جمهور مفسران بر آنند که این سوره جمله مکّی است و از علی (ع) روایت کرده‌اند که میان مکّه و مدینه فرو آمد، و گفته‌اند همه مکّی است مگر دو آیت: وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ و قوله: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ. یحیی بن سلام گفت همه مکّی است مگر ده آیت از اوّل سوره. و درین سوره دو آیت منسوخ است: یکی وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ این در شأن اهل کتاب فرو آمد پس منسوخ گشت باین آیت که در سورة التوبة است: قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ الی قوله وَ هُمْ صاغِرُونَ و آیت دیگر: وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ، تا اینجا محکم است، و منسوخ این قدر است که: وَ إِنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ بآیت سیف منسوخ گشت. امّا عدد آیات و کلمات و حروف این سوره گفته‌اند هفتاد و نه آیت است و هزار و نهصد و هشتاد و یک کلمه، و چهار هزار و صد و نود و پنج حرف و در فضیلت سوره ابیّ کعب گوید: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة العنکبوت کان له من الاجر عشر حسنات بعدد کل المؤمنین و المنافقین.
الم سبق الکلام فیه و وقوع الاستفهام بعده یدلّ علی استقلالها و انقطاعها عمّا بعدها فی هذه السورة و غیرها من السور.
أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا هذا الکلام فی صورة الاستفهام لکنّه تقریع و توبیخ، و الناس هاهنا اصحاب رسول اللَّه الذین جزعوا من اذی المشرکین، و المعنی احسبوا و ظنّوا ان یهملوا و یقتصر منهم علی ان یقولوا آمنّا، ای صدّقنا بما اخبرتنا و لا یمتحنون بما یظهر حقیقة ایمانهم من انواع الاختبار و الابتلاء، لا یصابون بشدائد الدنیا و اذی المشرکین، و انّما فتنوا لیظهر المخلص من المنافق و الصادق من الکاذب.
و قیل معناه اظن المؤمنون ان یهملوا فلا یؤمروا و لا ینهوا و لا یختبروا بشدائد الشرائع کالصّلاة و الصوم و الحج و الجهاد. و قیل لا یُفْتَنُونَ ای لا یعاملون معاملة المختبر و ذلک انّ اللَّه تعالی انّما یجازی عباده علی ما یظهر منهم لا علی ما یعلم منهم، فانّهم انّما یستحقون الجزاء علی کسبهم و علم اللَّه لیس من کسبهم. و فائدة اخبار اللَّه تعالی بهذا ان یوطّن المکلف نفسه علی ذلک المحن، فاذا نزل به الامر کان ذلک ایسر علیه.
در سبب نزول این هر دو آیت خلافست میان علماء تفسیر: شعبی گفت: قومی بودند در مکه بظاهر اقرار دادند باسلام و هجرت نکردند بمدینه تا اصحاب رسول با ایشان نوشتند که اقرار مجرد با سلام شما را بکار نیاید، و نپذیرند تا آن گه که هجرت کنید و برسول خدا پیوندید. ایشان برخاستند و قصد مدینه کردند. مشرکان مکه بر پی ایشان رفتند تا بر هم رسیدند و جنگ کردند. قومی از ایشان کشته شدند و قومی برستند. این دو آیت در شأن ایشان فرو آمد، و آن آیت که در سورة النحل است: ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ. مقاتل گفت در شأن مهجع بن عبد اللَّه فرو آمد، مولی عمر خطاب اوّل قتیلی از مسلمانان روز بدر او بود، رماه عامر بن الحضرمی بسهم فقتله. رسول خدا گفت آن روز: «سید الشهداء مهجع و هو اوّل من یدعی الی باب الجنّة من هذه الامة»
مادر و پدر و عیال وی زاری کردند چون خبر بایشان رسید ربّ العالمین در شأن ایشان این آیت فرستاد و ایشان را خبر کرد که: ناچار بمؤمنان رسد در دنیا بلا و مشقّت در ذات اللَّه جلّ جلاله و در کار دین. مجاهد گفت در شأن عمّار یاسر فرو آمد که مشرکان او را تعذیب میکردند و میرنجانیدند. پس ربّ العالمین تعزیت و تسلیت ایشان را آیت فرستاد: وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ باز نمود و بیان کرد که امتحان ایشان نه چیزی بدیع است، که خود با ایشان میرود، بلکه پیشینیان را همین بود از انبیا و مؤمنان، فمنهم من نشر بالمنشار و منهم من قتل. و ابتلی بنو اسرائیل بفرعون فکان یسومهم سوء العذاب. فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا فی ایمانهم وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ و اللَّه تعالی عالم بهم قبل الاختبار. مقاتل گفت: علم اینجا بمعنی رؤیت است و نظیر این در قرآن فراوانست و قال بعضهم معناه لیجازیّن الصادقین علی صدقهم و الکاذبین علی کذبهم و قیل لیمیّز اللَّه الصادقین من الکاذبین کقوله: لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ. و قیل نزلت الآیة فی جماعة من المؤمنین و عدوا ان یجاهدوا مع النبی (ص)، فمنهم من انجز وعده و منهم من اخلف.
أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ یعنی الشرک أَنْ یَسْبِقُونا یعنی یعجزونا و یفوتونا فلا نقدر علی الانتقام منهم ساءَ ما یَحْکُمُونَ بئس ما حکموا حین ظنوا ذلک، و موضع ما نصب، ای ساء حکما حکمهم کما تقول نعم رجلا زید.
و یجوز ان یکون رفعا علی معنی ساء الحکم حکمهم.
مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ یعنی من کان یرجو اللَّه فی یوم لقائه و یطمع فی ثوابه فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ الذی اجّله لبعث خلقه للجزاء من الثواب و العقاب لَآتٍ قریبا. و قیل معنی یَرْجُوا یخاف، ای من کان یخاف الموت و المصیر الی اللَّه و الی موضع المحاسبة و المجازاة فلیتقدم فی اصلاح اعماله بالتوبة، فان اجل اللَّه و هو اجل الموت الذی کتبه علی جمیع عباده سیأتیه. و تلخیص الکلام انّ من یخشی اللَّه او یأمله فلیستعد له و لیعمل لذلک الیوم کما قال تعالی: فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً. وَ هُوَ السَّمِیعُ لقول من قال آمنت الْعَلِیمُ بصدقه فیه و کذبه. و اکثر ما تری فی القرآن من ذکر لقاء اللَّه و کذلک فی الحدیث، یراد به الساعة کقوله (ص): لقاؤک حق
و کقوله: لقی اللَّه و ما علیه خطیئة، و کقوله: ما منکم من احد الا و هو یلقی اللَّه لیس بینه و بینه ترجمان هذا و امثاله.
وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ ای من جاهد نفسه بالصبر علی طاعة اللَّه و جاهد الکفّار بالسیف و جاهد الشیطان بدفع وساوسه فانّما یجاهد لنفسه، له ثوابه و منفعته. إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ لم یأمرهم بالطاعة لحاجة منه الیها، ثم بیّن انّ النفع فیها یرجع الی المطیع.
فقال تعالی: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ، یعنی من آمن باللّه و رسله و اطاع اللَّه فیما امره به فان اللَّه مع غناه عنه و عن اعماله یکافیه علی اعماله بتکفیر السیّئات. و التکفیر اذهاب السیئة و ابطالها بالحسنة ثم یتفضّل علیه بالثواب فذلک قوله: وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ، یعنی باحسن اعمالهم و هو طاعة اللَّه و اداء الفرائض. و قیل معناه: و لنعطینّهم اکثر ما عملوا و احسن، ای بالواحد عشر او بالواحد سبعین، کما قال تعالی: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها و انّما قال أَحْسَنَ لانّ المباحات من الحسنات و لا یثاب علیها.
وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً ای برّا بهما و عطفا علیهما، و المعنی اوصیناه فیما انزلناه من الکتب علی رسلنا ان یفعل بوالدیه ما یحسن. و قیل وصینا الزمنا و نصب حُسْناً علی المصدر، تقدیره بان یحسن حسنا.
وَ إِنْ جاهَداکَ لِتُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ ای ما لیس لک به حجّة، لانّ الحجة طریق العلم، فَلا تُطِعْهُما. و جاء فی الحدیث: لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق.
ثم اوعد بالمصیر الیه فقال: إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ اخبرکم بصالح اعمالکم و سیئها فاجازیکم علیها. این آیت در شأن سعد بن ابی وقّاص فرو آمد و مادر وی: حمنة بنت ابی سفیان بن امیة بن عبد شمس بن عبد مناف، چون سعد مسلمان شد مادر وی سوگند یاد کرد که طعام و شراب نخورد و از آفتاب با سایه نشود تا انگه که سعد از دین محمد باز گردد. پس سه روز بآفتاب نشست و طعام و شراب نخورد تا سعد گفت: یا امّاه اگر ترا هفتاد جانست، یکان یکان بینم که بیرون همی‌آید از گرسنگی و تشنگی، من از دین محمد بازنگردم. سعد این قصه با رسول خدا بگفت. جبرئیل آمد و این آیت آورد. رسول خدا گفت اللَّه تعالی چنین میفرماید که نفع دنیا از ایشان بازمگیرید امّا بشرک ایشان را فرمان مبرید.
اینست که ربّ العالمین گفت: فَلا تُطِعْهُما إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ، معنی آنست که در شرک مادر و پدر را فرمان مبرید که شما را با ایشان بنخواهند گذاشت، شما را باز من باید گشت.
عن بهز بن حکیم عن ابیه عن جده، قال قلت: یا رسول اللَّه من ابرّ؟ قال: امّک قلت: ثم من؟ قال: ثم امّک. قلت: ثم من؟ قال: ثم امک. قلت: ثم من؟ قال: ثم اباک ثم الاقرب فالاقرب.
و عن انس بن مالک قال: قال رسول اللَّه (ص): «الجنّة تحت اقدام الامّهات».
وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ ای فی زمرتهم و جملتهم، و قیل فی مدخل الصالحین، و هو الجنّة. و گفته‌اند فِی اینجا بمعنی مع است و صالحین انبیاءاند. و قد مدح اللَّه عزّ و جلّ طائفة من الرسل فی القرآن بالصلاح، و هو من غایة ما یمدح به العباد. و نظیر الآیة قوله: وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ الآیة.
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ ای اذا اصیب بمکروه فی سبب اظهار دین اللَّه جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کعذاب اللَّه، ای ترک الایمان خوفا من عذاب الناس کما ینبغی ان یترک الکفر خوفا من عذاب اللَّه، فعدل عذاب الدنیا، الذی هو ساعة، بعذاب اللَّه الذی هو باق و لا ینقطع. قال الزجاج: جزع من عذاب الناس و لم یصبر علیه فاطاع الناس کما یطیع اللَّه من یخاف عذابه. معنی آنست که از مردمان قومی‌اند که بزبان میگویند: آمَنَّا بِاللَّهِ، اظهار ایمان بزبان می‌کنند امّا ایمان در دل ایشان راسخ نگشته و ثابت نشده و ایشان منافقان‌اند که از عذاب مردم چنان ترسند که از عذاب اللَّه باید ترسید. چون بلائی و رنجی از مردم بایشان رسد بسبب اظهار ایمان، ایشان از ایمان باز پس آیند و با کفر شوند و ندانند که عذاب اللَّه نه چون عذاب مردمان است: عذاب مردمان یک ساعت بود و آخر بسر آید و عذاب اللَّه جاوید بود که بسر نیاید. و انگه این منافقان چون وا مؤمنان رسند و مؤمنان را فتحی و دولتی و غنیمتی بود گویند: إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ علی عدوکم و کنّا مسلمین و انّما اکرهنا علی ما قلنا فاعطونا نصیبا من الغنیمة. گویند نصیب غنیمت بما دهید که ما هم چون شما گرویدگانیم و اگر بخلاف ایمان چیزی گفته‌ایم باکراه گفته‌ایم. ربّ العالمین ایشان را دروغ‌زن کرد، گفت: أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِی صُدُورِ الْعالَمِینَ من الایمان و النفاق.
وَ لَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا صدقوا فثبتوا علی الاسلام عند البلاء، و لیعلمنّ المنافقین بترک الاسلام عند البلاء و قال ابن عباس نزلت فی المؤمنین الذی اخرجهم المشرکون معهم الی بدر فارتدوا و هم الذین نزلت فیهم: الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ و قیل نزلت فی عیاش بن ابی ربیعة المخزومی حین اسلم فخاف علی نفسه و خرج فردّه اخواه لامّه ابو جهل و الحارث ابنا هشام و لم یزالا یعذّبانه حتی رجع الی الکفر فلمّا نزل قوله: جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ هاجر مع رهط کانوا یعذّبون فاسلم و حسن اسلامه و هم الذین کان رسول اللَّه (ص) یدعو لهم اذا قنت و یقول: «الهم نجّ المستضعفین بمکة» فانجاهم اللَّه. و قال بعض العلماء نسخت هذه الایة قوله عزّ و جلّ: مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ الایة.
وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا من قریش لِلَّذِینَ آمَنُوا منهم اتَّبِعُوا سَبِیلَنا ای کونوا علی مثل ما نحن علیه من التکذیب بالبعث بعد الممات و جحود الثواب و العقاب علی الاعمال فانکم ان اتبعتم سبیلنا فی ذلک فبعثتم و جوزیتم علی الاعمال نتحمّل آثام خَطایاکُمْ عنکم حینئذ قوله: وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ لفظه امر و معناه جزاء، و المعنی ان اتبعتم سبیلنا حملنا خطایاکم. و قیل هو جزم بالامر کانّهم امروا انفسهم بذلک فاکذبهم اللَّه عزّ و جلّ، فقال و ما هم بحاملین من خطایاهم مِنْ شَیْ‌ءٍ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ فیما قالوا من حمل خطایاهم.
گفته‌اند این سخن ابو سفیان گفت و امیة بن خلف با عمر بن الخطاب گفتند او را که اگر در دین ابا و اجداد خود بودن و بر آن پائیدن تبعه‌ای خواهد بود ما آن تبعه از تو بر خود گیریم تا تو از ان بری شوی. ربّ العالمین ایشان را بر ان سخن دروغ زن کرد، گفت: ایشان دروغ میگویند و از گناهان و تبعات هیچکس هیچ چیز بر ندارند.
آن گه گفت: وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ یعنی لیحملنّ اثقال انفسهم و اثقال من اضلّوهم و لا ینقصون من اثقال المحمولین عنهم شیئا و ذلک انهم یعاقبون علی کفرهم و یزادون عذابا لدعاء غیرهم الی الکفر لانّ الدعاء الی الکفر کفر، لانّ احدا لا یعذّب لذنب غیره. فتأویل الآیتین: انّ الکافر لا یحمل اثقال المرید حملا یخفّف ظهورهم منها و یبرّئ رقابهم و لکن یحمل الکافر مثل اثقال من اضلّه و لا ینقص من اثقاله و هو قوله عزّ و جلّ: لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کاملة یوم القیمة و من اوزار الذین یضلّونهم بغیر علم. و روی الحسن البصری مرسلا عن رسول اللَّه (ص) قال: ایّما داع دعا الی هدی فاتبع علیه و عمل به فله اجور الذین اتبعوه و لا ینقص ذلک من اجورهم شیئا و ایّما داع دعا الی ضلالة فاتبع علیها و عمل بها فعلیه مثل اوزار الذین اتبعوه لا ینقص ذلک من اوزارهم شیئا ثم قرأ الحسن: وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ. و قال (ص): «من سنّ سنّة حسنة فله اجرها و اجر من عمل بها لا ینقص ذلک من اجورهم، و من سنّ سنّة سیّئة فعلیه وزرها و وزر من عمل بها لا ینقص ذلک من اوزارهم شیئا».
وَ لَیُسْئَلُنَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَمَّا کانُوا یَفْتَرُونَ من دعائهم الی الکفر ای یسألون سؤال توبیخ و تقریع لم فعلوه و بایّ حجة ارتکبوه، کما قال تعالی وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ.
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً از ابن عباس روایت کرده‌اند که نوح (ع) چون نبوّت و بعثت بوی پیوست چهل ساله بود و هزار سال کم پنجاه سال مدت بلاغ و دعوت بود و بعد از طوفان شصت سال بزیست تا از نژاد وی مردم بسیار شدند جمله عمر وی هزار سال و پنجاه سال بود. و یروی عن ابن عباس ایضا موقوفا و مرفوعا انّ نوحا ارسل الی قومه و هو ابن ماتین و خمسین سنة و عاش بعد الطوفان مائتین و خمسین سنة.
باین قول عمر وی هزار و چهارصد و پنجاه سال بود و بقول عکرمه هزار و هفتصد سال عمر وی بود، و این آیت تحقیق آنست که ربّ العزّة گفت و لقد فتنا الذین من قبلهم یعنی و لقد بعثنا نوحا من قبل بعثتنا ایاک، فأقام فی قومه هذه المدة المدیدة یدعوهم الی دین اللَّه. فلم یقبل منه ذلک الّا القلیل الذین ذکرهم اللَّه فی قوله: وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ. فَأَخَذَهُمُ الطُّوفانُ وَ هُمْ ظالِمُونَ الطوفان کل شرّ عام یطیف بالناس من مطر دائم او موت جارف او طاعون او جدری او حصبة او مجاعة، و هو فی هذه الایة الغرق، و قیل سماه طوفانا لانّ الماء فی ذلک الیوم طاف فی جمیع الارض.
فَأَنْجَیْناهُ وَ أَصْحابَ السَّفِینَةِ من الغرق وَ جَعَلْناها یعنی السفینة آیَةً لِلْعالَمِینَ سفینة نوح کانت اوّل سفینة فی الدنیا فابقیت السفن آیة و عبرة للخلق و علامة من سفینة نوح. و هو قوله عز و جلّ: وَ لَقَدْ تَرَکْناها آیَةً و قیل معناه جعلنا نجاة من فی السفینة من الغرق دلالة یستدل بها علی صدق نوح و قیل جعلنا العقوبة آیة ای عظة للعالمین یعظون بها.
وَ إِبْراهِیمَ یعنی و اذکر ابراهیم إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ، اعْبُدُوا اللَّهَ وحده، وحدّوه و لا تعبدوا غیره وَ اتَّقُوهُ ای اتقوا عذابه فی مخالفة امری ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ ای ما امرتکم به خیر لکم إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ الخیر و الشر.
إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً إِنَّما فی قوله: إِنَّما کافة، و لیست بمعنی الذی، و الوثن ما کان من الحجارة و ما لا صورة له، و الصنم ما کان له صورة وَ تَخْلُقُونَ إِفْکاً الافک اسوء الکذب، و الخلق یکون باللسان من قول الکذب او الصنعة بالید. یقال خلق و اختلق ای افتری. خلق هم بر دروغ زبان افتد هم بر فعل دست. وَ تَخْلُقُونَ إِفْکاً هر دو معنی احتمال کند: بر دروغ زبان معنی انست که شما بر اللَّه دروغ می‌گویید که می‌گویید اوثان شرکاء خدااند، و بر معنی فعل دست قول مجاهد است که: تصنعون اصناما بایدیکم فتسمّونها آلهة و ذلک افک.
و برین قول معنی آنست که إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً و انتم تصنعونها و تنحتونها. خبر میدهد ربّ العزة از ابراهیم خلیل که قوم خود را گفت شما فرود از اللَّه بتانی را می‌پرستید که خود ساخته‌اید و تراشیده‌اید همان است که جایی دیگر گفت: أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ.
ثم قال: إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقاً ای لا یقدرون علی ان یرزقوکم. یقال ملکت الشی‌ء اذا قدرت علیه. و منه قول موسی: لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی ای لا اقدر الّا علی نفسی و اخی و منه قول بنی اسرائیل: ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنا، ای بقدرتنا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ ای سلوا اللَّه حوائجکم وَ اعْبُدُوهُ وحدوه وَ اشْکُرُوا لَهُ علی ما انعم علیکم و هو المستحق للشکر و اعلموا انکم الیه و الی حکمه صائرون فی عواقب امورکم.
وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ هذا تسلیة للرسول (ص) و دعاء له الی الصبر و زجر لمخالفیه فیما فعلوه من التکذیب و الجحود. فقال، وَ إِنْ تُکَذِّبُوا یا معشر المشرکین رسولنا محمدا فیما دعاکم الیه فقد کذبت جماعات من قبلکم رسلها فیما دعتهم الیه من الحق فسبیلکم فی استحقاق العذاب سبیلهم. وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ، ای ان ترکهم ایمانهم لیس بنقص لک و لا ذنب لانّه لیس علیک الا تبلیغ ما اوحی الیک بلاغا مفهوما بیّنا. ثم ان لم یؤمنوا فانّ غائلة کفرهم عائدة الیهم، لا الیک. و الْبَلاغُ الْمُبِینُ الذی یبیّن لمن سمعه ما یراد به.
برگردان به زبان ساده
جمهور مفسران بر آنند که این سوره جمله مکّی است و از علی (ع) روایت کرده‌اند که میان مکّه و مدینه فرو آمد، و گفته‌اند همه مکّی است مگر دو آیت: وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ و قوله: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ. یحیی بن سلام گفت همه مکّی است مگر ده آیت از اوّل سوره. و درین سوره دو آیت منسوخ است: یکی وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ این در شأن اهل کتاب فرو آمد پس منسوخ گشت باین آیت که در سورة التوبة است: قاتِلُوا الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ الی قوله وَ هُمْ صاغِرُونَ و آیت دیگر: وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیاتٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ، تا اینجا محکم است، و منسوخ این قدر است که: وَ إِنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ بآیت سیف منسوخ گشت. امّا عدد آیات و کلمات و حروف این سوره گفته‌اند هفتاد و نه آیت است و هزار و نهصد و هشتاد و یک کلمه، و چهار هزار و صد و نود و پنج حرف و در فضیلت سوره ابیّ کعب گوید: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة العنکبوت کان له من الاجر عشر حسنات بعدد کل المؤمنین و المنافقین.
هوش مصنوعی: بیشتر مفسران معتقدند که این سوره به طور کامل در مکّه نازل شده است، و از علی (ع) نقل شده که این سوره میان مکّه و مدینه نازل شده، اما گفته‌اند که همه آیات آن مکی هستند به جز دو آیه: یکی از آیات وصیت به والدین و دیگری مربوط به افرادی است که میگویند به خدا ایمان آورده‌اند. یحیی بن سلام می‌گوید که تنها ده آیه اول سوره غیراز مکی‌ها هستند. همچنین در این سوره دو آیه وجود دارد که منسوخ شده‌اند: یکی درباره جدال با اهل کتاب و دیگری مربوط به آیات نازل شده است. این آیات منسوخ به دلیل آیات دیگری که در سوره توبه آمده، تغییر یافته‌اند. در مورد عدد آیات و کلمات این سوره، گفته شده که شامل هفتاد و نه آیه، هزار و نهصد و هشتاد و یک کلمه و چهار هزار و صد و نود و پنج حرف است. در فضیلت این سوره، رسول الله (ص) بیان کرده‌اند که کسی که سوره عنکبوت را قرائت کند، به تعداد مؤمنان و منافقان ده حسنات دریافت می‌کند.
الم سبق الکلام فیه و وقوع الاستفهام بعده یدلّ علی استقلالها و انقطاعها عمّا بعدها فی هذه السورة و غیرها من السور.
هوش مصنوعی: اینکه در متن قبلی به موضوعی اشاره شده و بعد از آن پرسش مطرح شده، نشان‌دهنده این است که آن موضوع مستقل و جدا از مطالب بعدی در این سوره و دیگر سوره‌ها است.
أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا هذا الکلام فی صورة الاستفهام لکنّه تقریع و توبیخ، و الناس هاهنا اصحاب رسول اللَّه الذین جزعوا من اذی المشرکین، و المعنی احسبوا و ظنّوا ان یهملوا و یقتصر منهم علی ان یقولوا آمنّا، ای صدّقنا بما اخبرتنا و لا یمتحنون بما یظهر حقیقة ایمانهم من انواع الاختبار و الابتلاء، لا یصابون بشدائد الدنیا و اذی المشرکین، و انّما فتنوا لیظهر المخلص من المنافق و الصادق من الکاذب.
هوش مصنوعی: آیا مردم فکر کردند که فقط با گفتن "ایمان آوردیم" رها می‌شوند و دیگر مورد آزمون قرار نمی‌گیرند؟ در اینجا مردم به کسانی اشاره دارد که به پیامبر خدا نزدیک هستند و از آزار مشرکین نگرانند. در حقیقت، آیا فکر می‌کنند که تنها با اظهارنظر به ایمان خود، از سختی‌های دنیا و آزار مشرکین در امان خواهند ماند؟ هدف از این امتحانات و آزمایش‌ها، مشخص کردن مخلصین از منافقین و راستگویان از دروغگویان است.
و قیل معناه اظن المؤمنون ان یهملوا فلا یؤمروا و لا ینهوا و لا یختبروا بشدائد الشرائع کالصّلاة و الصوم و الحج و الجهاد. و قیل لا یُفْتَنُونَ ای لا یعاملون معاملة المختبر و ذلک انّ اللَّه تعالی انّما یجازی عباده علی ما یظهر منهم لا علی ما یعلم منهم، فانّهم انّما یستحقون الجزاء علی کسبهم و علم اللَّه لیس من کسبهم. و فائدة اخبار اللَّه تعالی بهذا ان یوطّن المکلف نفسه علی ذلک المحن، فاذا نزل به الامر کان ذلک ایسر علیه.
هوش مصنوعی: برخی بر این باورند که مؤمنان این تصور را دارند که مورد بی‌توجهی قرار خواهند گرفت و نه از آنها خواسته می‌شود که دستوری را اجرا کنند و نه از آنها انتظار میرود که از کارهای نادرست جلوگیری کنند. همچنین، برخی به این نکته اشاره کرده‌اند که آنها آزمایش نمی‌شوند، یعنی مورد امتحان قرار نمی‌گیرند. دلیل این موضوع این است که خداوند فقط بر اساس رفتار ظاهری بندگانش به آنها پاداش میدهد و نه بر اساس آنچه که در علم الهی ثبت شده است. زیرا بندگان تنها به دلیل کارهایی که انجام می‌دهند مستحق پاداش هستند و علم خداوند مربوط به اعمال آنها نیست. ذکر این نکته از سوی خداوند به هدف این است که مؤمنان را برای مواجهه با چالش‌ها آماده کند، تا در زمان بروز مشکلات، آنها بتوانند بهتر و راحت‌تر با شرایط کنار بیایند.
در سبب نزول این هر دو آیت خلافست میان علماء تفسیر: شعبی گفت: قومی بودند در مکه بظاهر اقرار دادند باسلام و هجرت نکردند بمدینه تا اصحاب رسول با ایشان نوشتند که اقرار مجرد با سلام شما را بکار نیاید، و نپذیرند تا آن گه که هجرت کنید و برسول خدا پیوندید. ایشان برخاستند و قصد مدینه کردند. مشرکان مکه بر پی ایشان رفتند تا بر هم رسیدند و جنگ کردند. قومی از ایشان کشته شدند و قومی برستند. این دو آیت در شأن ایشان فرو آمد، و آن آیت که در سورة النحل است: ثُمَّ إِنَّ رَبَّکَ لِلَّذِینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَ صَبَرُوا إِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحِیمٌ. مقاتل گفت در شأن مهجع بن عبد اللَّه فرو آمد، مولی عمر خطاب اوّل قتیلی از مسلمانان روز بدر او بود، رماه عامر بن الحضرمی بسهم فقتله. رسول خدا گفت آن روز: «سید الشهداء مهجع و هو اوّل من یدعی الی باب الجنّة من هذه الامة»
هوش مصنوعی: در مورد علت نزول این دو آیه، بین علمای تفسیر اختلاف نظر وجود دارد. شعبی می‌گوید که عده‌ای در مکه با ظاهری مسلمان، اقرار به اسلام کردند اما به مدینه هجرت نکردند. سپس اصحاب پیامبر به آنها نوشتند که تنها اقرار به اسلام برای شما کافی نیست و تا زمانی که هجرت نکنید و به پیامبر نپیوندید، پذیرفته نخواهید شد. این افراد تصمیم به هجرت گرفتند، اما مشرکان مکه به تعقیب آنها پرداختند و در نهایت با هم درگیر شدند که در نتیجه برخی کشته شدند و عده‌ای دیگر فرار کردند. این دو آیه در مورد آنها نازل شد. همچنین آیه‌ای در سوره نحل در مورد افرادی که پس از فتنه‌ها هجرت کرده و جهاد و صبر کردند نازل شده است. مقاتل نیز می‌گوید این آیات مربوط به مهجع بن عبد الله است، که او نخستین کشته‌شده مسلمان در جنگ بدر بود و پیامبر درباره او فرمود: «سید الشهداء مهجع است و او اول کسی است که به درِ بهشت از این امت دعوت خواهد شد.»
مادر و پدر و عیال وی زاری کردند چون خبر بایشان رسید ربّ العالمین در شأن ایشان این آیت فرستاد و ایشان را خبر کرد که: ناچار بمؤمنان رسد در دنیا بلا و مشقّت در ذات اللَّه جلّ جلاله و در کار دین. مجاهد گفت در شأن عمّار یاسر فرو آمد که مشرکان او را تعذیب میکردند و میرنجانیدند. پس ربّ العالمین تعزیت و تسلیت ایشان را آیت فرستاد: وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ باز نمود و بیان کرد که امتحان ایشان نه چیزی بدیع است، که خود با ایشان میرود، بلکه پیشینیان را همین بود از انبیا و مؤمنان، فمنهم من نشر بالمنشار و منهم من قتل. و ابتلی بنو اسرائیل بفرعون فکان یسومهم سوء العذاب. فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا فی ایمانهم وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ و اللَّه تعالی عالم بهم قبل الاختبار. مقاتل گفت: علم اینجا بمعنی رؤیت است و نظیر این در قرآن فراوانست و قال بعضهم معناه لیجازیّن الصادقین علی صدقهم و الکاذبین علی کذبهم و قیل لیمیّز اللَّه الصادقین من الکاذبین کقوله: لِیَمِیزَ اللَّهُ الْخَبِیثَ مِنَ الطَّیِّبِ. و قیل نزلت الآیة فی جماعة من المؤمنین و عدوا ان یجاهدوا مع النبی (ص)، فمنهم من انجز وعده و منهم من اخلف.
هوش مصنوعی: مادر و پدر و همسر او از شنیدن خبر رنج و عذاب مؤمنان در دنیا بسیار اندوهگین شدند. خداوند در این باره آیه‌ای نازل کرد و به ایشان خبر داد که مؤمنان در دنیا حتماً با بلا و مشقت روبرو خواهند شد. مجاهد به یاد عمّار یاسر افتاد که مشرکان او را به شدت آزار می‌دادند. خداوند این آیه را فرستاد تا ثابت کند که امتحانات و سختی‌ها امری تازه نیست و پیش از این هم بر انبیا و مؤمنان گذشته است. برخی از آنان با نازک‌دست‌ها شکنجه شدند و برخی دیگر به قتل رسیدند. بنی‌اسرائیل نیز تحت ستم فرعون قرار داشتند. خداوند می‌داند چه کسانی در ایمان خود صادق‌اند و چه کسانی دروغگو. مقاتل بیان کرد که در اینجا علم به معنای دیدن است و در قرآن نمونه‌های مشابه بسیاری وجود دارد. برخی گفته‌اند که معنایش این است که خداوند پاداش صادقان را به خاطر صداقتشان و کیفر دروغ‌گوها را به خاطر دروغگویی‌شان خواهد داد و برخی نیز معتقدند که خداوند در این آیه می‌خواهد صادقان را از دروغگویان متمایز کند. همچنین گفته شده که این آیه در مورد گروهی از مؤمنان نازل شده که وعده انجام جهاد با پیامبر (ص) را داده بودند، برخی به وعده خود عمل کردند و برخی دیگر خلف وعده کردند.
أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ یعنی الشرک أَنْ یَسْبِقُونا یعنی یعجزونا و یفوتونا فلا نقدر علی الانتقام منهم ساءَ ما یَحْکُمُونَ بئس ما حکموا حین ظنوا ذلک، و موضع ما نصب، ای ساء حکما حکمهم کما تقول نعم رجلا زید.
هوش مصنوعی: آیا کسانی که اعمال زشت انجام می‌دهند، فکر می‌کنند که ما نمی‌توانیم بر آنها چیره شویم و از دست آنها انتقام بگیریم؟ بد است آنچه که در ذهنشان می‌گذرد و آنچه را که در مورد ما قضاوت می‌کنند بسیار نادرست است. آنها در خیال خود اینطور تصور کردند که ما از آنها ناتوانیم.
و یجوز ان یکون رفعا علی معنی ساء الحکم حکمهم.
هوش مصنوعی: در اینجا می‌توان گفت که ممکن است این جمله اشاره به این داشته باشد که این موضوع قابل قبول است به معنای این که حکم آنها بد است.
مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ یعنی من کان یرجو اللَّه فی یوم لقائه و یطمع فی ثوابه فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ الذی اجّله لبعث خلقه للجزاء من الثواب و العقاب لَآتٍ قریبا. و قیل معنی یَرْجُوا یخاف، ای من کان یخاف الموت و المصیر الی اللَّه و الی موضع المحاسبة و المجازاة فلیتقدم فی اصلاح اعماله بالتوبة، فان اجل اللَّه و هو اجل الموت الذی کتبه علی جمیع عباده سیأتیه. و تلخیص الکلام انّ من یخشی اللَّه او یأمله فلیستعد له و لیعمل لذلک الیوم کما قال تعالی: فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً. وَ هُوَ السَّمِیعُ لقول من قال آمنت الْعَلِیمُ بصدقه فیه و کذبه. و اکثر ما تری فی القرآن من ذکر لقاء اللَّه و کذلک فی الحدیث، یراد به الساعة کقوله (ص): لقاؤک حق
هوش مصنوعی: کسی که به دیدار خدا امید دارد و در روز ملاقاتش اشتیاق به پاداش او دارد، باید بداند که زمان خداوند برای برانگیختن مخلوقاتش برای جزا و پاداش به زودی خواهد آمد. برخی گفته‌اند که معنای امید، ترس است؛ یعنی کسی که از مرگ و رفتن به سوی خدا و جایی که حساب و کتاب انجام می‌شود، می‌ترسد، باید در اصلاح اعمالش با توبه پیشقدم شود، زیرا اجل الهی که همان مرگ است برای همه بندگانش حتمی است و خواهد آمد. خلاصه اینکه، کسی که از خدا می‌ترسد یا به او امید دارد، باید برای آن روز آماده شود و برای آن کارهای نیک انجام دهد. خداوند از گفتار کسانی که به او ایمان آورده‌اند و در صدق و کذبشان آگاه است، مطلع است. در قرآن و احادیث به کرات به موضوع دیدار خدا اشاره شده و این دیدار به روز قیامت مربوط می‌شود.
و کقوله: لقی اللَّه و ما علیه خطیئة، و کقوله: ما منکم من احد الا و هو یلقی اللَّه لیس بینه و بینه ترجمان هذا و امثاله.
هوش مصنوعی: او گفت: "با خدا ملاقات می‌کند در حالی که هیچ گناهی بر او نیست. و همچنین گفت: هیچ کدام از شما نیست مگر اینکه به خدا ملاقات می‌کند و میان او و خدا هیچ ترجمانی نیست."
وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ ای من جاهد نفسه بالصبر علی طاعة اللَّه و جاهد الکفّار بالسیف و جاهد الشیطان بدفع وساوسه فانّما یجاهد لنفسه، له ثوابه و منفعته. إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ لم یأمرهم بالطاعة لحاجة منه الیها، ثم بیّن انّ النفع فیها یرجع الی المطیع.
هوش مصنوعی: هر کس که جهاد کند، در حقیقت، برای خود جهاد می‌کند. یعنی کسی که در راه اطاعت از خدا صبر می‌کند، یا در جنگ با کفار سلاح به دست می‌گیرد، یا در برابر وسوسه‌های شیطان ایستادگی می‌کند، در واقع به نفع خود تلاش می‌کند. ثواب و فایده این کارها به خود او می‌رسد. خداوند از نیاز به اطاعت انسان‌ها بی‌نیاز است و به آنها دستور نمی‌دهد تا به نفع خود او اطاعت کنند، بلکه می‌خواهد که نفع و پاداش این اطاعت به خود مطیعان برگردد.
فقال تعالی: وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُکَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَیِّئاتِهِمْ، یعنی من آمن باللّه و رسله و اطاع اللَّه فیما امره به فان اللَّه مع غناه عنه و عن اعماله یکافیه علی اعماله بتکفیر السیّئات. و التکفیر اذهاب السیئة و ابطالها بالحسنة ثم یتفضّل علیه بالثواب فذلک قوله: وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَحْسَنَ الَّذِی کانُوا یَعْمَلُونَ، یعنی باحسن اعمالهم و هو طاعة اللَّه و اداء الفرائض. و قیل معناه: و لنعطینّهم اکثر ما عملوا و احسن، ای بالواحد عشر او بالواحد سبعین، کما قال تعالی: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها و انّما قال أَحْسَنَ لانّ المباحات من الحسنات و لا یثاب علیها.
هوش مصنوعی: این متن به بیان مفهوم آیه‌ای از قرآن می‌پردازد. در این آیه، خداوند وعده داده است به کسانی که ایمان آورده و اعمال نیک انجام داده‌اند، گناهانشان را می‌بخشد و جایگزین می‌کند. این بخش تعبیر می‌کند که خداوند با وجود بی‌نیازی‌اش از اعمال بندگان، به خاطر ایمان و اطاعت آنها، گناهانشان را می‌زداید و آنها را با پاداش‌های فراوانی جبران می‌کند. نتیجه این اعمال نیک به معنای پاداش دادن به آنها با بهترین کارهایی است که انجام داده‌اند، که شامل اطاعت از خداوند و انجام واجبات است. همچنین به این نکته اشاره شده که پاداش‌ها بیشتر از آنچه که انسان‌ها انجام داده‌اند خواهد بود.
وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً ای برّا بهما و عطفا علیهما، و المعنی اوصیناه فیما انزلناه من الکتب علی رسلنا ان یفعل بوالدیه ما یحسن. و قیل وصینا الزمنا و نصب حُسْناً علی المصدر، تقدیره بان یحسن حسنا.
هوش مصنوعی: ما همواره به انسان سفارش کردیم که به والدین خود نیکی کند و به آنها احترام بگذارد. این سفارش در کتاب‌هایی که بر پیامبران نازل کرده‌ایم، آمده است و به این معناست که ما از انسان خواسته‌ایم تا با والدینش به شیوه‌ای نیکو رفتار کند. برخی نیز بر این باورند که این سفارش به نوعی الزام بر انسان است و کلمه «حُسْناً» به معنای نیکو عمل کردن به والدین است.
وَ إِنْ جاهَداکَ لِتُشْرِکَ بِی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ ای ما لیس لک به حجّة، لانّ الحجة طریق العلم، فَلا تُطِعْهُما. و جاء فی الحدیث: لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق.
هوش مصنوعی: اگر والدینت تو را وادار کنند تا چیزی را شریک خدا قرار دهی که هیچ آگاهی از آن نداری، تو باید به آنها گوش ندهی. در حدیث آمده است که هیچکس را در نافرمانی خدا نباید اطاعت کرد.
ثم اوعد بالمصیر الیه فقال: إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ اخبرکم بصالح اعمالکم و سیئها فاجازیکم علیها. این آیت در شأن سعد بن ابی وقّاص فرو آمد و مادر وی: حمنة بنت ابی سفیان بن امیة بن عبد شمس بن عبد مناف، چون سعد مسلمان شد مادر وی سوگند یاد کرد که طعام و شراب نخورد و از آفتاب با سایه نشود تا انگه که سعد از دین محمد باز گردد. پس سه روز بآفتاب نشست و طعام و شراب نخورد تا سعد گفت: یا امّاه اگر ترا هفتاد جانست، یکان یکان بینم که بیرون همی‌آید از گرسنگی و تشنگی، من از دین محمد بازنگردم. سعد این قصه با رسول خدا بگفت. جبرئیل آمد و این آیت آورد. رسول خدا گفت اللَّه تعالی چنین میفرماید که نفع دنیا از ایشان بازمگیرید امّا بشرک ایشان را فرمان مبرید.
هوش مصنوعی: سپس وعده‌ای به آنها داده شد که فرمود: «به سوی من بازگشت می‌کنید و به شما خبر می‌دهم درباره کارهای که انجام می‌دادید، و از کارهای نیک و بد شما مطلع می‌شوم و شما را بر اساس آن پاداش می‌دهم.» این آیه درباره سعد بن ابی وقاص نازل شد. مادر او، حَمْنَة دختر ابی‌سفیان، زمانی که سعد مسلمان شد، قسم خورد که نه غذا بخورد و نه آب بنوشد و از سایه استفاده نکند تا زمانی که سعد از دین محمد برگردد. او سه روز در آفتاب نشسته و هیچ چیز نخورده و نیاشامید تا این که سعد به او گفت: «ای مادر، حتی اگر هفتاد جان داشته باشی، یکی یکی از گرسنگی و تشنگی بیرون بیاید، من از دین محمد برنمی‌گردم.» سعد این ماجرا را برای رسول خدا نقل کرد. جبرئیل نازل شد و این آیه را آورد. رسول خدا فرمود: «خداوند متعال میفرماید که شما می‌توانید از نفع دنیا آنها را محروم کنید، اما در برابر ایمانشان به آنها فرمان ندهید.»
اینست که ربّ العالمین گفت: فَلا تُطِعْهُما إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ، معنی آنست که در شرک مادر و پدر را فرمان مبرید که شما را با ایشان بنخواهند گذاشت، شما را باز من باید گشت.
هوش مصنوعی: این بدان معناست که خداوند فرموده است: تمام دستوراتی را که از والدینتان دریافت می‌کنید، در صورتی که به شرک من منجر شود، نادیده بگیرید؛ چرا که در نهایت بازگشت شما به سوی من است. بنابراین، در مسائلی که به ایمان مربوط می‌شود، باید از تقاضاهای والدین که ممکن است شما را از خدا دور کند، تبعیت نکنید.
عن بهز بن حکیم عن ابیه عن جده، قال قلت: یا رسول اللَّه من ابرّ؟ قال: امّک قلت: ثم من؟ قال: ثم امّک. قلت: ثم من؟ قال: ثم امک. قلت: ثم من؟ قال: ثم اباک ثم الاقرب فالاقرب.
هوش مصنوعی: بهز بن حکیم از پدرش و او از جدش نقل می‌کند که گفت: ای رسول خدا، چه کسی بیشتر شایسته است که به او احسان کنم؟ حضرت پاسخ داد: «مادرت». گفتم: بعد از او چه کسی؟ فرمود: «باز هم مادرت». گفتم: بعد از او چه کسی؟ فرمود: «بار دیگر مادرت». گفتم: بعد از او چه کسی؟ فرمود: «پدرت» و سپس کسانی که نزدیک‌تر هستند.
و عن انس بن مالک قال: قال رسول اللَّه (ص): «الجنّة تحت اقدام الامّهات».
هوش مصنوعی: انس بن مالک نقل کرده است که پیامبر اسلام (ص) فرمودند: «بهشت زیر پای مادران است.»
وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ ای فی زمرتهم و جملتهم، و قیل فی مدخل الصالحین، و هو الجنّة. و گفته‌اند فِی اینجا بمعنی مع است و صالحین انبیاءاند. و قد مدح اللَّه عزّ و جلّ طائفة من الرسل فی القرآن بالصلاح، و هو من غایة ما یمدح به العباد. و نظیر الآیة قوله: وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ الآیة.
هوش مصنوعی: کسانی که ایمان آوردند و کارهای نیک انجام دادند، ما آنها را در زمره صالحان قرار خواهیم داد. برخی گفته‌اند که این جمله به معنای ورود به جنت است. همچنین گفته شده که در اینجا "در کنار" نیز می‌تواند منظور باشد و صالحان به معنای انبیاء هستند. خداوند گروهی از پیامبران را در قرآن به خاطر صلاحیتشان ستایش کرده است و چنین مشخصاتی از جمله بهترین صفات انسانی محسوب می‌شود. مشابه این آیه، در آیه‌ای دیگر آمده است که هر کس خدا و پیامبر را اطاعت کند، او با کسانی خواهد بود که خداوند بر آنها نعمت داده است، از جمله پیامبران.
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذا أُوذِیَ فِی اللَّهِ ای اذا اصیب بمکروه فی سبب اظهار دین اللَّه جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کعذاب اللَّه، ای ترک الایمان خوفا من عذاب الناس کما ینبغی ان یترک الکفر خوفا من عذاب اللَّه، فعدل عذاب الدنیا، الذی هو ساعة، بعذاب اللَّه الذی هو باق و لا ینقطع. قال الزجاج: جزع من عذاب الناس و لم یصبر علیه فاطاع الناس کما یطیع اللَّه من یخاف عذابه. معنی آنست که از مردمان قومی‌اند که بزبان میگویند: آمَنَّا بِاللَّهِ، اظهار ایمان بزبان می‌کنند امّا ایمان در دل ایشان راسخ نگشته و ثابت نشده و ایشان منافقان‌اند که از عذاب مردم چنان ترسند که از عذاب اللَّه باید ترسید. چون بلائی و رنجی از مردم بایشان رسد بسبب اظهار ایمان، ایشان از ایمان باز پس آیند و با کفر شوند و ندانند که عذاب اللَّه نه چون عذاب مردمان است: عذاب مردمان یک ساعت بود و آخر بسر آید و عذاب اللَّه جاوید بود که بسر نیاید. و انگه این منافقان چون وا مؤمنان رسند و مؤمنان را فتحی و دولتی و غنیمتی بود گویند: إِنَّا کُنَّا مَعَکُمْ علی عدوکم و کنّا مسلمین و انّما اکرهنا علی ما قلنا فاعطونا نصیبا من الغنیمة. گویند نصیب غنیمت بما دهید که ما هم چون شما گرویدگانیم و اگر بخلاف ایمان چیزی گفته‌ایم باکراه گفته‌ایم. ربّ العالمین ایشان را دروغ‌زن کرد، گفت: أَ وَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِما فِی صُدُورِ الْعالَمِینَ من الایمان و النفاق.
هوش مصنوعی: در میان مردم، کسانی هستند که با زبان خود میگویند: ما به خدا ایمان داریم، اما وقتی که در اثر ابراز دین خدا مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند، فتنه و آزمایش دیگران را مانند عذاب خدا می‌پندارند. یعنی از ترس عذاب مردم، ایمان را ترک می‌کنند، در حالی که باید از کفر به خاطر عذاب خدا بپرهیزند. عذاب دنیوی که فقط لحظاتی است، با عذاب جاودانه خدا قابل مقایسه نیست. زجاج می‌گوید: آنها از عذاب مردم می‌هراسند و تاب نمی‌آورند و بنابراین، اطاعت مردم را همانند اطاعت از خدا انتخاب می‌کنند، زیرا از عذاب خدا می‌ترسند. این گروه افرادی هستند که اگر بلایی از جانب مردم بر آنها بیفتد، به خاطر ابراز ایمان خود از ایمانشان برمی‌گردند و به کفر می‌گرایند. آنها نمی‌دانند که عذاب خدا به گونه‌ای نیست که با عذاب مردم مقایسه شود؛ عذاب مردم یک زمان معین دارد و به پایان می‌رسد، اما عذاب خدا دائمی است. وقتی مؤمنان به پیروزی و قدرتی دست یابند، آن وقت این منافقان میگویند: ما با شما بوده‌ایم و به دشمنان شما ایمان داشته‌ایم، و فقط به خاطر ترس از آزار، آنچه گفتیم را بیان کردیم، پس به ما نیز بخشی از غنیمت بدهید. در پاسخ، خداوند میفرماید: آیا خداوند بهتر از دیگران نمی‌داند که در دل‌های مردم چه می‌گذرد؟
وَ لَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا صدقوا فثبتوا علی الاسلام عند البلاء، و لیعلمنّ المنافقین بترک الاسلام عند البلاء و قال ابن عباس نزلت فی المؤمنین الذی اخرجهم المشرکون معهم الی بدر فارتدوا و هم الذین نزلت فیهم: الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ و قیل نزلت فی عیاش بن ابی ربیعة المخزومی حین اسلم فخاف علی نفسه و خرج فردّه اخواه لامّه ابو جهل و الحارث ابنا هشام و لم یزالا یعذّبانه حتی رجع الی الکفر فلمّا نزل قوله: جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ هاجر مع رهط کانوا یعذّبون فاسلم و حسن اسلامه و هم الذین کان رسول اللَّه (ص) یدعو لهم اذا قنت و یقول: «الهم نجّ المستضعفین بمکة» فانجاهم اللَّه. و قال بعض العلماء نسخت هذه الایة قوله عزّ و جلّ: مَنْ کَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِیمانِهِ إِلَّا مَنْ أُکْرِهَ الایة.
هوش مصنوعی: خداوند به خوبی می‌داند که چه کسانی ایمان آورده‌اند و در سختی‌ها بر ایمان خود ثابت قدم مانده‌اند. همچنین، او کسانی را که به خاطر مشکلات از دین اسلام خارج شده‌اند، خواهد شناخت. ابن عباس بیان کرده که این آیه درباره مؤمنانی نازل شده که مشرکان آنها را در جنگ بدر بیرون کردند و بعدها از دین بازگشتند. همچنین، این آیه به عیاش بن ابی ربیعه می‌پردازد که پس از مسلمان شدن، به خاطر تهدیدات خواهرزاده‌هایش، از دین برگشت. اما بعد از آنکه فهمید که آزمایشات انسانی مشابه عذاب الهی هستند، با گروهی که تحت آزار بودند، هجرت کرد و ایمانش نیز تقویت شد. کسانی که رسول الله (ص) در نمازهایش برای نجات آنها دعا می‌کرد، همین افراد بودند و خداوند آنها را نجات داد. بعضی از علماء معتقدند که این آیه نسخ‌کننده آیه‌ای درباره کفار است که از دین برگشته‌اند، مگر در صورتی که تحت فشار قرار گرفته باشند.
وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا من قریش لِلَّذِینَ آمَنُوا منهم اتَّبِعُوا سَبِیلَنا ای کونوا علی مثل ما نحن علیه من التکذیب بالبعث بعد الممات و جحود الثواب و العقاب علی الاعمال فانکم ان اتبعتم سبیلنا فی ذلک فبعثتم و جوزیتم علی الاعمال نتحمّل آثام خَطایاکُمْ عنکم حینئذ قوله: وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ لفظه امر و معناه جزاء، و المعنی ان اتبعتم سبیلنا حملنا خطایاکم. و قیل هو جزم بالامر کانّهم امروا انفسهم بذلک فاکذبهم اللَّه عزّ و جلّ، فقال و ما هم بحاملین من خطایاهم مِنْ شَیْ‌ءٍ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ فیما قالوا من حمل خطایاهم.
هوش مصنوعی: کافران قریش به مؤمنان گفتند: از راه ما پیروی کنید، یعنی مثل ما به انکار رستاخیز پس از مرگ و نادیده گرفتن پاداش و کیفر اعمال بپردازید. اگر شما در این مورد از ما پیروی کنید و سپس دوباره زنده شوید و به خاطر اعمالتان پاداش بگیرید، ما بار گناهانتان را به دوش خواهیم گرفت. این عبارت «وَ لْنَحْمَلْ خَطایاکُمْ» به معنای این است که اگر از ما پیروی کنید، ما گناهانتان را حمل خواهیم کرد. برخی گفته‌اند که این جمله به صورت فرمی به خودشان امر کرده‌اند و در نتیجه خداوند به آنها پاسخ داده و بیان کرده که آنها از گناهانشان هیچ بار نخواهند کشید و در آنچه که ادعا کرده‌اند، دروغگو هستند.
گفته‌اند این سخن ابو سفیان گفت و امیة بن خلف با عمر بن الخطاب گفتند او را که اگر در دین ابا و اجداد خود بودن و بر آن پائیدن تبعه‌ای خواهد بود ما آن تبعه از تو بر خود گیریم تا تو از ان بری شوی. ربّ العالمین ایشان را بر ان سخن دروغ زن کرد، گفت: ایشان دروغ میگویند و از گناهان و تبعات هیچکس هیچ چیز بر ندارند.
هوش مصنوعی: ابو سفیان و امیة بن خلف به عمر بن الخطاب گفتند که اگر کسی به دین نیاکان خود پایبند باشد، تبعه آن دین خواهد بود و ما این تبعه را از تو می‌پذیریم تا تو از آن بری شوی. اما خداوند بر این سخن آنها خط بطلان کشید و فرمود که این افراد دروغ میگویند و هیچ کسی از گناهان دیگران چیزی بر دوش نمی‌کشد.
آن گه گفت: وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ یعنی لیحملنّ اثقال انفسهم و اثقال من اضلّوهم و لا ینقصون من اثقال المحمولین عنهم شیئا و ذلک انهم یعاقبون علی کفرهم و یزادون عذابا لدعاء غیرهم الی الکفر لانّ الدعاء الی الکفر کفر، لانّ احدا لا یعذّب لذنب غیره. فتأویل الآیتین: انّ الکافر لا یحمل اثقال المرید حملا یخفّف ظهورهم منها و یبرّئ رقابهم و لکن یحمل الکافر مثل اثقال من اضلّه و لا ینقص من اثقاله و هو قوله عزّ و جلّ: لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کاملة یوم القیمة و من اوزار الذین یضلّونهم بغیر علم. و روی الحسن البصری مرسلا عن رسول اللَّه (ص) قال: ایّما داع دعا الی هدی فاتبع علیه و عمل به فله اجور الذین اتبعوه و لا ینقص ذلک من اجورهم شیئا و ایّما داع دعا الی ضلالة فاتبع علیها و عمل بها فعلیه مثل اوزار الذین اتبعوه لا ینقص ذلک من اوزارهم شیئا ثم قرأ الحسن: وَ لَیَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا مَعَ أَثْقالِهِمْ. و قال (ص): «من سنّ سنّة حسنة فله اجرها و اجر من عمل بها لا ینقص ذلک من اجورهم، و من سنّ سنّة سیّئة فعلیه وزرها و وزر من عمل بها لا ینقص ذلک من اوزارهم شیئا».
هوش مصنوعی: سپس گفته شد: آنها بارهای خود و بارهایی به همراه بارهای دیگران را خواهند برد. این بدان معناست که آنها بارهای خود را و همچنین بار افرادی که گمراهشان کرده‌اند، حمل خواهند کرد و از بار آنها چیزی کاهش نخواهد یافت. این موضوع به این دلیل است که آنها به خاطر کفرشان عذاب خواهند شد و بر عذابشان افزوده خواهد گشت، به خاطر دعوت به کفر، زیرا دعوت به کفر خود کفر است و هیچکس به خاطر گناه دیگری عذاب نخواهد شد. تفسیر این دو آیه این است که کافر بار کسی را که او را به گمراهی کشانده حمل نخواهد کرد به گونه‌ای که از بار او کاسته شود. بنابراین، او فقط بار کسانی را که گمراه کرده، به دوش خواهد کشید. و همچنین، حسن بصری از رسول خدا (ص) نقل کرده که هر کس به راهنمایی دعوت کند و کسی از او پیروی کند و بر پایه آن عمل کند، پاداش او و پاداش کسانی که پیروی کرده‌اند را خواهد داشت و این پاداش از پاداش آنها نخواهد کاست. همچنین اگر کسی به گمراهی دعوت کند و کسانی به او پیروی کنند و بر آن عمل کنند، بار او مانند بار کسانی خواهد بود که پیروی کرده‌اند و از بار آنها چیزی کم نخواهد شد. سپس حسن آیه‌ای را خواند: «آنها بارهای خود و بارهایی به همراه بارهای دیگران را خواهند برد.» و پیامبر (ص) فرمود: «هر کس سنت حسنه‌ای را برقرار کند، پاداش آن و پاداش کسانی که به آن عمل کردند برای او خواهد بود و این پاداش از پاداش آنان نخواهد کاست؛ و هر کس سنت سیئه‌ای را برقرار کند، بار آن و بار کسانی که به آن عمل کردند بر دوش او خواهد بود و این بار از بار آنان چیزی کم نخواهد کرد.»
وَ لَیُسْئَلُنَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَمَّا کانُوا یَفْتَرُونَ من دعائهم الی الکفر ای یسألون سؤال توبیخ و تقریع لم فعلوه و بایّ حجة ارتکبوه، کما قال تعالی وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ.
هوش مصنوعی: در روز قیامت از آنها به خاطر افکار و اعمالشان بازخواست خواهد شد. آنها درباره‌ی دعاهایی که به کفر و انحراف از حق انجام داده‌اند، مورد سؤال قرار می‌گیرند و این سوال به صورت توبیخی و سرزنش‌آمیز خواهد بود: چرا این کار را انجام داده‌اید و با چه دلیلی این کار را توجیه می‌کنید؟ همان‌طور که خداوند فرموده است: «آنها را متوقف کنید، زیرا در برابر اعمالشان باید پاسخگو باشند.»
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَلَبِثَ فِیهِمْ أَلْفَ سَنَةٍ إِلَّا خَمْسِینَ عاماً از ابن عباس روایت کرده‌اند که نوح (ع) چون نبوّت و بعثت بوی پیوست چهل ساله بود و هزار سال کم پنجاه سال مدت بلاغ و دعوت بود و بعد از طوفان شصت سال بزیست تا از نژاد وی مردم بسیار شدند جمله عمر وی هزار سال و پنجاه سال بود. و یروی عن ابن عباس ایضا موقوفا و مرفوعا انّ نوحا ارسل الی قومه و هو ابن ماتین و خمسین سنة و عاش بعد الطوفان مائتین و خمسین سنة.
هوش مصنوعی: نوح (ع) به سوی قومش فرستاده شد و در میان آنها به مدت هزار سال به جز پنجاه سال زندگی کرد. برخی منابع نقل کرده‌اند که نوح (ع) نبوّت را در چهل سالگی آغاز کرده و به مدت هزار سال و پنجاه سال به دعوت و بلاغ پرداخته است. پس از طوفان نیز شصت سال دیگر زندگی کرد تا نسل‌های زیادی از او به وجود آمدند. در مجموع، عمر او هزار سال و پنجاه سال بوده است. همچنین از ابن عباس نقل شده که نوح (ع) در زمان دعوتش پنجاه و پنج ساله بود و پس از طوفان دوصد و پنجاه سال دیگر زندگی کرد.
باین قول عمر وی هزار و چهارصد و پنجاه سال بود و بقول عکرمه هزار و هفتصد سال عمر وی بود، و این آیت تحقیق آنست که ربّ العزّة گفت و لقد فتنا الذین من قبلهم یعنی و لقد بعثنا نوحا من قبل بعثتنا ایاک، فأقام فی قومه هذه المدة المدیدة یدعوهم الی دین اللَّه. فلم یقبل منه ذلک الّا القلیل الذین ذکرهم اللَّه فی قوله: وَ ما آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِیلٌ. فَأَخَذَهُمُ الطُّوفانُ وَ هُمْ ظالِمُونَ الطوفان کل شرّ عام یطیف بالناس من مطر دائم او موت جارف او طاعون او جدری او حصبة او مجاعة، و هو فی هذه الایة الغرق، و قیل سماه طوفانا لانّ الماء فی ذلک الیوم طاف فی جمیع الارض.
هوش مصنوعی: عمر نوح (علیه‌السلام) بر اساس یک روایت هزار و چهارصد و پنجاه سال و بر اساس روایت دیگر هزار و هفتصد سال تخمین زده شده است. در قرآن آمده است که خداوند فرمود: «ما پیش از تو نیز آزمون‌هایی را برای اقوام پیشین انجام دادیم.» اشاره به این دارد که نوح به رسالت خود در میان قومش ادامه داد تا مدت زمان طولانی، و تنها عده کمی به دعوت او پاسخ مثبت دادند که خداوند آن تعداد را در آیه‌ای ذکر کرده است: «و جز تعداد کمی با او ایمان نیاوردند.» در نهایت، طوفان به سراغ آنها آمد در حالی که در حال ظلم بودند؛ طوفان به معنای هر نوع گرفتاری عمومی است که بر مردم فرود می‌آید، مانند باران مداوم، مرگ ناگهانی، انواع بیماری‌ها و قحطی. در این آیه، منظور از طوفان، غرق شدن است و گفته شده که این واقعه طوفان نامیده شده زیرا آب در آن روز همه جا را فرا گرفت.
فَأَنْجَیْناهُ وَ أَصْحابَ السَّفِینَةِ من الغرق وَ جَعَلْناها یعنی السفینة آیَةً لِلْعالَمِینَ سفینة نوح کانت اوّل سفینة فی الدنیا فابقیت السفن آیة و عبرة للخلق و علامة من سفینة نوح. و هو قوله عز و جلّ: وَ لَقَدْ تَرَکْناها آیَةً و قیل معناه جعلنا نجاة من فی السفینة من الغرق دلالة یستدل بها علی صدق نوح و قیل جعلنا العقوبة آیة ای عظة للعالمین یعظون بها.
هوش مصنوعی: ما نوح و همراهانش را از غرق شدن نجات دادیم و کشتی را نشانه‌ای برای جهانیان قرار دادیم. کشتی نوح نخستین کشتی در دنیا بود و بنابراین، کشتی‌ها به عنوان نشانه و عبرتی برای بشر باقی ماندند. این در واقع بیانگر این است که ما نجات یافتگان از کشتی را به عنوان شاهدی بر صداقت نوح در نظر گرفتیم یا اینکه عذاب الهی را به عنوان درس عبرتی برای جهانیان قرار دادیم تا درسی از آن بگیرند.
وَ إِبْراهِیمَ یعنی و اذکر ابراهیم إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ، اعْبُدُوا اللَّهَ وحده، وحدّوه و لا تعبدوا غیره وَ اتَّقُوهُ ای اتقوا عذابه فی مخالفة امری ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ ای ما امرتکم به خیر لکم إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ الخیر و الشر.
هوش مصنوعی: و ابراهیم را به یاد آورید، زمانی که به قومش گفت: فقط خدا را عبادت کنید و او را یکتا بشمارید و هیچ کس دیگری را عبادت نکنید. و از او بترسید، یعنی از عذابش در صورت نافرمانی از دستوراتش بترسید. این برای شما بهتر است، یعنی آنچه که شما را به آن امر می‌کنم، اگر علم داشته باشید به خوبی شماست و به خیر و شر شما مربوط می‌شود.
إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً إِنَّما فی قوله: إِنَّما کافة، و لیست بمعنی الذی، و الوثن ما کان من الحجارة و ما لا صورة له، و الصنم ما کان له صورة وَ تَخْلُقُونَ إِفْکاً الافک اسوء الکذب، و الخلق یکون باللسان من قول الکذب او الصنعة بالید. یقال خلق و اختلق ای افتری. خلق هم بر دروغ زبان افتد هم بر فعل دست. وَ تَخْلُقُونَ إِفْکاً هر دو معنی احتمال کند: بر دروغ زبان معنی انست که شما بر اللَّه دروغ می‌گویید که می‌گویید اوثان شرکاء خدااند، و بر معنی فعل دست قول مجاهد است که: تصنعون اصناما بایدیکم فتسمّونها آلهة و ذلک افک.
هوش مصنوعی: شما غیر از خدا فقط بت‌ها را می‌پرستید. در اینجا "إنما" به معنای حصر است و به معنای "که" نیست. بت چیزی است که از سنگ ساخته شده و یا هیچ شکلی ندارد، اما "صنم" به چیزی اطلاق می‌شود که دارای شکل و تصویر است. شما دروغی بزرگ خلق می‌کنید. "افک" به معنای بدترین نوع دروغ است و "خلق" می‌تواند به معنای دروغ گفتن با زبان یا ساختن چیزی با دست باشد. گفته می‌شود "خلق" و "اختلق" به معنای افتراء است. "خلق" هم می‌تواند به دروغ زبانی و هم به عمل دست اشاره کند. در مورد اینکه شما دروغ می‌گویید، به این معناست که شما در مورد خدا دروغ می‌گویید و می‌گویید که بت‌ها شریک‌های خداوند هستند. همچنین به معنای عمل دستی نیز می‌تواند باشد، به این معنا که شما با دست خود بت‌هایی می‌سازید و آنها را خدا نامگذاری می‌کنید که این خود یک نوع دروغ است.
و برین قول معنی آنست که إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً و انتم تصنعونها و تنحتونها. خبر میدهد ربّ العزة از ابراهیم خلیل که قوم خود را گفت شما فرود از اللَّه بتانی را می‌پرستید که خود ساخته‌اید و تراشیده‌اید همان است که جایی دیگر گفت: أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ.
هوش مصنوعی: این متن بیان می‌کند که خداوند از زبان ابراهیم خلیل به قومش می‌گوید که شما به پرستش بت‌هایی می‌پردازید که خودتان آنها را می‌سازید و تراشیده‌اید. این اشاره به بی‌اساس بودن عبادت آن بت‌ها دارد و ابراهیم به آنها یادآوری می‌کند که نمی‌توانند چیزی را که خودشان ساخته‌اند، بپرستند.
ثم قال: إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا یَمْلِکُونَ لَکُمْ رِزْقاً ای لا یقدرون علی ان یرزقوکم. یقال ملکت الشی‌ء اذا قدرت علیه. و منه قول موسی: لا أَمْلِکُ إِلَّا نَفْسِی وَ أَخِی ای لا اقدر الّا علی نفسی و اخی و منه قول بنی اسرائیل: ما أَخْلَفْنا مَوْعِدَکَ بِمَلْکِنا، ای بقدرتنا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ ای سلوا اللَّه حوائجکم وَ اعْبُدُوهُ وحدوه وَ اشْکُرُوا لَهُ علی ما انعم علیکم و هو المستحق للشکر و اعلموا انکم الیه و الی حکمه صائرون فی عواقب امورکم.
هوش مصنوعی: سپس فرمود: کسانی که به جز خدا پرستش می‌کنید، نمی‌توانند برای شما روزی فراهم کنند، یعنی توانایی تأمین روزی شما را ندارند. گفته می‌شود که «ملک» به معنای توانایی بر چیزی است. مثلاً موسی فرمود: «من فقط بر خودم و برادرم تسلط دارم»، به این معنا که بیشتر از این نمی‌توانم کاری انجام دهم. همچنین بنی‌اسرائیل گفتند: «ما در وعده‌ات به دلیل قدرت‌مان تخلف نکردیم.» بنابراین، از خدا روزی بخواهید و او را بپرستید و تنها او را شکر کنید به خاطر نعمت‌هایی که به شما داده است؛ زیرا او سزاوار شکرگزاری است. بدانید که در نهایت به سوی او و حکمت او در عواقب کارهایتان بازمی‌گردید.
وَ إِنْ تُکَذِّبُوا فَقَدْ کَذَّبَ أُمَمٌ مِنْ قَبْلِکُمْ هذا تسلیة للرسول (ص) و دعاء له الی الصبر و زجر لمخالفیه فیما فعلوه من التکذیب و الجحود. فقال، وَ إِنْ تُکَذِّبُوا یا معشر المشرکین رسولنا محمدا فیما دعاکم الیه فقد کذبت جماعات من قبلکم رسلها فیما دعتهم الیه من الحق فسبیلکم فی استحقاق العذاب سبیلهم. وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ، ای ان ترکهم ایمانهم لیس بنقص لک و لا ذنب لانّه لیس علیک الا تبلیغ ما اوحی الیک بلاغا مفهوما بیّنا. ثم ان لم یؤمنوا فانّ غائلة کفرهم عائدة الیهم، لا الیک. و الْبَلاغُ الْمُبِینُ الذی یبیّن لمن سمعه ما یراد به.
هوش مصنوعی: اگر شما این دعوت را رد کنید، بدانید که اقوامی پیش از شما نیز پیامبران خود را تکذیب کرده‌اند. این موضوع به پیامبر (ص) تسلی میدهد و او را به صبر دعوت می‌کند و همچنین به مخالفانش هشدار میدهد که تکذیب و انکار نکنند. پیامبر می‌گوید: اگر شما، ای مشرکان، دعوت‌های رسول ما محمد را نپذیرید، بدانید که گروه‌های زیادی از قبل شما نیز پیامبرانشان را در حق دعوت کرده بودند. بنابراین، عذاب شما همانند عذاب آنها خواهد بود. وظیفه پیامبر تنها ابلاغ روشن و مشخص است و اگر شما ایمان نیاورید، ضرر آن به خودتان باز خواهد گشت، نه به او. این ابلاغ روشن به ما کمک می‌کند تا منظور آنچه گفته می‌شود را درک کنیم.
میبدی