ.
وَ کَذلِکَ أَنْزَلْنا ای کما انزلنا الیهم الکتب انزلنا إِلَیْکَ الْکِتابَ یعنی القرآن فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ یعنی عبد اللَّه بن سلام و اصحابه یؤمنون بمحمد و بالقرآن و مِنْ هؤُلاءِ یعنی اهل مکة مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ و هم مؤمنوا اهل مکة من العرب، وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الْکافِرُونَ و ذلک انّ الیهود عرفوا انّ محمدا نبیّ و القرآن حقّ، فجحدوا: و الجحود اکثر ما یقال فی انکار اللّسان و القلب عارف.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی : أَ وَ لَمْ یَرَوْا حمزه و کسایی ا و لم تروا بتاء مخاطبه خوانند و معنی آنست که: قل یا أیّها الکفار او لم تروا کیف یبدی اللَّه الخلق. یبدأ بفتح یا خوانده‌اند، و هما لغتان: یقال بدأ اللَّه الخلق و ابداه.
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید: آیا آنها نمی‌بینند؟ برخی به این جمله به صورت خطاب به جمع و با حرف اضافه «تاء» دسته‌بندی کرده‌اند. معنای آن این است که: بگویید ای کافران، آیا نمی‌بینید که خداوند چگونه خلق را آغاز میکند؟ درباره واژه «بدء» دو شکل تلفظ وجود دارد: «بدأ» و «ابدأ» که هر دو صحیح هستند. این واژه به معنای آغاز کار و خلقت است.
این آیت را دو تأویل گفته‌اند یکی آنست که نمی‌بینند این کافران که بعث را منکراند که اللَّه تعالی چون کارها در میگیرد و می‌آفریند و آن گه همان باز می آرد، چون تابستان و زمستان و شب و روز فکما انّ اعادة فصول السنّة سایغ فی قدرته غیر مستنکر، فکذلک بعث الخلق معنی دیگر ا و لم یروا کیف خلقهم، ابتداء نطفة ثم علقة ثم مضغة ثم یعیده فی الآخرة عند البعث. از نخست خلق نبود، بیافرید و از نیست پدید آورد، آن گه بروز رستاخیز باز ایشان را از خاک بیرون آرد. آن خداوند که در اول خلق نبود و بیافرید و بر وی متعذّر نبود قادر است که روز رستاخیز باز آفریند، و بر وی متعذّر نباشد إِنَّ ذلِکَ عَلَی اللَّهِ یَسِیرٌ ای انّ ذلک الاعادة علی اللَّه سهل هیّن لا نصب فیه.
هوش مصنوعی: این آیه به کافران اشاره میکند که با انکار قیامت، قدرت خداوند را نادیده می‌گیرند. آنها نمی‌بینند که خدا چگونه در طبیعت تغییر و تحولات را ایجاد میکند، مانند تغییر فصل‌ها یا شب و روز. این تغییرات برای خداوند امری عادی و آسان است. به همین ترتیب، بعثت یعنی برانگیختن دوباره انسان‌ها نیز برای او ممکن و آسان است. همچنین، کافران نمی‌بینند که چگونه از نطفه و مراحل دیگر به وجود می‌آیند و سپس در روز قیامت از خاک دوباره زنده می‌شوند. خداوند که در ابتدا از هیچ، انسان را آفرید، قادر است که در روز رستاخیز نیز آنها را دوباره بیافریند. این کار برای خداوند آسان و بدون دشواری است.
قُلْ یا محمد سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ علی کثرتهم و اختلاف احوالهم لتعرفوا عجائب فطرة اللَّه بالمشاهدة و لقاء من هو اعلم منکم امرهم بالسّیر فی الارض لیلقوا من هو اعلم منهم و احد نظرا فیخبرهم بالدقائق من العجائب، و قیل امرهم بالسیر فی الارض لینظروا الی آثار من کان قبلهم و الی ما صار امرهم من الفناء فیعتبروا و یعلموا انّ اللَّه خلق الاشیاء کما خلقهم و هو یمیتهم کما اماتهم ثم ینشئهم جمیعا فی الآخرة، فذلک قوله: ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ، قرأ ابن کثیر و ابو عمرو النّشاة بفتح الشین ممدودة حیث وقعت و قرأ الآخرون بسکون الشین مقصورة، نظیره الرّأفة و الرّآفة، إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ من الإبداء و الاعادة و النشأة قَدِیرٌ.
هوش مصنوعی: ای محمد، به مردم بگو که در زمین گردش کنید و ببینید چگونه آفریده‌ها آغاز شده‌اند با وجود کثرت و تفاوت‌هایشان تا از شگفتی‌های آفرینش الهی با چشم خود آگاه شوید. به آنها دستور داده شده که سفر کنند تا با کسانی دیدار کنند که از آنها آگاه‌ترند و اطلاعات دقیق‌تری از شگفتی‌ها دریافت کنند. همچنین گفته شده که به سفر بروند تا آثار کسانی را ببینند که قبل از آنها بوده‌اند و بدانند وضعیت آنها به کجا رسیده و از این طریق به عبرت بیفتند و درک کنند که خداوند چیزها را همان‌طور که آفرید، آنها را می‌میراند و سپس همه را در آخرت دوباره خلق میکند. در این رابطه گفته شده است: "پس خداوند نشئه آخر را ایجاد میکند." ابن کثیر و ابو عمرو واژه "نشأه" را با فتح شین و به شکل ممدود خوانده‌اند، در حالی که دیگران آن را با سکون شین و به شکل مقصور خوانده‌اند. مثل "رأفت" و "رآفت". حقیقت این است که خداوند بر هر چیزی از ایجاد و باززایی و خلق دوباره تواناست.
یُعَذِّبُ مَنْ یَشاءُ وَ یَرْحَمُ مَنْ یَشاءُ فیه تقدیم و تأخیر: یعنی الیه تقلبون فیعذب من یشاء و یرحم من یشاء، علق العذاب بالمشیّة دون الخطیئة لیعلم انه یعذب بحق ملکه و الخطیئة علامة لا لاجلها یعذب و لاهی علّته. عذاب در مشیّت بست نه در خطیئة تا معلوم شود که او جلّ جلاله عذاب که میکند بحق ملک میکند و خطیئة علامت آنست نه علّت آن.
هوش مصنوعی: خداوند هر کس را که بخواهد عذاب میکند و بر هر کس که بخواهد رحم میکند. این بیان به نوعی اولویت و تأخیر را نشان می‌دهد: یعنی به سوی او برمی‌گردید و او هر کس را که بخواهد عذاب میکند و هر کس را که بخواهد مورد رحمت قرار می‌دهد. عذاب به مشیت الهی وابسته است، نه به گناه. این بدان معناست که عذاب خداوند بر اساس حق سلطنت اوست و گناه تنها نشانه‌ای است، نه دلیل عذاب. عذاب به مشیت وابسته است و نه به گناه، تا مشخص شود که خداوند عذابی را که میکند بر اساس حق سلطنت خودش است و گناه فقط نشان‌دهنده آن است، نه دلیل آن.
وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ قال، الفرّاء معناه و لا من فی السماء بمعجز. هذا کقول حسّان بن ثابت:
هوش مصنوعی: شما نمی‌توانید در زمین یا در آسمان قدرتی فراتر از توانایی‌های که دارید نشان بدهید. به گفته‌ی فراء، این جمله به این معناست که هیچ‌کس در آسمان هم نمی‌تواند بر شما یا بر خدا تسلطی داشته باشد. این مانند شعر حسان بن ثابت است.
فمن یهجوا رسول اللَّه منکم
و یمدحه و ینصره سواء.
هوش مصنوعی: هر کسی که پیامبر خدا را از شما یاری کند و در وصف او سخن بگوید و به او کمک کند، در یک مقام و رتبه قرار دارد.
یعنی و من یمدحه و ینصره فاضمر من. و الی هذا التأویل ذهب عبد الرحمن بن زید، قال: معناه لا یعجزه اهل الارض فی الارض و لا اهل السماء فی السماء ان عصوه. و قیل معناه لا تعجزوننا بان تهربوا الی الارض ام الی السماء، وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ الولیّ الذی یدفع المکروه عن الانسان، و النّصیر الذی یأمر بدفعه عنه. یقول: وَ ما لَکُمْ ایها الناس مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ یلی امرکم وَ لا نَصِیرٍ ینصرکم، ای ینصرکم من اللَّه ان اراد بکم سوءا.
هوش مصنوعی: هر کس که خداوند را مدح کند و یاریش نماید، خداوند او را رها نخواهد کرد. عبد الرحمن بن زید بر این باور است که منظور این است که هیچ‌کس نمی‌تواند خداوند را در زمین یا آسمان شکست دهد، حتی اگر به او معصیت ورزند. همچنین گفته شده است که معانی دیگر نیز وجود دارد، مانند اینکه شما نمی‌توانید ما را ناتوان کنید اگر به زمین یا آسمان پناه ببرید. هیچ‌کس غیر از خداوند نمی‌تواند شما را از مشکلات نجات دهد و هیچ مددکاری جز او وجود ندارد. در واقع، خداوند می‌فرماید که ای مردم، هیچ‌کس به جز من نمی‌تواند به کارهای شما رسیدگی کند یا از شما دفاع کند، به ویژه اگر خداوند خواسته باشد به شما آسیبی برساند.
وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ لِقائِهِ الآیة، کلمات من کتاب اللَّه، و الجمع آیات و الادلّة علی اللَّه من خلقه آیات و اذا لم تضف الی الکتاب تناولت الادلّة دون آیات القرآن، و الکفر بآیات اللَّه الّا یستدل بها علیه و تنسب الی غیر اللَّه و یجحد موضع النعمة فیها، و الکفر بلقاء اللَّه جحود الورود علیه، و قیام الساعة و انکار الحساب و الجنّة و النار. أُولئِکَ یَئِسُوا مِنْ رَحْمَتِی یوم القیامة و ذکر بلفظ الماضی لانّ اکثر الفاظ القیامة جاءت بلفظ الماضی لانّه بمنزلة ما وقع اذ لا شکّ فی وقوعه. هذه الآیات من قوله وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ الی قوله فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ معترضة فیما بین القصّة تذکیرا و تحذیرا لاهل مکة ان یحل بهم ما حل بمن قبلهم.
هوش مصنوعی: کسانی که به آیات خدا و به قیامتی که در پیش است کفر ورزیده‌اند، در حقیقت به کتب خداوند و نشانه‌های او در خلق و آفرینش، که تمامی آنها نشانه‌هایی از خداوند هستند، بی‌اعتنا هستند. اگر این نشانه‌ها به کتاب نسبت داده نشوند، به گونه‌ای دیگر به استدلال‌هایی درباره خداوند می‌پردازند. کفر به آیات الهی به معنای انکار الهامات و نعمت‌هایی است که در آنها نهفته است. همچنین، کفر به ملاقات خداوند به معنای انکار ورود به او، قیامت، حساب و کتاب، و وجود بهشت و جهنم است. این افراد از رحمت خدا در روز قیامت ناامید هستند. ذکر این موضوع به صورت گذشته است چون بسیاری از الفاظ مربوط به قیامت به همین صورت بیان شده‌اند؛ چرا که وقوع آن حتمی و اجتناب‌ناپذیر است. این آیات به تفکر در مورد اقوام پیشین اشاره دارد و به اهل مکه هشدار می‌دهد که ممکن است سرنوشت مشابهی برای آنها رقم بخورد.
ثم عاد الی قصة ابرهیم (ع) فقال فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا اقْتُلُوهُ یعنی فما اجابوا عن قوله: اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ الّا ان قال بعضهم لبعض اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ ففعلوا، فَأَنْجاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ و لم یسلّطها علیه بل جعلها بردا و سلاما. قال کعب ما احرقت منه الّا وثاقة، إِنَّ فِی ذلِکَ ای فیما فعلوا به و فعلنا لَآیاتٍ علامات لهم علی انّ العاقبة للمؤمنین.
هوش مصنوعی: سپس به داستان ابراهیم (ع) اشاره کرد و گفت که پاسخ قوم او جز این نبود که گفتند او را بکشید. یعنی پاسخ آنها به دعوت ابراهیم برای عبادت خدا و پرهیز از معصیت تنها این بود که برخی از آنها به دیگران گفتند او را بکشید یا بسوزانید. سپس آنها اقدام کردند و خداوند او را از آتش نجات داد و آتش را بر او سرد و ایمن کرد. کعب گفت که تنها چیزی که از او سوخت، بند و دندانش بود. در واقع، در آنچه که به او و آنچه که ما انجام دادیم، نشانه‌ها و عبرت‌هایی برایشان وجود دارد که نتیجه‌اش برای مؤمنان خوب خواهد بود.
وَ قالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا یعنی انکم تعبدون هذه الاوثان لا لحجة قامت بذلک، بل لتتوادّوا بها و تتحابّوا علی عبادتها و تتواصلوا کما یتحاب المؤمنون علی عبادة اللَّه. ابراهیم قوم خود را گفت که بت پرستان بودند شما این بتان را که می‌پرستید نه از آن می‌پرستید که شما را حجّتی است و بیّنتی بر پرستش آن لکن میخواهید تا شما را در عبادت آن بتان اجتماعی باشد و دوستی با یکدیگر، تا یکدیگر را اتّباع میکنید و بر ان اتباع دوست یکدیگر میشوید هم چنان که مؤمنان در عبادت اللَّه با یکدیگر مهر دارند و دوستی آن گه گفت: فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً این مهر و این دوستی شما در دنیا است و روز قیامت منقطع گردد و از آن دوستی هیچ نفع بشما باز نیاید بلکه با عداوت گردد، و نه چون دوستی مومنان بود که در قیامت بماند و نفع آن پدید آید. همانست که جای دیگر گفت: الْأَخِلَّاءُ یَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِینَ... مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ درین حروف سه قراءت است ابن کثیر و کسایی و یعقوب مودّة برفع خوانند بی‌تنوین. بَیْنِکُمْ حفص بر معنی اضافت، یعنی هی مودّة بینکم کقوله: لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنْ نَهارٍ بَلاغٌ ای هذا بلاغ. حمزه و حفص مَوَدَّةَ بنصب خوانند بی‌تنوین بَیْنِکُمْ بر اضافت، یعنی اتخذتم مودّة بینکم. باقی مَوَدَّةَ منصوب خوانند بتنوین بَیْنِکُمْ منصوب علی الظرف.
هوش مصنوعی: ابراهیم به قوم خود گفت که شما بت‌ها را نمی‌پرستید به دلیل یک دلیل و حجت محکم، بلکه هدف شما از این عبادت، به وجود آوردن دوستی و محبت میان یکدیگر در زندگی دنیا است. این در حقیقت سبب می‌شود که شما همدیگر را در پرستش این بت‌ها دنبال کنید و ارتباط برقرار کنید، مثل مؤمنانی که در عبادت خدا با هم محبت دارند. او افزود که این دوستی و محبت تنها در زندگی دنیا باقی خواهد ماند و در روز قیامت، برخی از شما یکدیگر را کافر می‌دانید و یکدیگر را نفرین میکنید. این در حالی است که دوستی مؤمنان در آن روز باقی می‌ماند و برای آنها مفید خواهد بود. همچنین اشاره کرد که این نوع محبت شما نسبت به یکدیگر در دنیا بی‌فایده خواهد بود و به خصومت تبدیل می‌شود. در مورد عبارت "مودت بینکم" نیز گفت که این عبارت سه نوع قرائت متفاوت دارد که هرکدام ممکن است معانی مختلفی داشته باشد.
ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً تتبرّأ الاوثان من عابدیها و یشتم عابدوا الاوثان الاوثان لکونها سببا لهم الی العذاب و قیل تتبرّأ القادة من الاتباع و یلعن الاتباع القادة، وَ مَأْواکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِینَ ای مصیرکم جمیعا الی النار، و لا یجد احد منکم ناصرا ینصره و لا مانعا یمنعه من عذاب اللَّه.
هوش مصنوعی: در روز قیامت، برخی از شما نسبت به یکدیگر کفر می‌ورزد و یکدیگر را نفرین می‌کنند. بت‌ها از پرستندگان خود بیزاری می‌جویند و پرستندگان بت‌ها، آنها را به خاطر نقشی که در عذابشان داشته‌اند، مورد توهین قرار می‌دهند. همچنین گفته شده است که رهبران از پیروان خود دوری می‌کنند و پیروان نیز رهبران را لعنت می‌کنند. جایگاه شما آتش جهنم است و برای شما هیچ یاری‌کننده‌ای نخواهید داشت. به معنای دیگر، سرنوشت همه شما به سوی آتش است و هیچ‌کسی نیست که به شما کمک کند یا شما را از عذاب خدا حفظ نماید.
فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ آمن له و آمن به فی المعنی متقارب. ابراهیم (ع) بعد از آن که نجات یافت از آتش نمرود، لوط بوی ایمان آورد، از جمله قوم وی. و لوط گفت: إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی ای مهاجر من خلفی من قومی مقربا الی ربّی. و بیشتر مفسران بر آنند که: إِنِّی مُهاجِرٌ سخن ابراهیم است، هجرت کرد ابراهیم و با وی لوط بود و ساره زن وی. گفته‌اند لوط ابن عم وی بود، و قیل هو ابن اخیه و ساره دختر عم وی بود، و قیل هی ابنة ملک حرّان. هاجر ابراهیم من کوثی سواد الکوفة الی الشام. و قیل هاجر من حرّان الی فلسطین. قال مقاتل هاجر ابرهیم و هو ابن خمس و سبعین سنة، و هو اول من هاجر فی اللَّه، إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ لا یغلب من هاجر الیه، الْحَکِیمُ فیما امر به من الهجرة.
هوش مصنوعی: لوط به ابراهیم ایمان آورد و این ایمان نزد او شناخته شد. پس از آنکه ابراهیم از آتش نمرود نجات یافت، لوط نیز به او پیوست. لوط گفت که به سوی پروردگار خود هجرت میکند، یعنی از قوم خود فاصله میگیرد تا به پروردگارش نزدیک‌تر شود. بیشتر مفسران بر این باورند که بیان هجرت از طرف ابراهیم بوده است، زیرا او هجرت کرد و لوط و ساره، همسرش، نیز با او بودند. گفته شده است که لوط پسر عموی ابراهیم بود و در بعضی روایات آمده که او پسر برادر وی بوده است و ساره هم دختر عموی ابراهیم به شمار می‌رفته است. ابراهیم هجرت خود را از کوثی در نزدیکی کوفه به سمت شام انجام داد و بر اساس برخی نقل‌ها، هجرت او از حران به فلسطین بوده است. گفته شده که ابراهیم در زمان هجرت 75 ساله بود و او اولین فردی است که در راه خدا هجرت کرد. خداوند توانا و حکیم است و کسانی را که به سوی او هجرت می‌کنند یاری میکند.
وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ ولدا، وَ یَعْقُوبَ ولد ولد و لم یذکر اسماعیل هاهنا لشهرته و عظم شأنه، وَ جَعَلْنا فِی ذُرِّیَّتِهِ النُّبُوَّةَ ای فی ذریة ابرهیم فانّه شجرة الانبیاء.
هوش مصنوعی: ما به او (ابراهیم) اسحاق را به عنوان فرزند عطا کردیم و یعقوب نیز فرزند اسحاق بود. در اینجا نام اسماعیل ذکر نشده است، زیرا او در شرافت و مقام خود مشهور است. همچنین ما در نسل او (نسل ابراهیم) نبوت را قرار دادیم، زیرا او مانند درختی است که انبیای بسیاری از آن برخاسته‌اند.
و قیل ان اللَّه لم یبعث نبیّا بعد ابرهیم الّا من نسله، وَ الْکِتابَ لم یرد بالکتاب کتابا واحدا انما هو للجنس لانه مصدر و المراد به التوریة و الانجیل و الزبور و الفرقان وَ آتَیْناهُ أَجْرَهُ فِی الدُّنْیا یعنی الثناء الحسن و لسان الصدق و التّولی من اهل الملک علی اختلافهم. و قیل الولد الصالح، و قیل بقا ضیافته عند قبره و لیس ذلک لغیره من الانبیاء، و قیل هو انّه اری مکانه فی الجنّة، وَ إِنَّهُ فِی الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ ای فی زمرة الصالحین، مثل آدم و نوح قاله ابن عباس.
هوش مصنوعی: برخی گفته‌اند که خداوند بعد از ابراهیم هیچ پیغمبری نفرستاده جز از نسل او. همچنین کلمه "کتاب" به معنای یک کتاب خاص نیست، بلکه به جنس کتاب‌ها اشاره دارد و شامل تورات، انجیل، زبور و فرقان می‌شود. درباره اجر آن پیامبر در دنیا گفته شده که شامل ستایش نیکو و زبان صدق است و برخی از اهل قدرت به او گرایش پیدا کرده‌اند، هرچند اختلاف دارند. همچنین برخی گفته‌اند که فرزند او صالح است و برخی دیگر نیز اشاره کرده‌اند به این که او در کنار قبرش مهمان است و این خاص اوست و نه دیگر پیامبران. همچنین گفته شده که او مکانی در بهشت به او نشان داده شده است. و در آخرت از زمره صالحان است، مانند آدم و نوح، که این را ابن عباس بیان کرده است.
وَ لُوطاً منصوب بالارسال، ای و ارسلنا لوطا. و قیل و اذکر لوطا، إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الْفاحِشَةَ قرأ ابو عمرو و حمزة و الکسائی و ابو بکر ائنکم بالاستفهام، و قرأ الباقون بلا استفهام و اتفقوا علی استفهام الثانیة لَتَأْتُونَ الْفاحِشَةَ و هی اتیان الرجال، ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ.
هوش مصنوعی: لوط نیز به عنوان پیامبر فرستاده شده است. گفته شده است که او به قوم خود گفت: "شما مرتکب کار زشت میشوید." برخی از قاریان این جمله را به صورت پرسشی خوانده‌اند و بقیه بدون شکل پرسشی خوانده‌اند، اما همگی بر پرسش دوم تأکید دارند: "شما مرتکب عمل زشت میشوید" که اشاره به روابط نادرست میان مردان دارد و تأکید میکند که هیچ‌کس از جهانیان قبلاً این کار را انجام نداده است.
أَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ وَ تَقْطَعُونَ السَّبِیلَ یعنی تقطعون سبیل النسل بایثار الرجال علی النساء و قیل تقطعون السّبیل بالقتل و اخذ الاموال. و قیل تقطعون.
هوش مصنوعی: آیا شما به واقع به مردان روی می‌آورید و راه را برای نسل‌کشی قطع میکنید؟ به این معنا که مردان را بر زنان ترجیح می‌دهید. همچنین گفته شده که این به معنای قطع راه با کشتن و گرفتن اموال نیز می‌باشد.
السّبیل باللواط بالغرباء حتی انقطع الناس عن طریقهم وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ النّادی مجمع القوم للسمر و الانس، و جمعه اندیة و النّدی ایضا و جمعه ندی و ندیّ.
هوش مصنوعی: راه و روش شما با اعمال زشت و ناپسندتان باعث شده که مردم از مسیر خود دور شوند و در جمع شما، کارهای ناشایست انجام دهند. "نادی" به معنای مجمعی است که برای دورهمی و خوش‌گذرانی تشکیل می‌شود، و جمع آن "اندیة" است.
امّ هانی بنت ابی طالب گفت از رسول خدا پرسیدم که این منکر چه بود که اللَّه تعالی میگوید وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَرَ گفت افسوس میکردند بر مردمان و بسر انگشت سبّابه و ناخن انگشت ستبر سنگ بمردم میانداختند. و فی الحدیث عن النبی (ص) قال ایّاکم و الخذف فانّه لا یبلی عدوّا و لا یقتل صیدا و لکن یفقأ العین و یکسر السن.
هوش مصنوعی: ام هانی دختر ابی طالب گفت از پیامبر خدا پرسیدم که آن منکری که خداوند درباره‌اش میگوید چیست. ایشان پاسخ دادند که آنها بر مردم افسوس میکردند و با انگشت سبابه و ناخن انگشت بزرگ‌تر، سنگ به سمت مردم میانداختند. همچنین در حدیثی از پیامبر (ص) آمده است که فرمودند: «از پرتاب سنگ خودداری کنید زیرا نه به دشمن آسیب می‌زند و نه صید را می‌کشد، اما می‌تواند چشمی را کور کند یا دندانی را بشکند.»
و قیل کانوا یتضارطون فی مجالسهم، در انجمن مردم باد رها میکردند. عبد اللَّه سلام گفت: کان یبزق بعضهم بعضا خیو بر یکدیگر میانداختند و قیل کانوا یجامعون فی المحافل فعل الحمیر. و عن مکحول قال: من اخلاق قوم لوط لعب الحمام و الصفیر و الجلاهق و الخذف و مضغ العلک و تطریف الاصابع بالحناء.
هوش مصنوعی: در میان مردم، معمول بود که هنگام نشستن در مجالس خود به تفریحاتی می‌پرداختند. برخی از آنها به شوخی و بازی با یکدیگر می‌پرداختند و می‌گفتند که در محافل به کارهای زشت مشغول می‌شدند. همچنین، درباره اخلاق قوم لوط گفته شده است که آنها به تفریحات نامناسب، مانند بازی با توپ، سوت زدن، و انجام کارهای بی‌محابا می‌پرداختند.
... فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتِنا بِعَذابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ انّ العذاب نازل بنا.
هوش مصنوعی: پاسخ قوم او تنها این بود که گفتند: اگر تو از راست‌کیهان هستی، ما را به عذاب خدا بیاور. آنها به این شکل به او واکنش نشان دادند که گویی عذاب بر آنها نازل خواهد شد.
فعند ذلک قالَ لوط رَبِّ انْصُرْنِی عَلَی الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ بتحقیق قولی فی العذاب.
هوش مصنوعی: لوط گفت: پروردگارا، مرا در مقابل قوم فاسد یاری کن و به تحقق سخنم درباره عذاب آنان.
وَ لَمَّا جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری ای جاءوه ببشارة اسحاق و من وراء اسحاق، یعقوب. گفته‌اند معنی این آیت آنست که ربّ العالمین دعاء لوط اجابت کرد که گفته بود: رَبِّ انْصُرْنِی عَلَی الْقَوْمِ الْمُفْسِدِینَ و فریشتگان فرستاد تا قوم او را عذاب کنند، و ایشان را فرمود که نخست بابراهیم برگذرید و او را بشارت دهید که اللَّه تعالی دعاء لوط اجابت کرد و ما را فرستاد تا عذاب فرو گشائیم بر ایشان و لوط را و هر که بوی ایمان آورد برهانیم. اینست که رب العالمین گفت: إِنَّا مُهْلِکُوا أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ إِنَّ أَهْلَها کانُوا ظالِمِینَ مصرّین علی کفرهم.
هوش مصنوعی: وقتی پیامبران ما به ابراهیم رسیدند و بشرى را به او دادند، به او گفته شد که فرزندش اسحاق خواهد بود و بعد از اسحاق، یعقوب هم خواهد آمد. برخی می‌گویند معنای این آیه این است که خداوند دعای لوط را اجابت کرد که از او خواسته بود تا در برابر قوم فسادکننده‌اش یاریش دهد. بنابراین فرشتگان را فرستاد تا عذاب را بر قوم او نازل کنند و به آنها دستور دادند که ابتدا به ابراهیم سر بزنند و او را از اجابت دعای لوط آگاه کنند، و اینکه ما آمده‌ایم تا عذابی برای قوم او نازل کنیم و لوط و هر کس که به خدا ایمان آورده را نجات دهیم. به همین خاطر خداوند فرمود: ما اهل این قریه را هلاک خواهیم کرد زیرا آنها ظالم و بر کفر خود پافشاری میکردند.
ابراهیم گفت إِنَّ فِیها لُوطاً از آن که در کار لوط اندوهگین بود با ایشان جدال در گرفت، گفت: أ رأیتم ان کان فیها عشرة ابیات من المسلمین تهلکونهم، فقالت الملائکة: لیس فیها غیر بیت من المسلمین، فذلک قوله: نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَنْ فِیها ای نحن نعلم من فیها من المؤمنین و الکافرین. قال عبد الرحمن بن سمرة: انّ قوم لوط کانوا اربع مائة الف لَنُنَجِّیَنَّهُ، قرأ حمزة و الکسائی و یعقوب لننجّینّه بالتخفیف و قرأ الباقون بالتّشدید وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ ای الباقین فی العذاب.
هوش مصنوعی: ابراهیم از اینکه لوط در میان آن قوم بود نگران شد و با فرشتگان به بحث پرداخت. او گفت: آیا اگر در آنجا ده خانه مسلمان باشد، همه را هلاک میکنید؟ فرشتگان پاسخ دادند: در آنجا تنها یک خانه مسلمان وجود ندارد. به همین دلیل گفته شده است: ما بهتر می‌دانیم چه کسانی در آنجا هستند، یعنی ما از مؤمنان و کافران آگاه هستیم. عبد الرحمن بن سمرة گفت: قوم لوط چهارصد هزار نفر بودند و ما او را نجات خواهیم داد. عده‌ای این جمله را با تسهیل و عده‌ای دیگر با تشدید قرائت کرده‌اند. و درباره خانواده‌اش گفته شده است که جز همسرش، که از بازماندگان عذاب بود، هیچ کس دیگر نجات نخواهد یافت.
وَ لَمَّا أَنْ جاءَتْ رُسُلُنا من الملائکة لُوطاً و حسب انهم من الانس سِی‌ءَ بِهِمْ ای بالقوم وَ ضاقَ بِهِمْ ای بالملائکة. یقال سی‌ء فلان بکذا اذا رأی برؤیته ما یسوءه و یقال ضقت بهذا الامر ذَرْعاً و عجز عنه ذرعی و ذراعی اذا اشتد علیک و عجزت عنه.
هوش مصنوعی: وقتی فرستادگان ما از فرشتگان به سوی لوط آمدند، او فکر کرد که آنها از انسان‌ها هستند و از دیدن آنها ناراحت شد و از وجودشان در تنگنا قرار گرفت. گفته می‌شود که فلانی به خاطر چیزی ناراحت شده، زمانی که آنچه نمی‌خواهد را می‌بیند و همچنین می‌گویند که از این موضوع به شدت کلافه شده و نتوانسته آن را تحمل کند.
و قیل سِی‌ءَ بِهِمْ ای ساءه مجی‌ء الرسل لمّا طلبوا منه الضّیافة لما یعلم من خبث قومه، و ذلک انّه لم یعرف الملائکة انّما رأی شبّانا، مردا حسانا بثیاب حسان و ریح طیّبة وَ ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً ای ضاق علیه الامر بسببهم وَ قالُوا ای قالت الرّسل للوط لا تَخَفْ علینا من قومک وَ لا تَحْزَنْ بسببنا إِنَّا مُنَجُّوکَ وَ أَهْلَکَ إِلَّا امْرَأَتَکَ قرأ ابن کثیر و حمزة و الکسائی و ابو بکر و یعقوب منجوک بالتخفیف و قرأ الآخرون بالتشدید.
هوش مصنوعی: وقتی که فرشتگان به نزد لوط آمدند، او بابت درخواست میزبانی آنها نگرانی داشت، زیرا از شرافت قوم خود آگاه بود. او فرشتگان را نشناخت و فقط جوانان زیبایی را با لباس‌های زیبا و بوی خوش دید. لوط به خاطر حضور آنها دچار اضطراب شد و آنها به او گفتند: "از قوم خود نترس و به خاطر ما غمگین نباش، ما تو و خانواده‌ات را نجات می‌دهیم اما همسرت نجات نمی‌یابد." روایت‌گران مختلف درباره نحوه‌ی تلفظ واژه "منجوک" نظرات متفاوتی دارند؛ برخی آن را با تخفیف و برخی دیگر با تشدید خوانده‌اند.
إِنَّا مُنْزِلُونَ قرأ ابن عامر بالتشدید و الآخرون بالتخفیف عَلی أَهْلِ هذِهِ الْقَرْیَةِ یعنی سدوم و کانت مشتملة علی سبع مائة الف رجل رِجْزاً مِنَ السَّماءِ ای عذابا من السّماء بِما کانُوا یَفْسُقُونَ یعنی بسبب فسقهم و خروجهم عن طاعة اللَّه و رسوله. فانتسف جبرئیل المدینة و ما فیها باحد جناحیه فجعل عالیها سافلها و تبعت الحجارة من کان غائبا.
هوش مصنوعی: ما به زودی عذابی بر اهل این دهکده، یعنی سدوم، نازل خواهیم کرد. ابن عامر با تشدید و دیگران با تخفیف خوانده‌اند. این دهکده شامل هفتصد هزار مرد بوده است و عذاب الهی به خاطر فسق و نافرمانی آنها از دستورات خداوند و پیامبرش به سراغشان آمده است. جبرئیل (علیه‌السلام) شهر را با یکی از بال‌هایش به زیر کشید و بالای آن را به پایین و پایین آن را به بالا برد و سنگ‌ها بر روی کسانی که غایب بودند نیز فرو ریخت.
وَ لَقَدْ تَرَکْنا مِنْها آیَةً بَیِّنَةً، من هاهنا للتّبیین لا للتبعیض، فلیس یعنی انّه بقی بعضهم آیة، و انما المعنی ترکنا القریة بما فعلنا بها آیَةً وعظة لمن تفکّر و عقل. ثم اختلفوا فی الایة البیّنة المتروکة، فقال بعضهم ترک اللَّه بعض الاحجار الّتی امطرت علیهم علی کل حجر اسم من اهلک به. فمن ذهب الی الشام و اتی علی قریة لوط رأی من تلک الحجارة. و قیل انّها بقیة الانهار الّتی کانت بارضهم و صار ماؤها اسود منتنا یتأذی الناس برائحته من مسافة بعیدة. و قیل ترک بعض دیارهم منکوسة عبرة و عظة للناس.
هوش مصنوعی: ما نشانه‌ای واضح از خود به جا گذاشتیم که هدف آن عبرت و پند گرفتن است، نه اینکه بخواهیم بگوییم بخشی از آن باقی مانده است. معنای این جمله این است که ما آن قریه را به خاطر کارهایی که با آن کردیم، به نشانه‌ای برای تفکر و عقل‌ورزی دیگران تبدیل کردیم. سپس در مورد این نشانه واضح اختلاف کردند. برخی گفتند که خداوند برخی از سنگ‌هایی را که بر آنها بارید، به جا گذاشت که بر روی هر سنگ، نام کسی که به وسیله آن هلاک شده، نوشته شده است. کسی که به شام برود و به قریه لوط برسد، آن سنگ‌ها را خواهد دید. برخی دیگر گفتند که باقی‌مانده رودخانه‌هایی است که در سرزمین آنان وجود داشت و اکنون آب آنها سیاه و بدبو شده است و مردم از فاصله دور از بوی آن اذیت می‌شوند. همچنین گفته شده که برخی از خانه‌های آنها به صورت واژگون باقی مانده‌اند تا عبرتی و نشانه‌ای برای دیگران باشند.
وَ إِلی مَدْیَنَ ای و ارسلنا الی مدین أَخاهُمْ شُعَیْباً و کان مرسلا الی بنی مدین بن ابرهیم. قال قتادة ارسل شعیب الی امّتین: الی اهل مدین و الی اصحاب الایکة فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ ارْجُوا الْیَوْمَ الْآخِرَ، ای خافوا الیوم الآخر و احذروه. و قیل هو من الرّجاء ای اقرّوا به و صدّقوه و تیقنوه، لانّ الراجی للشی‌ء عالم به غیر منکر و لانّه لم یوجد الرّجاء فی کلامهم بمعنی الخوف الّا اذا قارنه الجحد وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ یعنی لا تسعوا فی الارض بالفساد.
هوش مصنوعی: و به مدین، به برادرشان شعیب، فرستاده شدند که او به بنی مدین از نسل ابراهیم رسالت داده شده بود. قتاده میگوید شعیب به دو قوم فرستاده شد: به مردم مدین و به اصحاب ایکه. او گفت: ای قوم، خدا را Worship کنید و به روز قیامت امید داشته باشید، یعنی از آن روز بترسید و به آن توجه کنید. گفته شده که "امید" به معنای تصدیق و شناخت آن روز است، چون امیدوار به چیزی، به آن علم دارد و آن را انکار نمی‌کند، و چون کلمه امید زمانی به معنای ترس کاربرد دارد که انکار را همراه داشته باشد. سپس گفت: و در زمین به فساد نپردازید یعنی در زمین فساد نکنید.
فَکَذَّبُوهُ ای کذّبوا شعیبا فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ، ای الزلزلة الشدیدة حتی تهدّمت علیهم دورهم و ماتوا بذلک، فَأَصْبَحُوا فِی دارِهِمْ جاثِمِینَ میّتین، بارکین علی رکبهم، مستقبلین بوجوههم الارض. و قیل الرّجفة زعزعة الارض تحت القدم و منه الارجاف و هو من الاخبار ما یضطرب النّاس لاجله من غیر تحقّق به.
هوش مصنوعی: پس آنها شعیب را تکذیب کردند و زلزله شدیدی آنها را گرفت تا خانه‌هایشان ویران شد و در نتیجه مردند. صبحگاهان، آنها در خانه‌هایشان به حالت نشسته و مرده بودند، به شکلی که بر زانوهایشان افتاده و چهره‌هایشان به سوی زمین بود. گفته شده زلزله به معنای لرزش زمین زیر پا است و از این رو واژه "ارجاف" به معنای خبری است که مردم به خاطر آن بی‌مورد دچار اضطراب می‌شوند.
وَ عاداً وَ ثَمُودَ ای و اهلکنا عادا و ثمود وَ قَدْ تَبَیَّنَ لَکُمْ یا اهل مکة مِنْ مَساکِنِهِمْ منازلهم بالحجر و الیمن، من هاهنا للتّبعیض و الضمیر راجع الی ثمود بها بقیّة دورهم و بساتینهم و نخیلهم، وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ من الکفر و المعاصی فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ الذی وجب علیهم سلوکه و هو الایمان باللّه و رسله وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ ذوی بصائر یمکنهم تمیز الحق من الباطل. و قیل وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ یعنی ثمود و استبصارهم حدقهم فی جوب الصخر بالوادی بیوتا، و قال فی موضع آخر: فارِهِینَ.
هوش مصنوعی: قوم عاد و ثمود نابود شدند و این موضوع برای اهل مکه واضح است که از بقایای آثار آنها، مانند منازل و باغ‌ها در المناطق مختلف می‌توانند ببینند. شیطان رفتارهای نادرست و کفرآمیزشان را برایشان زیبا جلوه داد و مانع از این شد که به راه درست که ایمان به خدا و پیامبرانش است، هدایت شوند. آنها توانایی تشخیص حق از باطل را داشتند و در برخی آثار به توانایی بینایی آنها در مشاهده خانه‌هایشان در دل صخره‌ها اشاره شده است.
وَ قارُونَ وَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ای بالواضحات من الآیات فَاسْتَکْبَرُوا فتکبّروا و تعظّموا علیها بترک الایمان و التصدیق وَ ما کانُوا سابِقِینَ فائتین. بل ادرکهم العذاب. یقال لمن فات طالبه سبق و اللَّه تعالی طالب کلّ مکلّف بجزاء عمله ان خیرا فخیرا و ان شرّا فشرّا.
هوش مصنوعی: قرآن به داستان قارون، فرعون و هامان اشاره میکند که موسی با معجزات روشن و واضح به سوی آنها آمد. اما آنها به خاطر تکبر و بزرگ‌پنداری، ایمان و تصدیق را رها کردند و به دنبال حق نرفتند. در نتیجه، عذاب الهی به آنها رسید. این عذاب به گونه‌ای است که خداوند هر کسی را مطابق اعمالش پاداش می‌دهد؛ اگر نیکو کرده باشد، پاداش نیکی دریافت میکند و اگر بدی کرده باشد، مجازات خواهد شد.
فَکُلًّا أَخَذْنا بِذَنْبِهِ فَمِنْهُمْ مَنْ أَرْسَلْنا عَلَیْهِ حاصِباً و هم قوم لوط. و الحاصب الحجر: ای ارسلنا علی قوم لوط حجارة من سجّیل منضود. و قیل الحاصب الرّیح العاصفة التی فیها الحصباء و هی حصی صغار سلّطها اللَّه علی عاد فاهلکهم وَ مِنْهُمْ مَنْ أَخَذَتْهُ الصَّیْحَةُ و هم ثمود صاح جبرئیل (ع) بهم صیحة فزهقت ارواحهم و کذلک قوم شعیب، وَ مِنْهُمْ مَنْ خَسَفْنا بِهِ الْأَرْضَ یعنی قارون و قومه، وَ مِنْهُمْ مَنْ أَغْرَقْنا یعنی فرعون و اصحابه و قوم نوح، وَ ما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ ای لیضع عقوبته فی غیر موضعها، وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ بالکفر و التکذیب.
هوش مصنوعی: هر یک از آنها را به خاطر گناهانشان مجازات کردیم. برخی از آنها را با سنگ‌ریزه‌ای سخت که به سمت آنها فرستادیم، عذاب کردیم، مانند قوم لوط. این سنگ‌ریزه‌ها از خشت‌های فشرده شده بودند. برخی دیگر را با وزش باد شدید و سنگ‌ریزه‌های ریز که بر آنها فرستادیم، از بین بردیم، مانند قوم عاد. بعضی از آنها با صدای بلندی که جبرئیل به آنها می‌زد، هلاک شدند، مانند قوم ثمود و قوم شعیب. برخی دیگر نیز به زمین فرو رفتند، مانند قارون و قومش. برخی هم غرق شدند، مانند فرعون و یارانش و قوم نوح. خداوند هیچ‌گاه آنها را ظلم نمی‌کند بلکه خودشان با کفر و عدم تصدیق، به خود ظلم کردند.
مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا ای صفة الذین اتخذوا، و المثل و النظیر واحد، و المثل قول سائر و یشبّه فیه حال الثانی بالاول یقول تعالی. مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ یعنی الاصنام یرجون نصرها و نفعها عند حاجتهم الیها کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً لنفسها فیما یکنّها فلم یغن عنها بناؤها شیئا عند حاجتها الیه فکما انّ بیت العنکبوت لا یدفع عنها بردا و لا حرّا، کذلک هذه الاوثان لا تملک لعابدیها نفعا و لا ضرّا و لا خیرا و لا شرّا، وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ ای اضعف البیوت لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ ای لو کانوا یرجعون الی علم لعلموا انّ وثنا من حجارة لا یغنی عنهم من اللَّه شیئا و لم یتّخذوا من دون اللَّه ولیّا. قال یزید بن میسرة العنکبوت شیطان مسخه اللَّه عزّ و جل و قال علی بن ابی طالب (ع) طهروا بیوتکم من نسج العنکبوت فان ترکه فی البیوت یورث الفقر.
هوش مصنوعی: افرادی که برای خود، غیر از خدا دوستانی ساخته‌اند، به حالتی می‌مانند که عنکبوت خانه‌ای برای خود درست کرده است. این افراد به امید کمک و نفع از این بت‌ها در زمان نیاز به آنها پناه می‌برند، در حالی که این بت‌ها هیچ نفع و ضرری برای آنها ندارند. همان‌طور که خانه عنکبوت نمی‌تواند در برابر سرما یا گرما از او محافظت کند، بت‌ها نیز هیچ‌گونه سود یا زیانی برای پیروان خود ندارند. در واقع، اگر مردم می‌دانستند، می‌فهمیدند که بت‌هایی از سنگ نمی‌توانند آنها را از خداوند نجات دهند و نباید به غیر از خدا روی آورند. یکی از تفاسیر میگوید که عنکبوت به عنوان شیطانی معرفی شده که به این شکل در آمده و همچنین توصیه شده که باید خانه‌ها را از تارهای عنکبوت پاک کرد؛ زیرا وجود آنها در خانه‌ها می‌تواند باعث فقر شود.
إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَیْ‌ءٍ قرأ اهل البصرة و عاصم یَدْعُونَ بالیاء ای یعلم ما یدعوا هؤلاء الکفار الذین اهلکناهم من الامم من دونه من شی‌ء وثن أو صنم او ملک او جن، و قرأ الآخرون بالتّاء خطابا بالمشرکی قریش، ای یعلم ما تدعون انتم من دونه من شی‌ء، و المعنی انّ اللَّه یعلم ایها القوم حال ما تدعون من دونه من شی‌ء انه لا ینفعکم و لا ینصرکم ان اراد اللَّه بکم سوء. و فی هذا الکلام ضرب من الوعید کقول القائل لمن یتهدّده انی عالم بما تصنع و انه غیر خاف علی وَ هُوَ الْعَزِیزُ فی انتقامه من اعدائه الْحَکِیمُ فی تدبیر خلقه.
هوش مصنوعی: خداوند می‌داند که شما چه چیزی را غیر از او می‌خوانید. برخی از قراء به کار بردن کلمه "یدعون" را با یاء خوانده‌اند، به این معنا که می‌داند این کافران که ما آنها را هلاک کردیم، چه چیزهایی را غیر از او می‌خوانند، مثل بت یا عیسی یا جن. اما دیگران آن را با تاء خوانده‌اند، خطاب به مشرکان قریش، به این معنا که می‌داند شما چه چیزهایی را غیر از او می‌خوانید. معنا این است که خداوند می‌داند شما چه چیزهایی را می‌خوانید و اینکه اینها هیچ‌گونه نفع یا یاری به شما نمی‌رسانند، اگر خداوند اراده کند برای شما بدی کند. در این سخن، تهدیدی نهفته است، مثل این که کسی به دیگری میگوید من از کارهای تو خبر دارم و این کارها بر من پنهان نیست. خداوند عزیز است در انتقام از دشمنانش و حکیم است در تدبیر امور مخلوقات.
وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ المثل کلام یتضمن تشبیه الآخر بالاوّل، یرید امثال القرآن التی شبّه بها احوال کفار هذه الامّة باحوال کفار الامم المتقدمة نَضْرِبُها ای نبیّنها للناس یستبدلوا بها و لیتفکروا فی معانیها وَ ما یَعْقِلُها ای ما یعقل الامثال إِلَّا العلماء الذین یعقلون عن اللَّه.
هوش مصنوعی: آنگونه که در اینجا گفته شده، ما مثال‌هایی را برای مردم می‌زنیم که شامل تشبیه است. هدف مثال‌هایی که در قرآن آمده، این است که وضعیت کفار این امت را با وضعیت کفار امم گذشته مقایسه کنیم. ما این مثال‌ها را بیان می‌کنیم تا مردم آنها را درک کرده و در معناهایشان تفکر کنند. تنها کسانی که می‌توانند این مثال‌ها را درک کنند، دانشمندان هستند که از خداوند علم دارند.
عن جابر بن عبد اللَّه انّ النبی (ص) تلا هذه الآیة ثمّ قال: العالم من عقل عن اللَّه فعمل بطاعته و اجتنب سخطه.
هوش مصنوعی: جابر بن عبدالله نقل میکند که پیامبر (ص) این آیه را خواند و سپس فرمود: عالم کسی است که به عقل خود خداوند را درک کند، به فرمان‌های او عمل کند و از نارضایتی‌اش دوری کند.
خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ بقوله الحق، و قیل للحق الذی اراد اقامته فی خلقه. و قیل لم یخلقها باطلا لغیر شی‌ء بل لامر ما إِنَّ فِی ذلِکَ ای فی خلقها لَآیَةً لدلالة لِلْمُؤْمِنِینَ علی قدرته و توحیده و خصّ المؤمنین بالذکر لانتفاعهم بها.
هوش مصنوعی: خداوند آسمان‌ها و زمین را به حق آفرید و این حق به معنای حقیقتی است که او در خلق خود می‌خواست برپا کند. گفته شده که این آفرینش به خاطر بیهوده نبوده و هدف خاصی دارد. در حقیقت، آفرینش آسمان‌ها و زمین نشانه‌ای است برای مؤمنان تا قدرت و یگانگی خداوند را درک کنند و او مؤمنان را به خاطر بهره‌مندی از این نشانه‌ها مورد توجه قرار داده است.
اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ ای اقرأ القرآن و اتّبعه. و قیل اقرأ علی اهل مکة ما انزل اللَّه من القرآن و عظهم بما فیه من المواعظ و کلّفهم ما فیه من الفرائض وَ أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ الفحشاء ما قبح من الاعمال ، و المنکر ما لا یعرف فی الشّرع قال ابن مسعود و ابن عباس: فی الصّلاة منتهر مزدجر عن معاصی اللَّه فمن لم تأمره صلوته بالمعروف و لم تنه عن المنکر لم یزدد بصلوته من اللَّه الّا بعدا. و قال الحسن و قتادة من لم تنهه صلوته عن الفحشاء و المنکر فصلاته و بال علیه. و عن انس قال: کان فتی من الانصار یصلی الصلوات الخمس مع رسول اللَّه (ص) ثم لا یدع شیئا من الفواحش الّا رکبه. فوصف لرسول اللَّه (ص) حاله فقال انّ صلاته تنهاه یوما فلم یلبث ان تاب و حسن حاله. و قال ابن عون معنی الآیة: ان الصلاة تنهی صاحبها عن الفحشاء و المنکر ما دام فیها.
هوش مصنوعی: بخوان آنچه بر تو از کتاب نازل شده است، یعنی قرآن را بخوان و از آن پیروی کن. همچنین به اهل مکه بخوان آنچه خداوند از قرآن نازل کرده و با موعظه‌هایی که در آن است، آنها را پند ده. و همچنین بر آنها واجب کن آنچه در آن فرض گردیده. و نماز را برپا دار، زیرا نماز انسان را از کارهای زشت و ناپسند باز می‌دارد. کارهای زشت، اعمالی هستند که قبیح و ناپسند شمرده می‌شوند و ناپسند، چیزی است که در شریعت شناخته نمی‌شود. گفته شده که در نماز امر و نهی وجود دارد که انسان را از معصیت خداوند باز می‌دارد. اگر کسی نماز بخواند ولی نماز او را به نیکوی‌ها هدایت نکند و از زشتی‌ها نهی نکند، این نماز او تنها باعث دوری‌اش از خداوند خواهد شد. همچنین اگر کسی نماز بخواند و او را از زشتی‌ها و ناپسندها دور نکند، نماز او بی‌فایده است. از انس نیز روایت شده که جوانی از انصار پنج نماز را با پیامبر (ص) می‌خواند اما هنوز به زشتی‌ها ادامه می‌داد. وقتی حال او را به پیامبر (ص) گزارش کردند، آن حضرت فرمود که نماز او روزی او را باز خواهد داشت و در نهایت او توبه کرد و حالش بهبود یافت. یکی از مفسران نیز گفته که معنی آیه این است که نماز انسان را از زشتی‌ها و ناپسندها دور می‌سازد مادامی که در آن توجه داشته باشد.
و قیل اراد انّه یقرأ القرآن فی الصلاة فالقرآن ینهاه عن الفحشاء و المنکر. و فی الخبر فی بعض الروایات قیل یا رسول اللَّه انّ فلانا یصلّی بالنهار و یسرق باللیل. فقال انّ صلاته لتردعه.
هوش مصنوعی: اگر کسی بخواهد در نماز قرآن بخواند، قرآن او را از کارهای زشت و ناپسند بازمی‌دارد. در بعضی روایات آمده است که شخصی به پیامبر خدا گفت: فلانی در روز نماز می‌خواند و در شب دزدی میکند. پیامبر پاسخ داد که همان نماز او را از این کارها بازمی‌دارد.
و قال النبی (ص): لا صلاة لمن لم یطع الصلاة، و اطاعة الصلاة ان ینتهی عن الفحشاء و المنکر.
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «کسی که به نماز توجه نکند، نماز برای او نیست و توجه به نماز یعنی دوری از کارهای زشت و ناپسند.»
وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ له معنیان، احدهما، انّ ذکر اللَّه کبیر، کقوله عزّ و جلّ: وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ ای هو هیّن علیه: و نظائره فی القرآن کثیرة، و المعنی الثانی انّ ذکر اللَّه للعبد اکبر من ذکر العبد ایّاه. و یروی هذا الکلام عن رسول اللَّه (ص) قال: ذکر اللَّه ایاکم اکبر من ذکرکم ایاه.
هوش مصنوعی: به یادآوری خداوند دو معنا وجود دارد. یکی این است که ذکر خداوند بزرگ است، مانند گفته‌ی خداوند که فرمود: و این کار برای او آسان‌تر است. نظایر این آیات در قرآن بسیار است. معنای دوم این است که ذکر خداوند برای بندگان بزرگ‌تر از ذکر بندگان است. این مطلب از رسول خدا (ص) نیز نقل شده که فرمود: ذکر خداوند برای شما بزرگ‌تر از ذکر شما برای اوست.
قالت الحکماء لانّ ذکر اللَّه للعبد علی الاستغناء و ذکر العبد ایّاه علی حدّ الافتقار و لانّ ذکر العبد لجرّ منفعة او لدفع مضرّة، و ذکر اللَّه سبحانه ایّاه للفضل و الکرم.
هوش مصنوعی: حکما می‌گویند که یاد خدا برای بنده به معنای بی‌نیازی است، در حالی که یاد بنده از خدا به معنای نیازمندی اوست. همچنین یاد بنده معمولاً برای جلب منفعت یا دفع ضرر است، اما یاد خداوند از بنده به خاطر فضل و کرم اوست.
و قیل لانّ ذکره لک بلا علّة و ذکرک مشوب بالعلل، و قیل لانّ ذکر العبد مخلوق و ذکره جلّ جلاله غیر مخلوق. و قال الحسن: معناه، و لذکر اللَّه نفسه اکبر من ذکر العبد له فیکون هذا تنبیها علی انّ ذکره بما اختاره لنفسه اولی. و قیل و لذکر اللَّه فی الصلاة اکبر من خارج الصلاة. و قیل و لذکر اللَّه اکبر من سایر ارکان الصلاة. و یحتمل ان تأویل ذکر اللَّه الصلاة کانّه قال: و الصلاة اکبر من سائر العبادات. و قال ابن عطاء وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ من ان تبقی معه المعصیة. و فی بعض الاخبار: الدنیا ملعونة ملعون ما فیها الّا ذکر اللَّه عزّ و جلّ او عالما او متعلّما.
هوش مصنوعی: گفته شده که ذکر خداوند از ذکر بندگان به دلیل خالی بودن از عیب و نقص، برتر است. بر این اساس، ذکر خداوند مخلوق نیست، در حالی که ذکر بندگان مخلوق است. حسن گفته است که ذکر خداوند بالاتر و بزرگ‌تر از ذکر بندگان است و این به ما یادآوری میکند که ذکر خداوند با توجه به آنچه خودش انتخاب کرده، اهمیت بیشتری دارد. برخی نیز بیان کرده‌اند که ذکر خدا در زمان نماز از ذکر او در خارج از نماز بزرگ‌تر است و یا اینکه ذکر خداوند در نماز، از سایر اجزای نماز بزرگ‌تر است. همچنین، احتمال دارد که منظور از ذکر خدا در نماز، این باشد که نماز از سایر عبادتها بزرگ‌تر است. ابن عطاء گفته که ذکر خداوند بزرگ‌تر از آن است که در کنار آن گناه باقی بماند. در برخی روایات آمده که دنیا ملعونه است و هر چیزی در آن ملعون است، مگر ذکر خداوند، عالم و یا دانش‌آموز.
قالت الحکماء: و انّما کان الذکر افضل الاشیاء لانّ ثواب الذّکر الذّکر. قال اللَّه تعالی: فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ و یشهد لذلک قول النبی (ص) یقول اللَّه عزّ و جل: انا عند ظن عبدی و انا معه حین یذکرنی، فان ذکرنی فی نفسه ذکرته فی نفسی، و ان ذکرنی فی ملأ ذکرته فی ملأ خیر منهم.
هوش مصنوعی: حکیمان گفته‌اند که ذکر (یاد خدا) بهترین چیزهاست زیرا پاداش ذکر، خود ذکر است. خداوند می‌فرماید: «اگر مرا یاد کنید، من نیز شما را یاد می‌کنم.» و این معنا در سخن پیامبر (ص) نیز آمده است که خداوند می‌فرماید: «من به گمان بندم در مورد خودم نزدیکم و هنگامی که او مرا یاد کند، من نیز او را در خودم یاد می‌کنم؛ و اگر او مرا در جمعی یاد کند، من نیز او را در جمعی بهتر از آنها یاد می‌کنم.»
و قیل وَ لَذِکْرُ اللَّهِ أَکْبَرُ ای ذکر اللَّه افضل الطاعات بدلیل ما روی ابو الدرداء، قال: قال رسول اللَّه (ص) الا انبئکم بخیر اعمالکم و ازکاها عند ملیککم و ارفعها فی درجاتکم و خیر من اعطاء الذهب و الورق و ان تلقوا عدوکم فتضربوا اعناقهم و یضربوا اعناقکم قالوا: ما ذاک یا رسول اللَّه؟ قال: ذکر اللَّه عز و جل و عن ابی سعید الخدری عن رسول اللَّه (ص) انه سئل ای العباد افضل درجة عند اللَّه عز و جل یوم القیامة؟ فقال: الذاکرون اللَّه کثیرا. قالوا: یا رسول اللَّه و من الغازی فی سبیل اللَّه؟ فقال: لو ضرب بسیفه الکفار و المشرکین حتی یکسر او یختضب دما لکان الذاکرون اللَّه کثیرا افضل منه درجة و روی انّ اعرابیّا قال یا رسول اللَّه ایّ الاعمال افضل؟ قال: ان تفارق الدنیا و لسانک رطب من ذکر اللَّه.
هوش مصنوعی: ذکر خداوند بزرگترین عبادات است. این موضوع به گفته‌ی پیامبر (ص) مشخص شده است که ایشان فرموده‌اند بهترین اعمال و با ارزش‌ترین آنها در نزد خدا، ذکر خداوند است. ایشان به این موضوع اشاره کرده‌اند که ذکر خداوند از دادن طلا و نقره و حتی از نبرد در میدان جنگ نیز بهتر و بالاتر است. در روایاتی دیگر نیز بیان شده که در قیامت، کسانی که زیاد خدا را یاد می‌کنند، دارای بالاترین درجات خواهند بود. یکی از سوالات مطرح شده به این بود که اگر فردی در راه خدا بجنگد و به شهادت برسد، آیا او نیز در درجه بالایی قرار دارد؟ پیامبر (ص) فرمودند که ذکر کنندگان خدا در آن زمان بالاترین درجات را خواهند داشت. همچنین روایتی از یک عربی وجود دارد که از پیامبر پرسیده است کدام عمل افضل است؟ پیامبر پاسخ داده‌اند که باید از دنیا خارج شوی در حالی که زبانت مشغول به ذکر خدا باشد.
و روی انّه قال (ص) سیروا سبق المفردون. قالوا و ما المفرّدون یا رسول اللَّه؟ قال: الذاکرون اللَّه کثیرا و الذاکرات قوله: وَ اللَّهُ یَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ لا یخفی علیه شی‌ء.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: "بشتابید که برگزیدگان پیشی گرفته‌اند." از ایشان پرسیدند: "برگزیدگان چه کسانی هستند، ای رسول خدا؟" ایشان پاسخ دادند: "آنان که بسیار خدا را یاد می‌کنند، چه مردان و چه زنان." همچنین فرموده‌اند: "و خداوند می‌داند که شما چه میکنید و هیچ چیز بر او پنهان نیست."
وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ مفسّران درین آیت سه قول گفته‌اند: قتاده گفت این آیت منسوخ است و ناسخها قوله قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ الآیه، قول دوم قول ابن زید است گفت: آیت محکم است منسوخ نیست و مراد مؤمنان اهل کتاب‌اند: عبد اللَّه سلام و اصحاب وی. رب العالمین رسول را می‌فرماید که با ایشان بر وفق و لطف سخن گوی نه بجدال تا اسلام بدل ایشان شیرین شود و قرآن که نیکوترین سخنان است بر ایشان خوان آن گه کفار یهود که هم اهل کتاب‌اند مستثنی کرد، گفت: إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ بالاقامة علی الکفر فانهم یجادلون مگر ایشان که بر کفر بایستند و مسلمان نشوند که با ایشان بجدال و خصومت و خشونت سخن باید گفت چنان که رب العزه گفت: جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ وَ اغْلُظْ عَلَیْهِمْ و قال فی موضع آخر: وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً. قول سوم مجاهد گفت: آیت محکم است و مراد اهل ذمت‌اند، و المجادلة هی المجادلة بالسّیف بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ هی الوفاء بالذمّة. میگوید با اهل ذمت که جزیت پذیرفته‌اند محاربت مکنید و با ایشان بوفاء ذمت باز آئید. إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ مگر کسی که از جزیت دادن باز ایستد از ایشان. و قیل مجاز الآیة الا الذین ظلموکم لان جمیعهم ظالم بالکفر. قال بعضهم نزلت هذه الایة فی وفد نجران وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ یعنی اذا اخبرکم واحد منهم ممن قبل الجزیة بشی‌ء مما فی کتبهم فلا تجادلوهم علیه و لا تصدّقوهم و لا تکذبوهم وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ. وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ.
هوش مصنوعی: با اهل کتاب بحث و جدل نکنید. مفسران در مورد این آیه سه نظر دارند: اولین نظر از قتاده است که میگوید این آیه منسوخ شده و آیه‌ای دیگر حکم آن را تغییر داده است. نظر دوم از ابن زید است که معتقد است این آیه ثابت و بدون تغییر باقی مانده و اشاره به مؤمنان اهل کتاب دارد. خداوند پیامبر را توصیه میکند تا با ایشان با نرمی و مهربانی سخن بگوید تا اسلام برای آنها دلپذیر شود و قرآن که بهترین سخنان است را برایشان تلاوت کند. اما به یهودیانی که بر کفرشان باقی مانده‌اند، باید به گونه‌ای دیگر سخن گفته شود و با آنها جدل و سرسختی کرد. سومین نظر از مجاهد است که این آیه را معتبر می‌داند و اشاره به اهل ذمه دارد و میگوید با کسانی که جزیت (محافظت بر موجودیت) را پذیرفته‌اند جنگ نکنید و با آنها به توافق پایبند باشید، مگر کسانی که از قبول آن باز ایستاده‌اند. برخی می‌گویند این آیه در مورد وفد نجران نازل شده و به آنها میگوید که وقتی یکی از آنها چیزی از کتاب‌هایشان به شما میگوید، نه باید بر آن جدل کنید و نه باید آنها را تایید یا تکذیب کنید و باید بگویید ما به آنچه بر ما نازل شده ایمان آورده‌ایم. خداوند ما و خداوند شما یکی است و ما تسلیم او هستیم.
قال رسول اللَّه (ص) ما حدّثکم اهل الکتاب عن شی‌ء فلا تصدّقوهم و لا تکذبوهم و قولوا آمنا بالذی انزل الینا و انزل الیکم و قال (ص) لا تسألوا اهل الکتاب عن شی‌ء فانهم ان یهدوکم و قد ضلّوا. و قال عبد اللَّه بن عباس تسألون اهل الکتاب عن کتبهم و عندکم القرآن احدث الکتب عهدا بالرحمن محضا لم یشب.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: اگر اهل کتاب (یعنی یهود و مسیحیان) درباره موضوعی برای شما صحبت کردند، نه به آنها اعتماد کنید و نه آنها را رد کنید، بلکه بگویید ما به آنچه به ما نازل شده و به شما نازل شده ایمان داریم. همچنین فرمودند از اهل کتاب چیزی نپرسید، چون اگر شما را هدایت کنند، خودشان گمراه هستند. عبدالله بن عباس نیز گفت: شما از اهل کتاب درباره کتاب‌هایشان سوال میکنید، در حالی که قرآن در دست شماست؛ این کتاب جدیدترین وحی است که مستقیماً از خداوند نازل شده و هیچ تغییری در آن نیست.
و عن ابی هریرة قال: اهل الکتاب یقرءون التوریة بالعبرانیة و یفسرونها بالعربیّة لاهل الاسلام، فقال رسول اللَّه (ص): لا تصدّقوا اهل الکتاب و لا تکذبوهم وَ قُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنا وَ أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَ إِلهُنا وَ إِلهُکُمْ واحِدٌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ.
هوش مصنوعی: ابو هریره نقل میکند که اهل کتاب، تورات را به زبان عبری می‌خوانند و آن را به زبان عربی برای مسلمانان تفسیر می‌کنند. رسول خدا (ص) فرمودند: به اهل کتاب نه اعتماد کنید و نه آنها را تکذیب کنید و بگویید: به آنچه بر ما نازل شده و به آنچه بر شما نازل شده ایمان آورده‌ایم و خداوند ما و شما یکی است و ما مسلمانیم.
وَ کَذلِکَ أَنْزَلْنا ای کما انزلنا الیهم الکتب انزلنا إِلَیْکَ الْکِتابَ یعنی القرآن فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ یعنی عبد اللَّه بن سلام و اصحابه یؤمنون بمحمد و بالقرآن و مِنْ هؤُلاءِ یعنی اهل مکة مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ و هم مؤمنوا اهل مکة من العرب، وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الْکافِرُونَ و ذلک انّ الیهود عرفوا انّ محمدا نبیّ و القرآن حقّ، فجحدوا: و الجحود اکثر ما یقال فی انکار اللّسان و القلب عارف.
هوش مصنوعی: ما همان‌طور که کتاب‌ها را به آنها نازل کردیم، نیز کتاب را به تو نازل کردیم، یعنی قرآن. کسانی که به آنها کتاب داده‌ایم، به آن ایمان دارند، مانند عبد اللَّه بن سلام و یارانش که به محمد و قرآن ایمان دارند. از میان اهل مکه هم افرادی هستند که به آن ایمان می‌آورند، یعنی مؤمنان اهل مکه از عرب‌ها. تنها افراد کافر هستند که به آیات ما انکار می‌کنند، در حالی که یهودیان می‌دانستند که محمد نبی است و قرآن حق است، اما آن را انکار کردند. جحود به‌طور عمده به انکار از طریق زبان و در حالی که قلب آگاه است، اطلاق می‌شود.
میبدی