این سورة النمل جمله بمکه فرو آمد از آسمان و در آن ناسخ و منسوخ نه، مگر یک آیت: فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّما أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ منسوخ است بآیت سیف و این سورت چهار هزار و هفتصد و نود و نه حرف است و هزار و صد و چهل و نه کلمت و نود و سه آیت. و در فضیلت سوره ابیّ کعب روایت کند از مصطفی (ص) قال: من قرأ طس سلیمان کأنّ له من الاجر عشر حسنات بعدد من صدّق بسلیمان و کذّب به و هود و شعیب و صالح و ابراهیم و یخرج من قبره و هو ینادی لا اله الّا اللَّه».
«طس» بقول ابن عباس نامی است از نامهای خداوند جلّ جلاله سوگند بنام خود یاد کرده که این سورت آیات قرآن است، و بقول قتاده نامی است از نامهای قرآن، قومی گفتند طا اشارتست بنام لطیف، سین اشارتست بنام سمیع، و درین حروف اوائل سور سخن فراوان رفت از پیش. «تلک»، ای هذه الحروف آیات القرآن، و هی آیات کتاب مبین. قال فی هذه السورة: آیاتُ الْقُرْآنِ وَ کِتابٍ مُبِینٍ، و قال فی سورة الحجر: آیاتُ الْکِتابِ وَ قُرْآنٍ مُبِینٍ لانّ القرآن و الکتاب اسمان علمان للمنزل علی محمد (ص) و وصفان له، لانّه یقرأ و یکتب، فحیث جاء بلفظ التعریف فهو العلم، و حیث جاء بلفظ النّکرة فهو الوصف، جمع اللَّه سبحانه بین صفتی القرآن فبیّن انّه یقرأ و یکتب، و فائدته انّه سبحانه بیّن انّ هذا القرآن مؤلّف من هذه الحروف الّتی هی اصل کلامهم و اصل کتابهم، فلمّا عجزوا عن الإتیان بسورة مثله دلّ ذلک علی انّه معجز من عنده.
هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ ای القرآن هدی من الضّلالة و بشری بالجنّة، یعنی انّها آیات هادیة و مبشّرة، و قیل هدی لجمیع الخلق و بشری للمؤمنین خاصّة.
و قیل هدی للمذنبین و بشری للمؤمنین و خصّهم بالذّکر لانتفاعهم به، و محل هُدیً وَ بُشْری رفع علی انّه خبر لابتداء: ای هو هدی، و یجوز النّصب علی الحال، کقوله: وَ هذا بَعْلِی شَیْخاً.
ثمّ وصف المؤمنین فقال: الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ ای الصّلوات الخمس فی مواقیتها و شرائطها، یُؤْتُونَ الزَّکاةَ المفروضة من اموالهم. و قیل یرید به صدقة الفطر. و قیل یرید تطهیر ابدانهم، وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ یعلمونها علما بالاستدلال.
و المعنی یعملون ما یعملون، عالمین بما لهم و علیهم. و قیل معناه و اذا علموا اجزاءهم کانوا انشط له و احرص علیه.
إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ، ای لا یصدّقون بالبعث الّذی فیه جزاء الاعمال، زَیَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ، ای جعلنا جزاءهم علی کفرهم، انّا زیّنّا لهم الاعمال القبیحة حتّی رأوها حسنة و تزیینه لهم خذلانه ایّاهم، و انّه تعالی وکّلهم الی انفسهم فَهُمْ یَعْمَهُونَ ای یتردّدون فی ضلالتهم و شرکهم بلا نور من اللَّه و لا هدی کهدی المؤمنین، و هذه الآیة حجّة قاطعة علی المعتزلة و القدریة اذ قد اخبر عن نفسه جلّ جلاله انّه یزیّن اعمال الکفّار نصّا بلا تاویل، ففیه دلیل انّ ما اخبر من تزیین الشیطان فهو تبع لتزیینه کما انّ مشیّة عباده فی المعصیة تابعة لمشیّته فیه، اذ محال ان یکون مشیّة الخالق تبعا لمشیّة المخلوق، او تزیینه تبعا لتزیین الشیطان، و لهذا اخبر جل جلاله انّ الشیطان مقیّض کذلک غیر سابق الیه بقوله: وَ قَیَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَیَّنُوا لَهُمْ، فعلمنا انّ کلّ مشیّة منسوبة فی القرآن الی غیره او تزیین او اضلال فهو تبع له، اذ مستحیل ان یکون جل جلاله تبعا لهم او مزیّنا او مضلا او شائیا بقوّتهم، و کیف یکون ذلک و هو یملکهم و لا یملکونه؟ خلقهم کیف اراد بجمیع صفاتهم و آلاتهم، و هو فی جمیع صنعه فیهم و فی غیرهم، عدل عقل الخلیقة عدله ام لم یعقلوه.
أُوْلئِکَ الَّذِینَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ ای لهم فی الدنیا سوء العذاب بقتلهم فی یوم بدر و غیره من المواضع بالسّیف وَ هُمْ فِی الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ لاشترائهم الضّلالة بالهدی فخسروا الجنّة و نعیمها و حرموا النّجاة من النّار و ذلک خسران فی خسران و لذلک قال: الْأَخْسَرُونَ، و قیل هو بمعنی الخاسرین فیکون افضل هاهنا للمبالغة لا للشّرکة.
وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ، ای تعطی القرآن کقوله: وَ لا یُلَقَّاها إِلَّا الصَّابِرُونَ. مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ، ای من عند ربّ العزّة علی لسان جبرئیل بامر حکیم حکم انّ القرآن من عنده نزل، عَلِیمٍ بخلقه الی ما ذا یصیرون. و قیل لَتُلَقَّی ای لتلقّن، یقال لقیته کذا فتلقاه، ای لقیته فتلقّن.
إِذْ قالَ مُوسی لِأَهْلِهِ، یعنی اذکر اذ قال موسی لاهله، اهل الانسان من یختصّ به، و المراد بالاهل هاهنا امرأته ابنة شعیب، قال لها فی سفره اذ خرج من مدین یؤمّ الشام و قد ضلّ الطریق و أصلت زنده: إِنِّی آنَسْتُ ناراً ای ابصرتها من بعید، فامکثوا مکانکم، و کان الوقت شتاء، و وجد اهله البرد، فطلب موسی لهم صلاء سَآتِیکُمْ مِنْها بِخَبَرٍ عن الطّریق این هو، أَوْ آتِیکُمْ بِشِهابٍ قَبَسٍ نوّن کوفی و یعقوب و اضاف من بقی، فمن نوّن جعل القبس صفة لل «شّهاب» او بدلا، و من اضاف جعل «الشّهاب» الشّعله و «القبس» النّار، ای بشعلة نار، القبس بالسکون المصدر، و بالفتح الاسم، و الشهاب نور کالعمود من النار و غیرها، و منه الکواکب تمتد فی السماء شهب، و المعنی او آتیکم بشعلة نار ساطع اقتبسها من معظم النار ان لم اجد عندها من یدلّنی علی الطریق لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ، الاصطلاء الاستدفاء بالصّلاء و هی النار الموقده. و یقال فلان یصطلی بنار فلان ای یعیش فی ظلّه و یتغرّر به. قال مقاتل: النّار و هو النّور و هو نور ربّ العزة رآه لیلة الجمعة عن یمین الجبل بالارض المقدّسة.
فَلَمَّا جاءَها ای جاء موسی النّار التی ابصرها، نُودِیَ جاءه النّداء، و هو الکلام المسموع، ای نودی موسی بان بورک ای قدس. قال ابن عباس و ابن جبیر و الحسن: یعنی قدّس من فی النّار و هو اللَّه سبحانه عنی به نفسه. و قیل بورک ای جعل فیه البرکة و الخیر، بمعنی تبارک، و هذا کلام یجری مجری الدّعاء و حقیقته یرجع الی الخیر، و فیه اربع لغات: بارکک اللَّه، و بارک فیک، و بارک علیک و بارک لک. و قیل: معناه بورک من فی النّار نوره. و قیل «من» صلة و التقدیر: بورکت النّار وَ مَنْ حَوْلَها و هو قراءة ابی بن کعب و المعنی بورک فی النار و فیمن حولها، فسمّی النّار مبارکة کما سمّی البقعة مبارکة. و قیل: معنی من فی النّار انّه نادی موسی منها و اسمعه کلامه من جهتها. و فی النّار قولان: احدهما، انّها کانت نارا مضیئة محرقة کسائر النّیران. قال سعید بن جبیر: و هی احدی حجب اللَّه سبحانه یدلّ علیه
قول النّبی (ص): «حجابه النّار لو کشفها لاحرقت سبحات وجهه کلّ شی‌ء ادرکه بصره».
ثمّ قرأ ابو عبیدة احدرواة: و هذا الخبر أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی النَّارِ وَ مَنْ حَوْلَها، وَ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ و القول الثانی انّها کانت نورا مضیئا من غیر احراق، لانّها کانت متضرّمة فی شجرة خضراء. و جاء فی التفسیر انّها کلّما ازدادت تضرّما ازدادت الشجرة خضرة، و کانت سمرة. قال المفسّرون: کانت النّار نوره عزّ و جلّ، و انّما ذکر بلفظ النّار لانّ موسی حسبه نارا و العرب تضع احدهما موضع الآخر وَ مَنْ حَوْلَها یعنی الملائکة وَ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ هذا ایضا من جملة ما نودی، و انّه سبحانه نزّه نفسه عمّا لا یلیق به. و قیل انّه کلام موسی لمّا دهاه الامر العظیم.
یا مُوسی إِنَّهُ أَنَا اللَّهُ ای الّذی ناداک أَنَا اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ.
وَ أَلْقِ عَصاکَ، هذا من جملة النّداء، فألقاها فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ ای تتحرّک باضطراب کَأَنَّها جَانٌّ. قیل شبّهها بالجنّ لخفّته، و قال فی موضع آخر: فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ و هی الحیّة العظیمة، یعنی انّها فی سرعة الجانّ و خفته، و فی صورة الثّعبان و قوّته. و قیل انّها فی اوّل امرها جان علی قدر العصا ثمّ لا یزال تنتفخ و تربوا حتّی تصیر کالثعبان العظیم وَلَّی مُدْبِراً، ای ولیّ موسی مدبرا، ادبر عنها، و جعلها تلی ظهره، وَ لَمْ یُعَقِّبْ لم یرجع و لم یلتفت، تقول: عقّب الرّجل إذا رجع یقابل بعد ان ولّی. و قیل عقّب رجع علی عقبیه، یا مُوسی لا تَخَفْ إِنِّی لا یَخافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ معناه لا یخاف المرسلون فی موضع الّذی یوحی فیه الیهم و الّا فالمرسلون اخوف من اللَّه من غیرهم.
إِلَّا مَنْ ظَلَمَ فی هذا الاستثناء قولان: احدهما انّه متّصل و ظلمهم ذنبهم قبل النبوّة، و قیل هو الصغیرة سمّیت ظلما، و التقدیر: لا یخاف لدیّ المرسلون الا رسول ظلم بارتکاب صغیرة، فانّه یخافنی الّا ان یتوب بعد ذلک فاغفر له، قال: الحسن قال اللَّه تعالی لموسی انّما اخفتک لقتلک القبطی، و القول الثانی انّه استثناء منقطع و معناه لکن من ظلم فانّه یخافنی الّا ان یتوب و یعمل صالحا فانّی اغفر له و ارحمه.
وَ أَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ انّما امر بادخال الید فی الجیب لانّ بردعته لم یکن لها کمّ، و قیل: فِی جَیْبِکَ ای فی قمیصک لانّه یجاب، ای یقطع تَخْرُجْ بَیْضاءَ لها شعاع کشعاع الشمس مِنْ غَیْرِ سُوءٍ ای برص و آفة، فِی تِسْعِ آیاتٍ کما یقال اعطانی عشرة من الإبل فیها فحلان، ای منها فحلان. قال الزجاج: تاویله اظهر هاتین الآیتین من تسع آیات و هنّ العصا و الید البیضاء و الجدب و نقص الثمرات و الطوفان و الجراد و القمّل و الضفادع و الدّم. و قیل فیه اضمار، و المعنی اذهب الی فرعون فی تسع آیات، ای مع تسع آیات إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ. فَلَمَّا جاءَتْهُمْ آیاتُنا ای جاءهم موسی بالید و العصا مُبْصِرَةً، ای مستنیرة مبصرة بها کما تقول ابصر النّهار ای ابصر فیه، و مثله قوله: وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً، ای نیرة یبصر فیها، نصب علی الحال. و قیل: مبصرة تجعلهم بصراء و قیل: جاعلة لهم بصائر، قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ.
وَ جَحَدُوا بِها لا یکون الجحود الا من علم من الجاحد. و قیل لا یکون الجحود الا بعد الاقرار بما عرف و اصل الجحد قلّة الخیر، و فی الباء قولان: احدهما، زیادة کقول الشاعر: نضرب بالسّیف و نرجوا بالفرج.
و الثانی باء السبب، ای ازالوا الخیر عنهم بسبب ردّهم آیات اللَّه و تکذیبهم حاملها.
وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ عرفتها و تحقّقت انّها من عند اللَّه، تیقّنت و استیقنت بمعنی واحد ظُلْماً لانفسهم وَ عُلُوًّا، ای ترفّعا و تکبّرا و انفة من اتباع موسی، و فی الآیة تقدیم و تاخیر، تقدیره: و جحدوا بها ظلما و علوّا و استیقنتها انفسهم انّها من عند اللَّه، الواو فی قوله: وَ اسْتَیْقَنَتْها واو الحال و ظُلْماً وَ عُلُوًّا مفعول له و العامل فیها: جَحَدُوا. فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ ای انظر کیف کان خاتمة امرهم الاغراق فی الدّنیا و النّار فی الأخری، هذا تأویل قوله: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً... الآیة.
برگردان به زبان ساده
این سورة النمل جمله بمکه فرو آمد از آسمان و در آن ناسخ و منسوخ نه، مگر یک آیت: فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّما أَنَا مِنَ الْمُنْذِرِینَ منسوخ است بآیت سیف و این سورت چهار هزار و هفتصد و نود و نه حرف است و هزار و صد و چهل و نه کلمت و نود و سه آیت. و در فضیلت سوره ابیّ کعب روایت کند از مصطفی (ص) قال: من قرأ طس سلیمان کأنّ له من الاجر عشر حسنات بعدد من صدّق بسلیمان و کذّب به و هود و شعیب و صالح و ابراهیم و یخرج من قبره و هو ینادی لا اله الّا اللَّه».
هوش مصنوعی: این سوره در مکه نازل شده است و به جز یک آیه، تمامی آیات آن ثابت و غیر قابل تغییر هستند. آن آیه مورد نظر، به بیان این نکته می‌پردازد که هدایت و گمراهی به خود شخص بازمی‌گردد و پیامبر تنها یک هشداردهنده است. تعداد کل حروف این سوره چهار هزار و هفتصد و نود و نه، تعداد کلمات آن هزار و صد و چهل و نه و تعداد آیاتش نود و سه است. همچنین در مورد فضیلت سوره ابی کعب از پیامبر نقل شده که هر کس سوره طس سلیمان را بخواند، به تعداد افرادی که به سلیمان ایمان آورده‌اند یا او را تکذیب کرده‌اند، ده حسنه به او داده می‌شود و او در قیامت از قبرش با ندا «لا اله الا اللَّه» بیرون می‌آید.
«طس» بقول ابن عباس نامی است از نامهای خداوند جلّ جلاله سوگند بنام خود یاد کرده که این سورت آیات قرآن است، و بقول قتاده نامی است از نامهای قرآن، قومی گفتند طا اشارتست بنام لطیف، سین اشارتست بنام سمیع، و درین حروف اوائل سور سخن فراوان رفت از پیش. «تلک»، ای هذه الحروف آیات القرآن، و هی آیات کتاب مبین. قال فی هذه السورة: آیاتُ الْقُرْآنِ وَ کِتابٍ مُبِینٍ، و قال فی سورة الحجر: آیاتُ الْکِتابِ وَ قُرْآنٍ مُبِینٍ لانّ القرآن و الکتاب اسمان علمان للمنزل علی محمد (ص) و وصفان له، لانّه یقرأ و یکتب، فحیث جاء بلفظ التعریف فهو العلم، و حیث جاء بلفظ النّکرة فهو الوصف، جمع اللَّه سبحانه بین صفتی القرآن فبیّن انّه یقرأ و یکتب، و فائدته انّه سبحانه بیّن انّ هذا القرآن مؤلّف من هذه الحروف الّتی هی اصل کلامهم و اصل کتابهم، فلمّا عجزوا عن الإتیان بسورة مثله دلّ ذلک علی انّه معجز من عنده.
هوش مصنوعی: طس نامی است که به گفته ابن عباس یکی از نامهای خداوند است و در این سوره به آن اشاره شده است. بنا بر گفته‌های دیگر، طای به معنای لطیف و سین به معنای سمیع است. در مورد حروف ابتدایی این سوره بحث‌های زیادی وجود داشته است. در ادامه گفته می‌شود که این حروف آیات قرآن و آیات کتاب واضح و روشن هستند. در دیگر سوره‌ها نیز به همین مضمون اشاره شده است که قرآن و کتاب، نامهای مشخصی برای متنی است که بر محمد (ص) نازل شده و به دو صورت خواندن و نوشتن قابل توصیف است. جمع‌آوری هر دو وصف نشان‌دهنده این است که قرآن هم قابل خواندن و هم قابل نوشتن است. این نکته حائز اهمیت است که قرآن از حروفی تشکیل شده که اساس سخن و کتاب آنها را شکل می‌هد و زمانی که آنها قادر به تولید سوره‌ای مشابه نبودند، این امر نشان‌دهنده اعجاز آن است.
هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ ای القرآن هدی من الضّلالة و بشری بالجنّة، یعنی انّها آیات هادیة و مبشّرة، و قیل هدی لجمیع الخلق و بشری للمؤمنین خاصّة.
هوش مصنوعی: قرآن منبع هدایت برای هدایت‌شدن از گمراهی و مژده‌ای برای بهشت است. به این معنا که آیات آن هم باعث راهنمایی می‌شوند و هم بشارت‌دهنده هستند. برخی گفته‌اند که این هدایت برای تمامی مخلوقات است، ولی مژده تنها برای مؤمنان خاص است.
و قیل هدی للمذنبین و بشری للمؤمنین و خصّهم بالذّکر لانتفاعهم به، و محل هُدیً وَ بُشْری رفع علی انّه خبر لابتداء: ای هو هدی، و یجوز النّصب علی الحال، کقوله: وَ هذا بَعْلِی شَیْخاً.
هوش مصنوعی: این متن به هدایت و بشارت برای گناهکاران و مومنان اشاره دارد و بیان می‌کند که این پیام به‌طور خاص برای استفاده آنها ذکر شده است. همچنین، جایی که گفته شده "هدی و بشری" می‌تواند به‌عنوان خبر برای ابتدای جمله در نظر گرفته شود و همچنین امکان دارد به‌عنوان حالتی قرار گیرد، مشابه جمله‌ای که به عنوان مثال "و این شوهر من است، او مردی بزرگسال است" استفاده می‌شود.
ثمّ وصف المؤمنین فقال: الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ ای الصّلوات الخمس فی مواقیتها و شرائطها، یُؤْتُونَ الزَّکاةَ المفروضة من اموالهم. و قیل یرید به صدقة الفطر. و قیل یرید تطهیر ابدانهم، وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ یعلمونها علما بالاستدلال.
هوش مصنوعی: سپس او مؤمنان را توصیف کرد و گفت: آنها کسانی هستند که نمازهای خمس را در زمان‌ها و شرایط مشخص خود به جا می‌آورند و زکات واجب را از اموال خود می‌پردازند. برخی گفته‌اند مقصود زکات فطر است و برخی دیگر نیز آن را به تطهیر بدن‌ها نسبت داده‌اند. و آنها به آخرت یقین دارند و این یقین را با استدلال علمی می‌دانند.
و المعنی یعملون ما یعملون، عالمین بما لهم و علیهم. و قیل معناه و اذا علموا اجزاءهم کانوا انشط له و احرص علیه.
هوش مصنوعی: و به این معناست که آنها (افرادی که مورد صحبت هستند) کارهایی را انجام می‌دهند که می‌دانند به نفع‌شان است و یا به ضررشان. برخی می‌گویند که وقتی آنها از جزئیات آگاه هستند، با انگیزه و اشتیاق بیشتری به انجام آن کارها اقدام می‌کنند.
إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ، ای لا یصدّقون بالبعث الّذی فیه جزاء الاعمال، زَیَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ، ای جعلنا جزاءهم علی کفرهم، انّا زیّنّا لهم الاعمال القبیحة حتّی رأوها حسنة و تزیینه لهم خذلانه ایّاهم، و انّه تعالی وکّلهم الی انفسهم فَهُمْ یَعْمَهُونَ ای یتردّدون فی ضلالتهم و شرکهم بلا نور من اللَّه و لا هدی کهدی المؤمنین، و هذه الآیة حجّة قاطعة علی المعتزلة و القدریة اذ قد اخبر عن نفسه جلّ جلاله انّه یزیّن اعمال الکفّار نصّا بلا تاویل، ففیه دلیل انّ ما اخبر من تزیین الشیطان فهو تبع لتزیینه کما انّ مشیّة عباده فی المعصیة تابعة لمشیّته فیه، اذ محال ان یکون مشیّة الخالق تبعا لمشیّة المخلوق، او تزیینه تبعا لتزیین الشیطان، و لهذا اخبر جل جلاله انّ الشیطان مقیّض کذلک غیر سابق الیه بقوله: وَ قَیَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَیَّنُوا لَهُمْ، فعلمنا انّ کلّ مشیّة منسوبة فی القرآن الی غیره او تزیین او اضلال فهو تبع له، اذ مستحیل ان یکون جل جلاله تبعا لهم او مزیّنا او مضلا او شائیا بقوّتهم، و کیف یکون ذلک و هو یملکهم و لا یملکونه؟ خلقهم کیف اراد بجمیع صفاتهم و آلاتهم، و هو فی جمیع صنعه فیهم و فی غیرهم، عدل عقل الخلیقة عدله ام لم یعقلوه.
هوش مصنوعی: کسانی که به روز قیامت ایمان ندارند، یعنی به احیای مجددی که در آن پاداش اعمال داده می‌شود، باور ندارند. ما اعمالشان را برایشان زینت داده‌ایم، به این معنا که ما نتایج اعمالشان را به خاطر کفرشان خوب جلوه‌گر کرده‌ایم. آنها بدی‌های خود را به شکلی می‌بینند که گویی نیکو هستند، و این نوع زینت‌دهی به خاطر رها کردن آنها به حال خودشان است. در نتیجه، آنها در گمراهی و شرک خود سرگردانند، بدون اینکه نوری از سوی خداوند یا راهنمایی مانند مؤمنان داشته باشند. این آیه دلیلی قوی بر حقانیت اعتقاد ماست، زیرا نشان می‌دهد که خداوند به وضوح می‌فرماید که اعمال کافران را زینت می‌دهد، بدون نیاز به تأویل. این به ما می‌آموزد که زینت‌دهی اعمال از سوی شیطان، از خود زینت خداوند پیروی می‌کند. همچنین، این بدان معناست که اراده خداوند در معصیت بندگان، تابع اراده بندگان نیست، زیرا غیرممکن است که خواست خالق تابع خواست مخلوق باشد. خداوند به وضوح بیان کرده که شیطان هم در زینت‌دهی مقید است و این بدان معنی است که هر الزامی که در قرآن به غیر از خدا نسبت داده شود، در واقع تحت اراده او قرار دارد و بنابراین بین اراده خداوند و اعمال بندگان هیچ تناقضی وجود ندارد. خداوند آنها را به گونه‌ای خلق کرده که اراده خود را بر آنها حاکم کند و تمامی خواص و ابزارهای آنها نیز در دست اوست، خواه آنها این را درک کنند یا نه.
أُوْلئِکَ الَّذِینَ لَهُمْ سُوءُ الْعَذابِ ای لهم فی الدنیا سوء العذاب بقتلهم فی یوم بدر و غیره من المواضع بالسّیف وَ هُمْ فِی الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ لاشترائهم الضّلالة بالهدی فخسروا الجنّة و نعیمها و حرموا النّجاة من النّار و ذلک خسران فی خسران و لذلک قال: الْأَخْسَرُونَ، و قیل هو بمعنی الخاسرین فیکون افضل هاهنا للمبالغة لا للشّرکة.
هوش مصنوعی: آنان کسانی هستند که عذاب سختی برایشان در این دنیا وجود دارد، مانند عذاب ناشی از کشته شدن در روز بدر و دیگر موقعیت‌ها با شمشیر. و در آخرت، آنها خسارت‌بارترین‌ها هستند؛ زیرا هدایت را با گمراهی معامله کردند و به همین دلیل از بهشت و نعمت‌های آن محروم شدند و از آتش نجات نیافتند. این موضوع به معنای زیان بزرگ است و به همین دلیل به آنها "خسارت‌بارترین" گفته شده است. برخی این کلمه را به معنای "خسارت‌دیدگان" نیز تفسیر کرده‌اند تا بر شدت خسارتشان تأکید شود و نه برای هم‌معنی بودن.
وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ، ای تعطی القرآن کقوله: وَ لا یُلَقَّاها إِلَّا الصَّابِرُونَ. مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ، ای من عند ربّ العزّة علی لسان جبرئیل بامر حکیم حکم انّ القرآن من عنده نزل، عَلِیمٍ بخلقه الی ما ذا یصیرون. و قیل لَتُلَقَّی ای لتلقّن، یقال لقیته کذا فتلقاه، ای لقیته فتلقّن.
هوش مصنوعی: بر تو واضح است که قرآن را به شکل خاصی دریافت خواهی کرد، همانطور که گفته شده است که تنها افراد صابر قادر به درک آن هستند. این قرآن از جانب حکیمی نازل شده است؛ از سوی پروردگار بزرگ، از طریق جبرئیل و با فرمانی حکیمانه. این نشان‌دهنده آن است که قرآن به‌دقت و بر اساس علم و دانایی به زندگی مردم و سرنوشت آنها نازل شده است. همچنین گفته شده که "تُلَقَّی" به معنای "تلقین" است، به این معنا که "آن را از کسی فرا گرفتم".
إِذْ قالَ مُوسی لِأَهْلِهِ، یعنی اذکر اذ قال موسی لاهله، اهل الانسان من یختصّ به، و المراد بالاهل هاهنا امرأته ابنة شعیب، قال لها فی سفره اذ خرج من مدین یؤمّ الشام و قد ضلّ الطریق و أصلت زنده: إِنِّی آنَسْتُ ناراً ای ابصرتها من بعید، فامکثوا مکانکم، و کان الوقت شتاء، و وجد اهله البرد، فطلب موسی لهم صلاء سَآتِیکُمْ مِنْها بِخَبَرٍ عن الطّریق این هو، أَوْ آتِیکُمْ بِشِهابٍ قَبَسٍ نوّن کوفی و یعقوب و اضاف من بقی، فمن نوّن جعل القبس صفة لل «شّهاب» او بدلا، و من اضاف جعل «الشّهاب» الشّعله و «القبس» النّار، ای بشعلة نار، القبس بالسکون المصدر، و بالفتح الاسم، و الشهاب نور کالعمود من النار و غیرها، و منه الکواکب تمتد فی السماء شهب، و المعنی او آتیکم بشعلة نار ساطع اقتبسها من معظم النار ان لم اجد عندها من یدلّنی علی الطریق لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ، الاصطلاء الاستدفاء بالصّلاء و هی النار الموقده. و یقال فلان یصطلی بنار فلان ای یعیش فی ظلّه و یتغرّر به. قال مقاتل: النّار و هو النّور و هو نور ربّ العزة رآه لیلة الجمعة عن یمین الجبل بالارض المقدّسة.
هوش مصنوعی: موسی به خانواده‌اش گفت که او در هنگام سفر به سمت شام، در مسیر گم شده و ناگهان آتش را از دور دید. او از آنها خواست که در همان جا بمانند چون که هوا سرد بود. موسی قصد داشت تا از آن آتش خبری درباره راه بیاورد و یا شعله‌ای از آن آتش بردارد تا به آنها کمک کند. در این جا به دو نوع آتش اشاره شده است: شعله و نور. در واقع، موسی امیدوار بود که با برگرفتن شعله‌ای از آن آتش، بتواند برای خانواده‌اش گرما فراهم کند و اگر هیچ راهنمایی برای پیدا کردن مسیر نیابد، لااقل بتواند با استفاده از آن آتش از سرما در امان بماند. همچنین، در این متن به نور و روشنی که در آتش وجود دارد، اشاره شده و بیان شده که این نور می‌تواند نشانه‌ای از قدرت الهی باشد.
فَلَمَّا جاءَها ای جاء موسی النّار التی ابصرها، نُودِیَ جاءه النّداء، و هو الکلام المسموع، ای نودی موسی بان بورک ای قدس. قال ابن عباس و ابن جبیر و الحسن: یعنی قدّس من فی النّار و هو اللَّه سبحانه عنی به نفسه. و قیل بورک ای جعل فیه البرکة و الخیر، بمعنی تبارک، و هذا کلام یجری مجری الدّعاء و حقیقته یرجع الی الخیر، و فیه اربع لغات: بارکک اللَّه، و بارک فیک، و بارک علیک و بارک لک. و قیل: معناه بورک من فی النّار نوره. و قیل «من» صلة و التقدیر: بورکت النّار وَ مَنْ حَوْلَها و هو قراءة ابی بن کعب و المعنی بورک فی النار و فیمن حولها، فسمّی النّار مبارکة کما سمّی البقعة مبارکة. و قیل: معنی من فی النّار انّه نادی موسی منها و اسمعه کلامه من جهتها. و فی النّار قولان: احدهما، انّها کانت نارا مضیئة محرقة کسائر النّیران. قال سعید بن جبیر: و هی احدی حجب اللَّه سبحانه یدلّ علیه
هوش مصنوعی: زمانی که موسی به آتش مورد نظرش رسید، ندایی از آن به گوشش رسید که حاکی از تقدس بود. برخی از مفسران گفته‌اند این ندا به معنای قدس است و اشاره به خود خداوند دارد. همچنین مفهوم دیگری نیز وجود دارد که به خیر و برکت اشاره می‌کند، به این معنا که آتش مملو از برکت و خوبی است. این عبارت به نوعی دعا محسوب می‌شود و به چهار شکل مختلف بیان می‌شود: بارکک اللَّه، بارک فیک، بارک علیک و بارک لک. همچنین نظر دیگری نیز وجود دارد که می‌گوید ندا از درون آتش به گوش موسی رسید. درباره خود آتش نیز دو نظریه وجود دارد: یکی اینکه آتش نورانی و سوزان بوده است و دیگر اینکه آن را یکی از حجاب‌های الهی می‌دانند که به قدرت خدا اشاره دارد.
قول النّبی (ص): «حجابه النّار لو کشفها لاحرقت سبحات وجهه کلّ شی‌ء ادرکه بصره».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «اگر حجاب آتش برداشته شود، نور صورت او هر چیزی را که چشمش ببیند، خواهد سوزاند.»
ثمّ قرأ ابو عبیدة احدرواة: و هذا الخبر أَنْ بُورِکَ مَنْ فِی النَّارِ وَ مَنْ حَوْلَها، وَ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ و القول الثانی انّها کانت نورا مضیئا من غیر احراق، لانّها کانت متضرّمة فی شجرة خضراء. و جاء فی التفسیر انّها کلّما ازدادت تضرّما ازدادت الشجرة خضرة، و کانت سمرة. قال المفسّرون: کانت النّار نوره عزّ و جلّ، و انّما ذکر بلفظ النّار لانّ موسی حسبه نارا و العرب تضع احدهما موضع الآخر وَ مَنْ حَوْلَها یعنی الملائکة وَ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ هذا ایضا من جملة ما نودی، و انّه سبحانه نزّه نفسه عمّا لا یلیق به. و قیل انّه کلام موسی لمّا دهاه الامر العظیم.
هوش مصنوعی: ابو عبیده یکی از راویان را خواند که در آن آمده است: «این خبر بیان می‌کند که کسی که در آتش است و آن‌هایی که در اطراف آن قرار دارند، مورد برکت قرار گرفته‌اند. و سبحان‌الله، پروردگار جهانیان». همچنین در تفسیر آمده است که این آتش، نوری بود که بدون سوزاندن می‌درخشید، زیرا در درون درختی سبز وجود داشت. در تفسیر آمده است که هر چه آتش بیشتر می‌سوخت، درخت سبزتر می‌شد و میوه‌ای داشت. مفسران بیان کرده‌اند که این آتش، نور خداوند عز و جل بود و ذکر واژه آتش به این دلیل است که موسی آن را به عنوان آتش تلقی کرده بود و عرب‌ها معمولاً این دو را به جای یکدیگر به کار می‌برند. «و کسانی که در اطراف آن هستند» به ملائکه اشاره دارد و «سبحان‌الله، پروردگار جهانیان» نیز از جمله نداهایی است که داده شده و اشاره به تنزیه خداوند از چیزی دارد که شایسته او نیست. همچنین گفته شده که این جمله، کلام موسی بود زمانی که او با این امر بزرگ مواجه شد.
یا مُوسی إِنَّهُ أَنَا اللَّهُ ای الّذی ناداک أَنَا اللَّهُ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ.
هوش مصنوعی: ای موسی، من خدایی هستم که تو را فراخوانده‌ام. من خداوندی هستم توانا و حکیم.
وَ أَلْقِ عَصاکَ، هذا من جملة النّداء، فألقاها فَلَمَّا رَآها تَهْتَزُّ ای تتحرّک باضطراب کَأَنَّها جَانٌّ. قیل شبّهها بالجنّ لخفّته، و قال فی موضع آخر: فَإِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبِینٌ و هی الحیّة العظیمة، یعنی انّها فی سرعة الجانّ و خفته، و فی صورة الثّعبان و قوّته. و قیل انّها فی اوّل امرها جان علی قدر العصا ثمّ لا یزال تنتفخ و تربوا حتّی تصیر کالثعبان العظیم وَلَّی مُدْبِراً، ای ولیّ موسی مدبرا، ادبر عنها، و جعلها تلی ظهره، وَ لَمْ یُعَقِّبْ لم یرجع و لم یلتفت، تقول: عقّب الرّجل إذا رجع یقابل بعد ان ولّی. و قیل عقّب رجع علی عقبیه، یا مُوسی لا تَخَفْ إِنِّی لا یَخافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ معناه لا یخاف المرسلون فی موضع الّذی یوحی فیه الیهم و الّا فالمرسلون اخوف من اللَّه من غیرهم.
هوش مصنوعی: و عصای خود را بیفکن، این بخشی از دستور بود. موسی عصایش را انداخت و وقتی آن را دید که به شدت تکان می‌خورد، گویی که جنی است. گفته شده که آن را به خاطر سبکی‌اش به جن تشبیه کرده‌اند و در جای دیگری گفته شده است که در واقع یک مار بزرگ است. یعنی آن در سرعت و سبکی شبیه جن و در ظاهر به شکل مار و از نظر قدرت مانند آن است. همچنین گفته شده که در ابتدا آن مانند جن به اندازه عصا بود، اما به تدریج بزرگ شد و به اندازه یک مار بزرگ درآمد. موسی به سرعت از آن دور شد و آن را پشت سر خود گذاشت و برنگشت و به آن ننگریست، در حالی که وقتی می‌گویید کسی برمی‌گردد، به معنای این است که بعد از دور شدن دوباره به عقب برگردد. همچنین گفته شده که وقتی گفته می‌شود "عقب"، یعنی برگرد به سوی عقب خود. خدا به موسی گفت: نترس، زیرا فرستادگان من در جایی که به آنها وحی می‌شود، ترسی ندارند؛ یعنی فرستادگان در آنجا از خدا ترسی ندارند، وگرنه فرستادگان از دیگران بیشتر از خدا می‌ترسند.
إِلَّا مَنْ ظَلَمَ فی هذا الاستثناء قولان: احدهما انّه متّصل و ظلمهم ذنبهم قبل النبوّة، و قیل هو الصغیرة سمّیت ظلما، و التقدیر: لا یخاف لدیّ المرسلون الا رسول ظلم بارتکاب صغیرة، فانّه یخافنی الّا ان یتوب بعد ذلک فاغفر له، قال: الحسن قال اللَّه تعالی لموسی انّما اخفتک لقتلک القبطی، و القول الثانی انّه استثناء منقطع و معناه لکن من ظلم فانّه یخافنی الّا ان یتوب و یعمل صالحا فانّی اغفر له و ارحمه.
هوش مصنوعی: در مورد استثنایی که در آیه مطرح شده، دو نظر وجود دارد. یکی این است که این استثناء متصل است و ظلم آنها به خاطر گناهشان قبل از نبوت بوده است. در این حالت، گفته می‌شود که اگر پیامبری مرتکب گناه کوچکی شود، از خداوند می‌ترسد مگر آنکه بعد از آن توبه کند و خدا او را می‌بخشد. به عنوان مثال، حضرت حسن نقل کرده که خداوند به حضرت موسی گفته است که من تو را به خاطر کشته شدن آن شخص مصرانی ترساندم. نظر دوم این است که این استثنا جدا از موارد قبل است و به این معناست که اما کسی که ظلم کرده، از من می‌ترسد مگر آنکه توبه کند و عمل صالح انجام دهد، که در این صورت من او را می‌بخشم و بر او رحمت می‌آورم.
وَ أَدْخِلْ یَدَکَ فِی جَیْبِکَ انّما امر بادخال الید فی الجیب لانّ بردعته لم یکن لها کمّ، و قیل: فِی جَیْبِکَ ای فی قمیصک لانّه یجاب، ای یقطع تَخْرُجْ بَیْضاءَ لها شعاع کشعاع الشمس مِنْ غَیْرِ سُوءٍ ای برص و آفة، فِی تِسْعِ آیاتٍ کما یقال اعطانی عشرة من الإبل فیها فحلان، ای منها فحلان. قال الزجاج: تاویله اظهر هاتین الآیتین من تسع آیات و هنّ العصا و الید البیضاء و الجدب و نقص الثمرات و الطوفان و الجراد و القمّل و الضفادع و الدّم. و قیل فیه اضمار، و المعنی اذهب الی فرعون فی تسع آیات، ای مع تسع آیات إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ. فَلَمَّا جاءَتْهُمْ آیاتُنا ای جاءهم موسی بالید و العصا مُبْصِرَةً، ای مستنیرة مبصرة بها کما تقول ابصر النّهار ای ابصر فیه، و مثله قوله: وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً، ای نیرة یبصر فیها، نصب علی الحال. و قیل: مبصرة تجعلهم بصراء و قیل: جاعلة لهم بصائر، قالُوا هذا سِحْرٌ مُبِینٌ.
هوش مصنوعی: دستت را در جیب خود قرار بده، زیرا این دستور به منظور محافظت از تو در برابر سرما است. گفته شده که "در جیب خود" به معنای پیراهن توست، چرا که به راحتی می‌توان آن را دید. پوست دست تو سفید و درخشان مانند نور خورشید خواهد بود و بدون هیچ عیبی، مانند برص و آفت. این در مورد نه نشانه است، همانطور که گفته می‌شود "ده شتر به من داده شد که در میان آنها دو نر وجود دارد". برخی گفته‌اند که تفسیر این دو آیه از نه آیه دیگر برجسته‌تر است و این آیات شامل عصا، دست سفید، خشکسالی، کمبود میوه‌ها، طوفان، ملخ، شپش، قورباغه و خون هستند. ممکن است در اینجا اشاره به این باشد که به فرعون برو، با نه نشانه، زیرا آنها قوم فاسقی بودند. هنگامی که نشانه‌های ما به آنها رسید، موسی با دست و عصا به آنها آمد که روشن و نمایان بود، درست مانند اینکه می‌گویید روز را دیدید. این مفهوم مشابه آیه‌ای است که می‌گوید "ما نشانه روز را روشن قرار دادیم". در اینجا به حال اشاره دارد. برخی دیگر می‌گویند این نشانه‌ها باعث می‌شود آنها بینا شوند یا بصیرت داشته باشند. آنها گفتند که این سحری واضح است.
وَ جَحَدُوا بِها لا یکون الجحود الا من علم من الجاحد. و قیل لا یکون الجحود الا بعد الاقرار بما عرف و اصل الجحد قلّة الخیر، و فی الباء قولان: احدهما، زیادة کقول الشاعر: نضرب بالسّیف و نرجوا بالفرج.
هوش مصنوعی: آنها به حقایق انکار کردند، و انکار تنها از کسی برمی‌آید که از موضوع آگاه باشد. گفته شده که انکار تنها پس از شناختی که به‌دست آمده است، رخ می‌دهد. ریشه‌ی انکار در کمبود خیر و نیکی نهفته است. در مورد حرف "با" نیز دو نظر وجود دارد: یکی این که به معنای زائد است، مانند گفته‌ی شاعری که می‌گوید: «ما با شمشیر می‌زنیم و به رحمت امیدواریم».
و الثانی باء السبب، ای ازالوا الخیر عنهم بسبب ردّهم آیات اللَّه و تکذیبهم حاملها.
هوش مصنوعی: دلیل دوم آن است که آنها خیر را از خود دور کردند به خاطر رد کردن آیات خدا و انکار حاملان آن.
وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ عرفتها و تحقّقت انّها من عند اللَّه، تیقّنت و استیقنت بمعنی واحد ظُلْماً لانفسهم وَ عُلُوًّا، ای ترفّعا و تکبّرا و انفة من اتباع موسی، و فی الآیة تقدیم و تاخیر، تقدیره: و جحدوا بها ظلما و علوّا و استیقنتها انفسهم انّها من عند اللَّه، الواو فی قوله: وَ اسْتَیْقَنَتْها واو الحال و ظُلْماً وَ عُلُوًّا مفعول له و العامل فیها: جَحَدُوا. فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدِینَ ای انظر کیف کان خاتمة امرهم الاغراق فی الدّنیا و النّار فی الأخری، هذا تأویل قوله: تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً... الآیة.
هوش مصنوعی: آنان به حقانیت آن امر یقین کردند و در دل‌هایشان، آن را از جانب خدا دانستند. یقین و استیقان در اینجا به یک معنی به کار رفته و به طور نادرست بوده، زیرا ظلم و تکبر را نسبت به خودشان نشان می‌دهد؛ یعنی از پیروی از موسی سر باز زدند. در این آیه ترتیب واژه‌ها متفاوت است و می‌توان آن را به این صورت تصور کرد: آنان با ظلم و تکبر انکار کردند، در حالی که خودشان یقین داشتند که آن امر از سوی خداست. واو در عبارت "و استیقنتها" بیانگر حالت است و ظلم و تکبر مفعول‌های آنند که عاملشان انکار آن‌هاست. به نتیجه کار فاسدان توجه کن؛ یعنی ببین عاقبت کارشان به چه صورت بود، که در دنیا غرق شده و در آخرت به آتش فرستاده شدند. این تأویلی است بر جمله‌ای که می‌گوید: "آن خانه آخرت را برای کسانی قرار می‌دهیم که نمی‌خواهند در زمین سرکشی و فساد کنند..."
میبدی