قوله تعالی: أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ؟.. الآیه هذا من رؤیة القلب و هی العلم، و المعنی الم تعلم انّ اللَّه هو الّذی مدّ الظّل؟ و یجوز ان یکون من رؤیة العین فتکون الرّؤیة بمعنی النّظر و لذلک قال: إِلی رَبِّکَ و المعنی الم تنظر الی صنع ربّک کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ؟ فیه قولان: احدهما انّ الظّلّ ما بین طلوع الفجر و طلوع الشّمس مثل ظلّ الجنّة ظلّ ممدود لا شمس فیه و لا ظلمة. و القول الثّانی، هو اللّیل لانّه ظلّ الارض، و یعم الدّنیا کلّها، وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً ای دائما ثابتا لا یزول کما فی الجنّة. ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ ای علی الظّلّ دَلِیلًا لانّ بالشّمس یعرف الظّلّ، لو لا الشّمس ما عرف الظّلّ. و قیل جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلًا ای تبیعا یتّبعه فینسخه. قال ابو عبیدة: الظّلّ ما نسخته الشّمس و هو بالغداة، و الفی‌ء ما نسخ الشّمس و هو بعد الزّوال، سمّی فیئا لانّه فاء من جانب المغرب الی جانب المشرق. و قیل معناه جعلنا الشّمس مع الظّلّ دلیلا علی وحدانیّة اللَّه عزّ و جل و کمال قدرته. و قیل جعلناهما دلیلا علی اوقات الصّلاة و ذلک انّ اللَّه عزّ و جلّ علّق اوقات الصّلاة بالشّمس و الظّلّ.
ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَیْنا قَبْضاً یَسِیراً ای قبضنا الظّلّ الی الموضع الّذی حکمنا بکون الظّل فیه بالشّمس الّتی تأتی علیه قَبْضاً یَسِیراً یعنی غیر عسیر. و قیل قبضا یسیرا خفیّا لا یستدرک بالمشاهدة. و المعنی انّ الظّلّ یعمّ جمیع العرض قبل طلوع الشّمس. فاذا طلعت الشّمس قبض اللَّه الظّلّ جزء فجزء قَبْضاً یَسِیراً خفیّا. و قیل معنی الایه الم تر الی ربّک کیف اتی باللّیل ثمّ لم یجعله دائما سرمدا ثمّ اتی بالشّمس و هو النّهار فجعله دلیلا علی اللّیل اذ بضدّها تتبیّن الاشیاء و لم یجعل النّهار سرمدا بل قبضه و اتی باللّیل ثانیا، و نظیره قوله تعالی: قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَداً؟ الی آخر الایتین.
وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباساً انّما سمّی اللّیل لباسا لانّه یستر جمیع الاشیاء بالظّلام کما سمّی اللّباس لباسا لانّه یعمّ البدن بالسّتر، وَ النَّوْمَ سُباتاً ای راحة لابدانکم، و السّبت الاستراحة، و منه یوم السّبت، لانّ الیهود کانوا یستریحون فیه. و قیل سباتا ای قطعا لاعمالکم و السّبت القطع، و منه یوم السّبت لانّ الیهود یقطعون فیه العمل و لانقطاع الایّام عنده. و قیل سباتا ای مسبوتا فیه. یقال سبت المریض فهو مسبوت اذا غشی علیه، فکذلک النّائم فی نومه کالمغشی علیه لزوال عقله و تمییزه.
وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً لمّا سمّی النّوم وفاة فی قوله: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها سمّی الیقظة نشورا مصدر، نشر المیّت اذا عاد حیّا، و قیل لانتشار النّاس للمعاش سمّاه نشورا ای ذا نشور.
وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ قرأ ابن کثیر وحده ارسل الریح، علی الوحده، و قرأ الباقون الرّیاح علی الجمع، من جمع فلانّها اربع، و من وحّد فلانّ الالف و اللام فیها للجنس، بُشْراً بالباء و ضمّها و سکون الشین قرأها عاصم وحده من البشارة، کقوله: وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ مُبَشِّراتٍ، و قرأ حمزه و الکسائی بالنون و فتحها و سکون الشین، و قرأ ابن عامر بضم النون و سکون الشین، و قرأ الباقون بضم النون و الشین جمیعا، ای تهب من کل صوب، من قوله: وَ النَّاشِراتِ نَشْراً.
و قیل لها نشر ای رائحة طیبة. و قیل من النشر الذی هو ضدّ الطی ای تنشر السحاب بین یدی رحمته امام المطر و قدّامه، لانّه ریح ثمّ سحاب ثمّ مطر. و قیل نشرا جمع نشور کرسول و رسل، و یخفّف الشین فیقال: نشر، و النشور الّذی یجمع السّحاب فیمطر.
وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ، ارسال اینجا بمعنی گشادن است، چنان که گویی: ارسلت الطائر، ارسلت الکلب المعلم، و فی القرآن: لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجارَةً، یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً. میگوید: او آن خداوند است که فرو گشاید بادهای بشارت دهنده خلق را بباران فراهم آرنده میغ. همانست که جای دیگر گفت: وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ فراهم آرد میغهای گران‌بار: یکی از آب، یکی از برف، یکی از تگرگ، میراند آنجا که خواهد تا می‌بارد بفرمان چنان که وی خواهد، و اگر نفرماید که بارد هم چنان بر هوا گران بارش میدارد.
و ذلک فی قوله: فَالْحامِلاتِ وِقْراً، آن همه آثار رحمت اوست و دلالات قدرت او، چنان که گفت: فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ بنگر بنشانهای رحمت او و مهربانی او در جهان که چون کرد و آنچه کرد چون نیکو کرد. باران آسمان را رحمت نام کرد، از آنکه برحمت می‌فرستد. اینست که گفت جلّ جلاله: بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ، ای امام المطر و قدّامه. وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً. طهور آن آبست که بنفس خود پاک است و غیر خود را پاک کننده، فهو اسم لما یتطهّر به، کالسحور اسم لما یتسحّر به و الفطور اسم لما یفطر به. و دلیل بر آن که طهور مطهّر است خبر درست از مصطفی (ص) قال فی البحر: «هو الطهور ماؤه الحلّ میتته» و اراد به المطهّر لانّه قال ذلک فی جواب السائل الّذی سأله عن تطهیر ماء البحر لا عن طهارته، و الماء مطهّر لانّه یطهّر الانسان من الحدث و النجاسة، کما قال فی آیة اخری: وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ. معلوم شد که تطهیر خاصیت آب است و چیزی دیگر از مایعات باین معنی مشارک وی نیست، لانّ اللَّه تعالی منّ علینا بانزال الماء للتطهیر، فلو کان غیره یشارکه فی التطهیر لبطلت فایدة الامتنان. و مذهب اصحاب رای آنست که طهور طاهر است، فجوّزوا ازالة النجاسات بالمائعات الطاهره، مثل الخل و ماء الورد و غیرهما، و نحن نقول لو جاز ازالة النجاسة بها لجاز ازالة الحدث بها. و مذهب مالک آنست که طهور آن بود که تطهیر ازو متکرّر بود، کالصّبور اسم لمن یتکرّر منه الصبر، و الشکور، اسم لمن یتکرّر منه التّشکّر. فجوّز الوضوء بالماء المستعمل الّذی توضّأ به مرّة.
لِنُحْیِیَ بِهِ ای بالمطر بَلْدَةً مَیْتاً و لم یقل میتة لانّه اراد البلد، و المعنی انزلناه لننبت به ارضا لا نبات فیها فذاک حیاتها و موتها. و قیل لمّا نبت فیها ما فیه حیاة الحیوان جعل ذلک حیاة لها، وَ نُسْقِیَهُ الاسقاء و السّقی واحد عند عامر بن صعصعة و قبائل من العرب مِمَّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثِیراً، ای و نسقی الماء البهائم و النّاس. و قیل مکّنّاهم من ان یشربوه و یسقوا منه انعامهم، و قال وَ أَناسِیَّ کَثِیراً و لم یقل مطلقا لانّه لیس کل الناس یعیش بماء المطر. و اناسی جمع انسی مثل: کرسی و کراسی. و یجوز ان یکون جمع انسان و اصله اناسین مثل: بستان و بساتین، فجعل الیاء عوضا عن النون.
وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَیْنَهُمْ الهاء راجعة الی المطر المسمّی رحمه فی الایة المتقدّمة.
و المعنی صرّفنا المطر بینهم مرّة ببلدة و مرّة ببلدة اخری. قال ابن عباس: ما عام بامطر من عام و لکن اللَّه یصرفه فی الارض. و قرأ هذه الایة و هذا کما روی مرفوعا ما من ساعة من لیل و لا نهار الّا السّماء تمطر فیها یصرفه اللَّه حیث یشاء.
و روی عن ابن مسعود یرفعه قال: لیس من سنة بامطر من اخری و لکنّ اللَّه قسّم هذه الارزاق فجعلها فی السّماء الدنیا فی هذه القطر، ینزل منه کل سنة بکیل معلوم و وزن معلوم، و اذا عمل قوم بالمعاصی حوّل اللَّه ذلک الی غیرهم، فاذا عصوا جمیعا صرف ذلک الی الفیافی و البحار.
و قیل المراد من تصریف المطر تصریفه وابلا و طلا و رذاذا و نحوها. و قیل التّصریف راجع الی الرّیح، و قیل الی القرآن. لِیَذَّکَّرُوا ای لیتذکّروا و یتفکّروا فی قدرة اللَّه تعالی. فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً جحودا، و کفرانهم هو انّهم اذا مطروا قالوا مطرنا بنوء کذا ای لسقوط کوکب کذا، کما یقول المنجّمون، فجعلهم اللَّه بذلک کافرین. و عن زید بن خالد الجهنی قال: صلّی رسول اللَّه (ص) صلاة الصبح بالحدیبیة فی اثر سماء کانت من اللیل، فلمّا انصرف اقبل علی النّاس، فقال: هل تدرون ما ذا قال ربّکم؟ قالوا: اللَّه و رسوله اعلم. قال: اصبح من عبادی مؤمن بی و کافر، فامّا من قال مطرنا بفضل اللَّه و رحمته فذلک مؤمن بی کافر بالکوکب، و اما من قال مطرنا بنوء کذا و کذا فذلک کافر بی مؤمن بالکوکب».
وَ لَوْ شِئْنا لَبَعَثْنا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ ای فی کل مصر و مدینة نبیا ینذرهم فیخف عنک اعباء النبوة و لکن لم یفعل ذلک لیعظم شأنک و یکثر اجرک. و قیل معناه و لو شئنا لانزلنا الآیات المقترحه و لبعثنا فی کل قریة نَذِیراً زیادة علی ما یقترحون و لکنّا نعلم انّهم یسألون عنادا و تعنّتا و نعلم انّهم لا یؤمنون و هو نظیر قوله: أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ.
فَلا تُطِعِ الْکافِرِینَ فیما یسئلونک وَ جاهِدْهُمْ بِهِ ای بالقرآن. و قیل بالاسلام و قیل بالسیف، جِهاداً کَبِیراً لا یخالطه فتور. قال الحسن معناه اقتلهم او یسلموا.
وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ معنی مرج البحرین خلّی بینهما. یقال مرجت الدابة و امرجتها اذا خیّلتها ترعی، و المرج من هذا سمّی، و یقال مرجت عهودهم و اماناتهم اذا اختلطت، و منه قوله تعالی: فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ ای مختلط. و قال النبی (ص) لعبد اللَّه بن عمر: «و کیف بک یا عبد اللَّه اذا کنت فی حثالة من الناس قد مرجت عهودهم و اماناتهم و صاروا هکذا»، و شبک بین اصابعه.
«هذا عذب فرات» فرات صفة للعذب و الفرات اشد العذوبه یعنی هذا عذب اشدّ العذوبة، و هذا ملح اجاج»، الاجاج صفة للملح و هو اشدّ الملوحة، یعنی و هذا ملح اشدّ الملوحة، وَ جَعَلَ بَیْنَهُما بَرْزَخاً ای حاجزا من قدرته یلتقیان لا یختلطان. قیل الماء العذب و الماء الملح یجتمعان فی البحر فیکون العذب اسفل و الملح اعلی، لا یغلب احدهما علی الآخر، و هو معنی قوله: وَ حِجْراً مَحْجُوراً قال الفراء ای حراما محرّما ان یغلب احدهما علی صاحبه. و قیل العذب جیحان و سیحان و دجلة و الفرات و النیل، و الملح سایر البحار، و البرزخ بینهما البلاد و القفار فلا یختلطان، فاذا کان یوم القیمة اختلطا بزوال الحاجز، کقوله: وَ إِذَا الْبِحارُ فُجِّرَتْ. وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً، یعنی من النطفة بشرا، ای انسانا، فَجَعَلَهُ الهاء یعود الی الماء. و قیل الی البشر، نَسَباً وَ صِهْراً یعنی جعله ذا نسب و ذا صهر.
قال علی (ع): «النسب ما لا یحلّ نکاحه، و الصهر ما یحلّ نکاحه، فالنسب ما یوجب الحرمة و الصهر ما لا یوجبها»، و قیل النسب من القرابة و الصهر الخلطة التی تشبه القرابة و هو السبب المحرّم للنکاح. قال ابن عباس: حرّم اللَّه تعالی سبعا نسبا و سبعا صهرا: اما النسب فقوله تعالی: حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ الی قوله: وَ بَناتُ الْأُخْتِ، و اما الصّهر فقوله: وَ أُمَّهاتُکُمُ اللَّاتِی أَرْضَعْنَکُمْ الی قوله: وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ و تمام السّبع قوله و: لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ، و قیل النسب البنون و الصهر البنات، لانّ من قبلهنّ تکون الاصهار، و الصّهر المتزوّج بابنة الرجل. قال ابن سیرین: «نزلت هذه الایة فی النّبیّ (ص) و علی (ع)، زوّج فاطمة علیا و هو ابن عمّه و زوّج ابنته فکان نسبا و صهرا» ابن سیرین گفت: این آیت در شأن مصطفی (ص) و علی (ع)، فرود آمد که مصطفی دختر خویش را فاطمه بزنی بعلی داد. علی پسر عمّ وی بود و شوهر دخترش، هم نسب بود و هم صهر. و قصّه تزویج فاطمه آنست که مصطفی علیه السلام روزی در مسجد آمد شاخی ریحان بدست گرفته سلمان را گفت: یا سلمان رو علی را بخوان. رفت و گفت: یا علی! اجب رسول اللَّه. علی گفت: یا سلمان رسول خدا را این ساعت چون دیدی و چون او را گذاشتی؟ گفت: یا علی سخت شادمان و خندان چون ماه تابان و شمع رخشان. علی آمد بنزدیک مصطفی و مصطفی آن شاخ ریحان فرادست علی داد، عظیم خوش بوی بود. گفت: یا رسول اللَّه این چه بویست بدین خوشی؟ گفت: یا علی از آن نثارها است که حوریان بهشت کرده‌اند بر تزویج دخترم فاطمه گفت: با که یا رسول اللَّه؟ گفت: با تو یا علی، در مسجد نشسته بودم فریشته‌ای درآمد بر صفتی که هرگز چنان ندیده بودم، گفت نام من محمود است و مقام من در آسمان دنیا، در مقام معلوم خودم بودم ثلثی از شب گذشته که ندایی شنیدم از طبقات آسمان که: ای فریشتگان مقربان و روحانیان و کروبیان همه جمع شوید در آسمان چهارم. همه جمع شدند و همچنین سکان مقعد صدق و اهل فرادیس اعلی در جنات عدن حاضر گشتند. فرمان آمد که ای مقربان درگاه و ای خاصگیان پادشاه! سوره: هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ برخوانید. ایشان همه بآواز دلربای و الحان طرب‌افزای سورة هل اتی خواندن گرفتند. آن گه درخت طوبی را فرمان آمد که تو نثار کن بر بهشتها بر تزویج فاطمه زهرا با علی مرتضی. و درخت طوبی در بهشت همچون آفتاب است در دنیا، چون آفتاب در دنیا بالا گرفت هیچ خانه نماند که از وی شعاع در آن نیفتد، همچنین در بهشت هیچ قصر و غرفه و درجه‌ای نیست که از درخت طوبی در آنجا شاخی نیست. پس طوبی بر خود بلرزید و در بهشت گوهر و مروارید و حله‌ها باریدن گرفت، پس فرمان آمد تا منبری از یک دانه مروارید سپید در زیر درخت طوبی بنهادند، فرشته‌ای که نام وی راحیل است و در هفت طبقه آسمان فرشته ازو فصیح‌تر و گویاتر نیست بآن منبر برآمد و خدای را جل جلاله ثنا گفت و بر پیغامبران درود داده آن گه جبّار کائنات خداوند ذو الجلال قادر بر کمال بی‌واسطه ندا کرد که: ای جبرئیل و ای میکائیل شماها دو گواه معرفت فاطمه باشید و من که خداوندم ولیّ فاطمه‌ام، و ای کروبیان و ای روحانیان آسمان شما همه گواه باشید که من فاطمه زهرا را بزنی بعلی مرتضی دادم. آن ساعت که رب العزة این ندا کرد ابری برآمد زبر جنات عدن، ابری روشن خوش که در آن تیرگی و گرفتگی نه و بوی خوش و جواهر نثار کرد و رضوان و ولدان و حوران بهشت برین نمط نثار کردند. پس رب العزّة مرا بدین بشارت بتو فرستاد یا محمد و گفت: حبیب مرا بشارت ده و با وی بگو که ما این عقد در آسمان بستیم تو نیز در زمین ببند. پس مصطفی (ص) مهاجر و انصار را حاضر کرد، آن گه روی فرا علی کرد گفت: یا علی چنین حکمی در آسمان رفت، اکنون من فاطمه دختر را بچهارصد درم کاوین بزنی بتو دادم پذیرفتی؟ علی گفت: یا رسول اللَّه من پذیرفتم نکاح وی، رسول گفت: بارک اللَّه فیکما.
قوله: وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ یعنی هؤلاء المشرکین ما لا یَنْفَعُهُمْ ان عبدوه وَ لا یَضُرُّهُمْ ان ترکوه، وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً، ای معینا للشیطان علی ربّه بالمعاصی. قال الزجاج: ای یعاون الشیطان علی معصیة اللَّه لانّ عبادتهم الاصنام معاونة الشیطان. و قیل معناه وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً ای هیّنا ذلیلا. من قول العرب جعلنی بظهر ای جعلنی هیّنا. و یقال ظهر به اذا جعله خلف ظهره فلم یلتفت الیه. قال ابن عباس: نزلت الایة فی ابی جهل فصار عاما فی الکفّار.
وَ ما أَرْسَلْناکَ یا محمد (ص)، إِلَّا مُبَشِّراً للمؤمنین بالثواب وَ نَذِیراً للکافرین بالعقاب. قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ، ای علی تبلیغ الرسالة مِنْ أَجْرٍ، ای رزق و جعل فیقولوا انّما یطلب محمد اموالنا بما یدعونا الیه فلا نتبعه إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا، هذا الاستثناء منقطع عند الجمهور، ای لکن مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا بانفاق ماله فی سبیله، فلیفعل. و قیل الاستثناء متّصل و تقدیره: لا اسألکم علی ما ادعوکم الیه اجرا الّا اتخاذ المدعوّ سبیلا الی ربّه بطاعته، فذلک اجری لانّ اللَّه یأجرنی علیه.
وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ ای: فوّض امرک الیه وثق به، فانه حیّ لا یموت و سینتقم منهم و لو بعد حین، وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ، نزّهه عمّا لا یلیق به و باوصافه، و قیل صلّ له شکرا علی نعمه. و قیل قل سبحان اللَّه و الحمد للَّه وَ کَفی بِهِ ای کفی باللّه خَبِیراً عالما بِذُنُوبِ عِبادِهِ فیجازیهم بها.
الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ، ای انه مع قدرته خلقها فی اسرع من لمحة خلقها فی ستة ایام لتعلموا انّ التأنی مستحبّ فی الامور.
ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ مضی تفسیره الرّحمن ای هو الرّحمن، و یجوز ان یکون الَّذِی مبتداء و الرَّحْمنُ خبره. و یجوز ان یکون وصفا له و قوله فَسْئَلْ بِهِ خبره و یجوز ان یقف علی ایام و یرتفع الرحمن بقوله استوی و قوله فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً. و قیل: الهاء عائد الی الخلق و ذلک انّ الیهود وصفوا خلق السماوات و الارضین علی خلاف ما خلق اللَّه و التقدیر: فسئل الرحمن خبیرا به فانّه خالقه و مکوّنه. و قیل فسئل به یعود الی اللَّه، و قیل الی الاستواء فیمن جعل الرحمن رفعا به، و قیل الباء بمعنی عن، ای فسئل عنه خبیرا و هو اللَّه عزّ و جلّ، و قیل جبرئیل (ع). و قیل الخطاب للرسول و المراد منه غیره لانّه کان مصدّقا به و المعنی: ایّها الانسان لا ترجع فی طلب العلم بهذا الی غیری.
وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ لکفّار مکّة اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالوا مَا الرَّحْمنُ ما نعرف الرحمن الّا رحمن الیمامة، یعنون مسیلمة الکذاب کانوا یسمّونه رحمن الیمامة، أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا قرأ حمزة و الکسائی یأمرنا بالیاء، ای لما یأمرنا محمد (ص) بالسجود له، و قرأ الآخرون بالتاء، ای لما تأمرنا انت یا محمد «و زادهم» قول القائل لهم: اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ، نُفُوراً عن الدین و الایمان، و هو نظیر قوله: فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً، وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً، و کان سفیان الثوری اذا قرأ هذه الایة، رفع راسه الی السّماء و قال: الهی زادنی خضوعا ما زاد اعداک «نفورا».
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ؟.. الآیه هذا من رؤیة القلب و هی العلم، و المعنی الم تعلم انّ اللَّه هو الّذی مدّ الظّل؟ و یجوز ان یکون من رؤیة العین فتکون الرّؤیة بمعنی النّظر و لذلک قال: إِلی رَبِّکَ و المعنی الم تنظر الی صنع ربّک کَیْفَ مَدَّ الظِّلَّ؟ فیه قولان: احدهما انّ الظّلّ ما بین طلوع الفجر و طلوع الشّمس مثل ظلّ الجنّة ظلّ ممدود لا شمس فیه و لا ظلمة. و القول الثّانی، هو اللّیل لانّه ظلّ الارض، و یعم الدّنیا کلّها، وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً ای دائما ثابتا لا یزول کما فی الجنّة. ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ ای علی الظّلّ دَلِیلًا لانّ بالشّمس یعرف الظّلّ، لو لا الشّمس ما عرف الظّلّ. و قیل جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَیْهِ دَلِیلًا ای تبیعا یتّبعه فینسخه. قال ابو عبیدة: الظّلّ ما نسخته الشّمس و هو بالغداة، و الفی‌ء ما نسخ الشّمس و هو بعد الزّوال، سمّی فیئا لانّه فاء من جانب المغرب الی جانب المشرق. و قیل معناه جعلنا الشّمس مع الظّلّ دلیلا علی وحدانیّة اللَّه عزّ و جل و کمال قدرته. و قیل جعلناهما دلیلا علی اوقات الصّلاة و ذلک انّ اللَّه عزّ و جلّ علّق اوقات الصّلاة بالشّمس و الظّلّ.
هوش مصنوعی: این آیه به ما یادآوری می‌کند که آیا به قدرت خداوند توجه نکرده‌ایم. به ما میگوید که خداوند سایه را گسترش داده است و این گسترش یک نشانه از علم و درک درست ماست. امکان دارد که این مشاهده هم با چشم و هم با دل انجام گیرد. در واقع معنای این آیه این است که آیا به خلقت و کار خداوند در مورد سایه دقت کرده‌ایم؟ دو نظریه درباره سایه وجود دارد؛ یکی اینکه سایه بین صبح و طلوع آفتاب است، که مانند سایه بهشت گسترش‌یافته و در آن نه نور خورشید وجود دارد و نه ظلمت. دوم اینکه سایه شب است که سایه زمین را شامل می‌شود و همه دنیا را در بر می‌گیرد. اگر خدا می‌خواست، می‌توانست آن را ثابت و همیشگی قرار دهد، مانند بهشت. سپس، خداوند آفتاب را دلیل و نشانه‌ای برای سایه قرار داد، چون وجود خورشید است که ما را قادر می‌سازد سایه را تشخیص دهیم. همچنین احتمال دارد که آفتاب به‌عنوان نشانه‌ای دنباله‌دار در نظر گرفته شود که سایه را دنبال می‌کند. برخی بر این باورند که سایه، به سایه‌ای گفته می‌شود که آفتاب آن را برطرف کرده و به‌طور خاص در صبح مورد نظر است، در حالی که "فیء" یعنی سایه‌ای که آفتاب بعد از زوال آن را از بین می‌برد. همچنین می‌توان آفتاب و سایه را به عنوان دلیلی برای یکتایی و قدرت کامل خداوند در نظر گرفت. علاوه بر این، این دو به عنوان نشانه‌هایی برای شناسایی اوقات نماز هستند، زیرا اوقات نماز به آفتاب و سایه وابسته است.
ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَیْنا قَبْضاً یَسِیراً ای قبضنا الظّلّ الی الموضع الّذی حکمنا بکون الظّل فیه بالشّمس الّتی تأتی علیه قَبْضاً یَسِیراً یعنی غیر عسیر. و قیل قبضا یسیرا خفیّا لا یستدرک بالمشاهدة. و المعنی انّ الظّلّ یعمّ جمیع العرض قبل طلوع الشّمس. فاذا طلعت الشّمس قبض اللَّه الظّلّ جزء فجزء قَبْضاً یَسِیراً خفیّا. و قیل معنی الایه الم تر الی ربّک کیف اتی باللّیل ثمّ لم یجعله دائما سرمدا ثمّ اتی بالشّمس و هو النّهار فجعله دلیلا علی اللّیل اذ بضدّها تتبیّن الاشیاء و لم یجعل النّهار سرمدا بل قبضه و اتی باللّیل ثانیا، و نظیره قوله تعالی: قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ جَعَلَ اللَّهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْمَداً؟ الی آخر الایتین.
هوش مصنوعی: سپس خداوند سایه را به آرامی نزد خود برداشت، به گونه‌ای که تنها بخشی از آن را کنار زد. این به معنای آن است که سایه به تدریج و به آرامی از مکان‌هایی که در آن تحت تاثیر تابش آفتاب قرار می‌گیرد، برداشت می‌شود. همچنین گفته شده که این برداشت به صورت پنهانی انجام می‌شود و قابل مشاهده نیست. به عبارت دیگر، سایه قبل از طلوع آفتاب تمام سطح زمین را فرا می‌گیرد و زمانی که خورشید طلوع می‌کند، خداوند به تدریج و خرد خرد آن را برمی‌دارد. همچنین، در ادامه بیان شده است که آیا نمی‌بینی که پروردگار چگونه شب را به وجود آورده و سپس آن را دائمی نکرده و بعد از آن آفتاب را به وجود آورده است؟ به این ترتیب، شب و روز به یکدیگر متصل شده‌اند و خداوند اجازه نمی‌دهد که شب یا روز برای همیشه باقی بماند. در اینجا نیز به آیات دیگری اشاره شده که نشان‌دهنده همین مفهوم است.
وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباساً انّما سمّی اللّیل لباسا لانّه یستر جمیع الاشیاء بالظّلام کما سمّی اللّباس لباسا لانّه یعمّ البدن بالسّتر، وَ النَّوْمَ سُباتاً ای راحة لابدانکم، و السّبت الاستراحة، و منه یوم السّبت، لانّ الیهود کانوا یستریحون فیه. و قیل سباتا ای قطعا لاعمالکم و السّبت القطع، و منه یوم السّبت لانّ الیهود یقطعون فیه العمل و لانقطاع الایّام عنده. و قیل سباتا ای مسبوتا فیه. یقال سبت المریض فهو مسبوت اذا غشی علیه، فکذلک النّائم فی نومه کالمغشی علیه لزوال عقله و تمییزه.
هوش مصنوعی: او کسی است که برای شما شب را همچون پوششی قرار داده است. نام شب به این خاطر لباس گذاشته شده که همه چیز را در تاریکی پنهان می‌کند، همانطور که لباس بدن را می‌پوشاند. خواب نیز نوعی استراحت برای بدن شماست. واژه "سبت" به معنی استراحت است و به همین دلیل به روز شنبه "سبت" گفته می‌شود، زیرا یهودیان در این روز استراحت می‌کنند. برخی نیز می‌گویند "سبت" به معنای قطع کردن کارها است، زیرا در روز شنبه یهودیان کارهای خود را متوقف می‌کنند و روزها در این زمان قطع می‌شوند. همچنین واژه "سبت" به معنای خواب‌آلودگی نیز آمده است، به این معنا که شخصی که در خواب است مانند کسی است که به کلی بیهوش شده و توانایی تشخیص ندارد.
وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً لمّا سمّی النّوم وفاة فی قوله: اللَّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها وَ الَّتِی لَمْ تَمُتْ فِی مَنامِها سمّی الیقظة نشورا مصدر، نشر المیّت اذا عاد حیّا، و قیل لانتشار النّاس للمعاش سمّاه نشورا ای ذا نشور.
هوش مصنوعی: روز را به عنوان بیداری قرار داد، زیرا خواب را وفات نامیده است. در آیه آمده که خداوند نفس‌ها را در زمان مرگشان می‌گیرد و آنهایی که در خواب مرده‌اند را نیز به عنوان بیداری شناخته می‌شود. واژه «نشر» به معنای بازگشت مرده به حیات است و همچنین به گسترش و انتشار مردم برای معاش و زندگی نیز اشاره دارد که به آن بیداری گفته می‌شود.
وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ قرأ ابن کثیر وحده ارسل الریح، علی الوحده، و قرأ الباقون الرّیاح علی الجمع، من جمع فلانّها اربع، و من وحّد فلانّ الالف و اللام فیها للجنس، بُشْراً بالباء و ضمّها و سکون الشین قرأها عاصم وحده من البشارة، کقوله: وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ یُرْسِلَ الرِّیاحَ مُبَشِّراتٍ، و قرأ حمزه و الکسائی بالنون و فتحها و سکون الشین، و قرأ ابن عامر بضم النون و سکون الشین، و قرأ الباقون بضم النون و الشین جمیعا، ای تهب من کل صوب، من قوله: وَ النَّاشِراتِ نَشْراً.
هوش مصنوعی: او کسی است که بادها را فرستاد. ابن کثیر به تنهایی "ارسال باد" را خواند، در حالی که بقیه آن را به جمع خواندند چرا که بادها چهار نوع هستند. کسی که به طور مفرد خوانده است، الف و لام را برای بیان نوع به کار برده است. "بشر" را با باء و ضمه و سکون شین، عاصم به تنهایی از "بشرى" خوانده است، مشابه آیه‌ای که میگوید: "و از نشانه‌های او است که بادها را بشارت‌دهنده می‌فرستد". حمزه و کسایی "بشر" را با نون و فتح شین خوانده‌اند، در حالی که ابن عامر با ضمه نون و سکون شین خوانده است و باقی بقیه با ضمه نون و شین خوانده‌اند، یعنی بادها از هر طرف می‌وزند، از آنجا که در آیه آمده: "و الناشرات نشراً".
و قیل لها نشر ای رائحة طیبة. و قیل من النشر الذی هو ضدّ الطی ای تنشر السحاب بین یدی رحمته امام المطر و قدّامه، لانّه ریح ثمّ سحاب ثمّ مطر. و قیل نشرا جمع نشور کرسول و رسل، و یخفّف الشین فیقال: نشر، و النشور الّذی یجمع السّحاب فیمطر.
هوش مصنوعی: نقل شده است که به آن گفته شده بوی خوشی پخش می‌شود. همچنین گفته شده که "نشر" به معنای پخش شدن است که در اینجا به معنای گسترش ابرها در برابر رحمت الهی قبل از باران است، زیرا ابتدا بوی خوشی است که بعد از آن ابرها و سپس باران می‌آید. همچنین گفته شده "نشر" به معنی جمع‌آوری ابرهاست که باران را به همراه دارد. و در بعضی از موارد، شین در این کلمه کم می‌شود و به صورت "نشر" تلفظ می‌شود.
وَ هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ الرِّیاحَ، ارسال اینجا بمعنی گشادن است، چنان که گویی: ارسلت الطائر، ارسلت الکلب المعلم، و فی القرآن: لِنُرْسِلَ عَلَیْهِمْ حِجارَةً، یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً. میگوید: او آن خداوند است که فرو گشاید بادهای بشارت دهنده خلق را بباران فراهم آرنده میغ. همانست که جای دیگر گفت: وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ فراهم آرد میغهای گران‌بار: یکی از آب، یکی از برف، یکی از تگرگ، میراند آنجا که خواهد تا می‌بارد بفرمان چنان که وی خواهد، و اگر نفرماید که بارد هم چنان بر هوا گران بارش میدارد.
هوش مصنوعی: اوست که بادها را می‌فرستد، به گونه‌ای که گویی بادها در حال گشودن و آزادسازی هستند. همانطور که در آیات قرآنی به ارسال سنگ‌ها و تشکل ابرها اشاره شده است. این خداوند بادهایی را که مژده‌دهنده باران هستند، به حرکت درمی‌آورد و همانطور که می‌خواهد، ابرهای سنگین را شکل می‌دهد؛ ابرهایی که ممکن است باران، برف یا تگرگ تولید کنند. او هر کجا بخواهد، می‌بارد و اگر اراده نکند، بر روی هوا معلق خواهند ماند.
و ذلک فی قوله: فَالْحامِلاتِ وِقْراً، آن همه آثار رحمت اوست و دلالات قدرت او، چنان که گفت: فَانْظُرْ إِلی آثارِ رَحْمَتِ اللَّهِ بنگر بنشانهای رحمت او و مهربانی او در جهان که چون کرد و آنچه کرد چون نیکو کرد. باران آسمان را رحمت نام کرد، از آنکه برحمت می‌فرستد. اینست که گفت جلّ جلاله: بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ، ای امام المطر و قدّامه. وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً. طهور آن آبست که بنفس خود پاک است و غیر خود را پاک کننده، فهو اسم لما یتطهّر به، کالسحور اسم لما یتسحّر به و الفطور اسم لما یفطر به. و دلیل بر آن که طهور مطهّر است خبر درست از مصطفی (ص) قال فی البحر: «هو الطهور ماؤه الحلّ میتته» و اراد به المطهّر لانّه قال ذلک فی جواب السائل الّذی سأله عن تطهیر ماء البحر لا عن طهارته، و الماء مطهّر لانّه یطهّر الانسان من الحدث و النجاسة، کما قال فی آیة اخری: وَ یُنَزِّلُ عَلَیْکُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَکُمْ بِهِ. معلوم شد که تطهیر خاصیت آب است و چیزی دیگر از مایعات باین معنی مشارک وی نیست، لانّ اللَّه تعالی منّ علینا بانزال الماء للتطهیر، فلو کان غیره یشارکه فی التطهیر لبطلت فایدة الامتنان. و مذهب اصحاب رای آنست که طهور طاهر است، فجوّزوا ازالة النجاسات بالمائعات الطاهره، مثل الخل و ماء الورد و غیرهما، و نحن نقول لو جاز ازالة النجاسة بها لجاز ازالة الحدث بها. و مذهب مالک آنست که طهور آن بود که تطهیر ازو متکرّر بود، کالصّبور اسم لمن یتکرّر منه الصبر، و الشکور، اسم لمن یتکرّر منه التّشکّر. فجوّز الوضوء بالماء المستعمل الّذی توضّأ به مرّة.
هوش مصنوعی: در این متن به نشانه‌های رحمت و قدرت خداوند اشاره شده است. باران به عنوان جلوه‌ای از رحمت الهی معرفی می‌شود و بیان می‌شود که آب آسمانی به عنوان پاک‌کننده و عامل تطهیر شناخته شده است. همچنین، ویژگی‌های آب طهور توضیح داده می‌شود، اشاره به اینکه این آب نه تنها خود پاک است بلکه دیگران را نیز پاک می‌کند. در ادامه، به احکام مربوط به طهارت و تطهیر با استفاده از آب و مایعات اشاره می‌شود و برخی نظرات فقهی در این باره مطرح می‌گردد، از جمله اینکه آیا می‌توان به وسیله مایعات دیگر نیز نجاسات را پاک کرد یا نه. در نهایت، اشاره می‌شود که تعریف خاصی برای طهور وجود دارد که با دیگر مایعات فرق دارد و این به منزله نعمت الهی است.
لِنُحْیِیَ بِهِ ای بالمطر بَلْدَةً مَیْتاً و لم یقل میتة لانّه اراد البلد، و المعنی انزلناه لننبت به ارضا لا نبات فیها فذاک حیاتها و موتها. و قیل لمّا نبت فیها ما فیه حیاة الحیوان جعل ذلک حیاة لها، وَ نُسْقِیَهُ الاسقاء و السّقی واحد عند عامر بن صعصعة و قبائل من العرب مِمَّا خَلَقْنا أَنْعاماً وَ أَناسِیَّ کَثِیراً، ای و نسقی الماء البهائم و النّاس. و قیل مکّنّاهم من ان یشربوه و یسقوا منه انعامهم، و قال وَ أَناسِیَّ کَثِیراً و لم یقل مطلقا لانّه لیس کل الناس یعیش بماء المطر. و اناسی جمع انسی مثل: کرسی و کراسی. و یجوز ان یکون جمع انسان و اصله اناسین مثل: بستان و بساتین، فجعل الیاء عوضا عن النون.
هوش مصنوعی: ما باران را برای زنده کردن شهری که مرده است نازل کردیم، و نگفته است که مرده است چون منظورش همان شهر است. معنی‌اش این است که ما آن را نازل کردیم تا زمین‌هایی را که در آنها هیچ رویشی نیست، زنده کنیم و این به معنای حیات و زندگی آن زمین است. وقتی در آن زمین چیزی رشد کند که حیات حیوانات را تأمین کند، این رشد موجب زنده شدن آن مکان خواهد شد. و ما به آن آب می‌دهیم، که در نظر برخی از عرب مانند عامر بن صعصعه، اسقاء و سقی به یک معنا هستند، یعنی ما به انسان‌ها و حیوانات آب می‌دهیم. همچنین گفته شده که ما به آنها this امکان را دادیم که از آن آب بنوشند و به حیواناتشان آب بدهند. واژه "ناس" که به معنی مردم است، اشاره به این دارد که نه همه‌ی مردم از آب باران زندگی می‌کنند. جمع "انسی" مانند "کرسی" و "کرسی‌ها" است و ممکن است جمع "انسان" نیز باشد، که در این صورت ریشه‌اش "اناسین" است و "یاء" به جای "نون" قرار گرفته است.
وَ لَقَدْ صَرَّفْناهُ بَیْنَهُمْ الهاء راجعة الی المطر المسمّی رحمه فی الایة المتقدّمة.
هوش مصنوعی: ما بارش باران را میان آنها به گونه‌ای متفاوت توزیع کردیم، که در آیه قبلی به آن به عنوان رحمت اشاره شده است.
و المعنی صرّفنا المطر بینهم مرّة ببلدة و مرّة ببلدة اخری. قال ابن عباس: ما عام بامطر من عام و لکن اللَّه یصرفه فی الارض. و قرأ هذه الایة و هذا کما روی مرفوعا ما من ساعة من لیل و لا نهار الّا السّماء تمطر فیها یصرفه اللَّه حیث یشاء.
هوش مصنوعی: خداوند باران را میان مردم تقسیم می‌کند، یک بار در یکجا و بار دیگر در جای دیگری. ابن عباس میگوید: هیچ سالی نیست که باران به‌طور کامل نبارد، بلکه خداوند آن را در زمین توزیع می‌کند. او این آیه را تلاوت کرده و همچنین گفته است که هیچ ساعتی از شب یا روز وجود ندارد که در آن آسمان باران نبارد و خداوند آن را در جایی که بخواهد، می‌فرستد.
و روی عن ابن مسعود یرفعه قال: لیس من سنة بامطر من اخری و لکنّ اللَّه قسّم هذه الارزاق فجعلها فی السّماء الدنیا فی هذه القطر، ینزل منه کل سنة بکیل معلوم و وزن معلوم، و اذا عمل قوم بالمعاصی حوّل اللَّه ذلک الی غیرهم، فاذا عصوا جمیعا صرف ذلک الی الفیافی و البحار.
هوش مصنوعی: ابن مسعود نقل می‌کند که نمی‌توان گفت بارانی از سالی به سال دیگر به یک شکل می‌بارد، بلکه خداوند رزق‌ها را تقسیم کرده و در آسمان دنیا قرار داده است. هر سال مقدار و وزن مشخصی از آن نازل می‌شود. اگر قومی مرتکب گناه شوند، خداوند این رزق را به گروه دیگری منتقل می‌کند و اگر همه گناه کنند، آن رزق به بیابان‌ها و دریاها می‌رود.
و قیل المراد من تصریف المطر تصریفه وابلا و طلا و رذاذا و نحوها. و قیل التّصریف راجع الی الرّیح، و قیل الی القرآن. لِیَذَّکَّرُوا ای لیتذکّروا و یتفکّروا فی قدرة اللَّه تعالی. فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ إِلَّا کُفُوراً جحودا، و کفرانهم هو انّهم اذا مطروا قالوا مطرنا بنوء کذا ای لسقوط کوکب کذا، کما یقول المنجّمون، فجعلهم اللَّه بذلک کافرین. و عن زید بن خالد الجهنی قال: صلّی رسول اللَّه (ص) صلاة الصبح بالحدیبیة فی اثر سماء کانت من اللیل، فلمّا انصرف اقبل علی النّاس، فقال: هل تدرون ما ذا قال ربّکم؟ قالوا: اللَّه و رسوله اعلم. قال: اصبح من عبادی مؤمن بی و کافر، فامّا من قال مطرنا بفضل اللَّه و رحمته فذلک مؤمن بی کافر بالکوکب، و اما من قال مطرنا بنوء کذا و کذا فذلک کافر بی مؤمن بالکوکب».
هوش مصنوعی: در مورد تصریف باران گفته شده که به صورت‌های مختلفی مانند بارش شدید، باران ملایم و غیره تعبیر شده است. برخی نیز تصریف را به باد نسبت دادند و برخی دیگر به قرآن. هدف از این ذکر، یادآوری قدرت خداوند متعال است. اما اکثر مردم همچنان کافر و جحود هستند و وقتی باران می‌بارد، می‌گویند که باران به خاطر فلان ستاره یا نظام نجومی است، همانطور که ستاره‌شناسان می‌گویند، و به همین دلیل خداوند آنها را کافر دانسته است. زید بن خالد جهنی نقل می‌کند که رسول خدا (ص) در حدیبیه نماز صبح را به دنبال بارانی که در شب باریده بود، اقامه کرد. سپس وقتی از نماز فارغ شد، به مردم رو کرد و پرسید: آیا می‌دانید خداوند شما چه چیزی گفته است؟ آنها گفتند: خدا و رسولش داناترند. پیامبر فرمود: در این صبح، عده‌ای از بندگانم به من ایمان آورده و عده‌ای کافر شده‌اند. هر که گفت باران به خاطر فضل و رحمت خداست، او مؤمن به من و کافر به ستاره‌هاست، و هر که گفت باران به خاطر فلان ستاره است، او کافر به من و مؤمن به ستاره‌هاست.
وَ لَوْ شِئْنا لَبَعَثْنا فِی کُلِّ قَرْیَةٍ ای فی کل مصر و مدینة نبیا ینذرهم فیخف عنک اعباء النبوة و لکن لم یفعل ذلک لیعظم شأنک و یکثر اجرک. و قیل معناه و لو شئنا لانزلنا الآیات المقترحه و لبعثنا فی کل قریة نَذِیراً زیادة علی ما یقترحون و لکنّا نعلم انّهم یسألون عنادا و تعنّتا و نعلم انّهم لا یؤمنون و هو نظیر قوله: أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ.
هوش مصنوعی: اگر می‌خواستیم، می‌توانستیم در هر روستا یا شهری پیامبری بفرستیم تا آنها را هشدار دهد و بار مسئولیت نبوت از تو برداشته شود. اما این کار را نکردیم تا شان و مقام تو بیشتر شود و پاداش تو افزایش یابد. همچنین گفته شده است که اگر می‌خواستیم، می‌توانستیم نشانه‌های معجزه‌آسا نازل کنیم و در هر قریه هشداردهنده‌ای بفرستیم، اما می‌دانیم که آنها با کینه و لجاجت سوال می‌کنند و به ایمان نخواهند آورد. این موضوع مشابه این است که آیا برای آنها کافی نیست که ما کتابی را بر تو نازل کرده‌ایم که بر آنها خوانده می‌شود؟
فَلا تُطِعِ الْکافِرِینَ فیما یسئلونک وَ جاهِدْهُمْ بِهِ ای بالقرآن. و قیل بالاسلام و قیل بالسیف، جِهاداً کَبِیراً لا یخالطه فتور. قال الحسن معناه اقتلهم او یسلموا.
هوش مصنوعی: پس به کافران در خواسته‌هایشان اطاعت نکن و با آن، یعنی قرآن، با آنها جهاد کن. برخی می‌گویند این جهاد با اسلام است و برخی دیگر به جهاد با شمشیر اشاره دارند. این جهاد باید بزرگ و بدون هیچ خستگی باشد. حسن میگوید که معنایش این است که یا آنها را بکش یا آنها مسلمان شوند.
وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ معنی مرج البحرین خلّی بینهما. یقال مرجت الدابة و امرجتها اذا خیّلتها ترعی، و المرج من هذا سمّی، و یقال مرجت عهودهم و اماناتهم اذا اختلطت، و منه قوله تعالی: فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ ای مختلط. و قال النبی (ص) لعبد اللَّه بن عمر: «و کیف بک یا عبد اللَّه اذا کنت فی حثالة من الناس قد مرجت عهودهم و اماناتهم و صاروا هکذا»، و شبک بین اصابعه.
هوش مصنوعی: او کسی است که دو دریا را به هم مربوط کرده است. معنای "مرج البحرین" این است که بین آنها جدایی وجود ندارد. اصطلاح "مرج" در زبان عربی وقتی به کار می‌رود که چیزی به حالتی طبیعی و آزاد باشد. همچنین، وقتی گفته می‌شود که عهود و امانات به هم "مرج" شده‌اند، به معنای اختلاط و درهم آمیختن آن‌هاست. در قرآن نیز به این معنا اشاره شده است که در امور مختلط، واژه "مرج" به کار رفته است. پیامبر (ص) به عبدالله بن عمر گفت: «چگونه خواهی بود وقتی که در میان گروهی از مردم باشی که عهود و امانت‌هایشان درهم و برهم شده و به این حالت درآورده‌اند» و با دست‌هایش به هم اشاره کرد.
«هذا عذب فرات» فرات صفة للعذب و الفرات اشد العذوبه یعنی هذا عذب اشدّ العذوبة، و هذا ملح اجاج»، الاجاج صفة للملح و هو اشدّ الملوحة، یعنی و هذا ملح اشدّ الملوحة، وَ جَعَلَ بَیْنَهُما بَرْزَخاً ای حاجزا من قدرته یلتقیان لا یختلطان. قیل الماء العذب و الماء الملح یجتمعان فی البحر فیکون العذب اسفل و الملح اعلی، لا یغلب احدهما علی الآخر، و هو معنی قوله: وَ حِجْراً مَحْجُوراً قال الفراء ای حراما محرّما ان یغلب احدهما علی صاحبه. و قیل العذب جیحان و سیحان و دجلة و الفرات و النیل، و الملح سایر البحار، و البرزخ بینهما البلاد و القفار فلا یختلطان، فاذا کان یوم القیمة اختلطا بزوال الحاجز، کقوله: وَ إِذَا الْبِحارُ فُجِّرَتْ. وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً، یعنی من النطفة بشرا، ای انسانا، فَجَعَلَهُ الهاء یعود الی الماء. و قیل الی البشر، نَسَباً وَ صِهْراً یعنی جعله ذا نسب و ذا صهر.
هوش مصنوعی: در این متن به ویژگی‌های آب شیرین و آب شور اشاره شده است. آب شیرین به شدت شیرین و آب شور به شدت شور توصیف شده‌اند. بین این دو نوع آب، حایی قرار دارد که به خاطر قدرت خداوند مانع اختلاطشان می‌شود. گفته شده که وقتی آب‌های شیرین و شور در دریا تجمع می‌کنند، آب شیرین در پایین و آب شور در بالا قرار می‌گیرد و هیچ‌یک بر دیگری غلبه نمی‌کند. همچنین بیان شده است که در برخی از روزها، مانند روز قیامت، این حایل از بین می‌رود و آب‌ها با هم ترکیب می‌شوند. در ادامه به خلقت انسان از آب اشاره شده و توضیح داده شده که انسان از نطفه به وجود آمده است. علاوه بر این، گفته شده که انسان دارای نسب و نسبت‌های خانوادگی نیز است.
قال علی (ع): «النسب ما لا یحلّ نکاحه، و الصهر ما یحلّ نکاحه، فالنسب ما یوجب الحرمة و الصهر ما لا یوجبها»، و قیل النسب من القرابة و الصهر الخلطة التی تشبه القرابة و هو السبب المحرّم للنکاح. قال ابن عباس: حرّم اللَّه تعالی سبعا نسبا و سبعا صهرا: اما النسب فقوله تعالی: حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ الی قوله: وَ بَناتُ الْأُخْتِ، و اما الصّهر فقوله: وَ أُمَّهاتُکُمُ اللَّاتِی أَرْضَعْنَکُمْ الی قوله: وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَیْنَ الْأُخْتَیْنِ و تمام السّبع قوله و: لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ، و قیل النسب البنون و الصهر البنات، لانّ من قبلهنّ تکون الاصهار، و الصّهر المتزوّج بابنة الرجل. قال ابن سیرین: «نزلت هذه الایة فی النّبیّ (ص) و علی (ع)، زوّج فاطمة علیا و هو ابن عمّه و زوّج ابنته فکان نسبا و صهرا» ابن سیرین گفت: این آیت در شأن مصطفی (ص) و علی (ع)، فرود آمد که مصطفی دختر خویش را فاطمه بزنی بعلی داد. علی پسر عمّ وی بود و شوهر دخترش، هم نسب بود و هم صهر. و قصّه تزویج فاطمه آنست که مصطفی علیه السلام روزی در مسجد آمد شاخی ریحان بدست گرفته سلمان را گفت: یا سلمان رو علی را بخوان. رفت و گفت: یا علی! اجب رسول اللَّه. علی گفت: یا سلمان رسول خدا را این ساعت چون دیدی و چون او را گذاشتی؟ گفت: یا علی سخت شادمان و خندان چون ماه تابان و شمع رخشان. علی آمد بنزدیک مصطفی و مصطفی آن شاخ ریحان فرادست علی داد، عظیم خوش بوی بود. گفت: یا رسول اللَّه این چه بویست بدین خوشی؟ گفت: یا علی از آن نثارها است که حوریان بهشت کرده‌اند بر تزویج دخترم فاطمه گفت: با که یا رسول اللَّه؟ گفت: با تو یا علی، در مسجد نشسته بودم فریشته‌ای درآمد بر صفتی که هرگز چنان ندیده بودم، گفت نام من محمود است و مقام من در آسمان دنیا، در مقام معلوم خودم بودم ثلثی از شب گذشته که ندایی شنیدم از طبقات آسمان که: ای فریشتگان مقربان و روحانیان و کروبیان همه جمع شوید در آسمان چهارم. همه جمع شدند و همچنین سکان مقعد صدق و اهل فرادیس اعلی در جنات عدن حاضر گشتند. فرمان آمد که ای مقربان درگاه و ای خاصگیان پادشاه! سوره: هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ برخوانید. ایشان همه بآواز دلربای و الحان طرب‌افزای سورة هل اتی خواندن گرفتند. آن گه درخت طوبی را فرمان آمد که تو نثار کن بر بهشتها بر تزویج فاطمه زهرا با علی مرتضی. و درخت طوبی در بهشت همچون آفتاب است در دنیا، چون آفتاب در دنیا بالا گرفت هیچ خانه نماند که از وی شعاع در آن نیفتد، همچنین در بهشت هیچ قصر و غرفه و درجه‌ای نیست که از درخت طوبی در آنجا شاخی نیست. پس طوبی بر خود بلرزید و در بهشت گوهر و مروارید و حله‌ها باریدن گرفت، پس فرمان آمد تا منبری از یک دانه مروارید سپید در زیر درخت طوبی بنهادند، فرشته‌ای که نام وی راحیل است و در هفت طبقه آسمان فرشته ازو فصیح‌تر و گویاتر نیست بآن منبر برآمد و خدای را جل جلاله ثنا گفت و بر پیغامبران درود داده آن گه جبّار کائنات خداوند ذو الجلال قادر بر کمال بی‌واسطه ندا کرد که: ای جبرئیل و ای میکائیل شماها دو گواه معرفت فاطمه باشید و من که خداوندم ولیّ فاطمه‌ام، و ای کروبیان و ای روحانیان آسمان شما همه گواه باشید که من فاطمه زهرا را بزنی بعلی مرتضی دادم. آن ساعت که رب العزة این ندا کرد ابری برآمد زبر جنات عدن، ابری روشن خوش که در آن تیرگی و گرفتگی نه و بوی خوش و جواهر نثار کرد و رضوان و ولدان و حوران بهشت برین نمط نثار کردند. پس رب العزّة مرا بدین بشارت بتو فرستاد یا محمد و گفت: حبیب مرا بشارت ده و با وی بگو که ما این عقد در آسمان بستیم تو نیز در زمین ببند. پس مصطفی (ص) مهاجر و انصار را حاضر کرد، آن گه روی فرا علی کرد گفت: یا علی چنین حکمی در آسمان رفت، اکنون من فاطمه دختر را بچهارصد درم کاوین بزنی بتو دادم پذیرفتی؟ علی گفت: یا رسول اللَّه من پذیرفتم نکاح وی، رسول گفت: بارک اللَّه فیکما.
هوش مصنوعی: حضرت علی (ع) فرمودند که نسب، آن دسته از روابط خانوادگی است که موجب حرمت ازدواج می‌شود و صهر به روابطی اشاره دارد که ازدواج در آنها مجاز است. نسب موجب عدم جواز می‌شود و صهر هیچ‌گونه حرمت ندارد. ابن عباس بیان کرده که خداوند بر هفت نوع نسب و هفت نوع صهر حرمت گذاشته است. نسب شامل مادران و خواهران و غیره می‌شود، و صهر مربوط به زنانی است که به واسطه ازدواج به خانواده اضافه می‌شوند.
ابن سیرین در مورد آیه‌ای که درباره ازدواج حضرت علی و دختر پیامبر (ص) نازل شده گفت که این آیه به وضعیت فاطمه و علی اشاره دارد. فاطمه دختر پیامبر بود و علی پسر عموی وی، بنابراین از طرفی نسب و از طرف دیگر صهر به حساب می‌آمدند. داستانی در مورد ازدواج آنان نیز وجود دارد. پیامبر در مسجد نشسته و خواست که علی را بخواند. علی وقتی آمد، پیامبر او را با عطری زیبا مورد استقبال قرار داد و گفت که این بوی خوش به خاطر ازدواج فاطمه با علی است.
پیامبر در ادامه بیان کرد که هنگامی که این عقد در آسمان بسته شده، او نیز باید در زمین این ازدواج را رسمی کند. وی به مالی که برای مهر دخترش تعیین شده بود اشاره کرد و علی آن را پذیرفت. در پایان، پیامبر از سوی خداوند به آن دو مبارک باد گفت.
قوله: وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ یعنی هؤلاء المشرکین ما لا یَنْفَعُهُمْ ان عبدوه وَ لا یَضُرُّهُمْ ان ترکوه، وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً، ای معینا للشیطان علی ربّه بالمعاصی. قال الزجاج: ای یعاون الشیطان علی معصیة اللَّه لانّ عبادتهم الاصنام معاونة الشیطان. و قیل معناه وَ کانَ الْکافِرُ عَلی رَبِّهِ ظَهِیراً ای هیّنا ذلیلا. من قول العرب جعلنی بظهر ای جعلنی هیّنا. و یقال ظهر به اذا جعله خلف ظهره فلم یلتفت الیه. قال ابن عباس: نزلت الایة فی ابی جهل فصار عاما فی الکفّار.
هوش مصنوعی: آیه اشاره دارد به اینکه مشرکین چیزی را عبادت می‌کنند که نه به آنها سود می‌رساند و نه به حالشان ضرر دارد، و در واقع کافر در برابر خداوند به مانند حامی شیطان در ارتکاب معصیت‌هاست. برخی از مفسران توضیح داده‌اند که این موضوع به نوعی همکاری با شیطان برای انجام گناه محسوب می‌شود. همچنین یکی از معانی کلمه "ظهیر" این است که کافر نسبت به خداوند در حال ذلت و ناتوانی است. در زبان عربی می‌گویند که کسی را به حالت ذلت و ضعف قرار داده‌اند. ابن عباس نیز اشاره کرده که این آیه به طور خاص درباره ابو جهل نازل شده ولی در واقع شامل تمام کافران می‌شود.
وَ ما أَرْسَلْناکَ یا محمد (ص)، إِلَّا مُبَشِّراً للمؤمنین بالثواب وَ نَذِیراً للکافرین بالعقاب. قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ، ای علی تبلیغ الرسالة مِنْ أَجْرٍ، ای رزق و جعل فیقولوا انّما یطلب محمد اموالنا بما یدعونا الیه فلا نتبعه إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا، هذا الاستثناء منقطع عند الجمهور، ای لکن مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا بانفاق ماله فی سبیله، فلیفعل. و قیل الاستثناء متّصل و تقدیره: لا اسألکم علی ما ادعوکم الیه اجرا الّا اتخاذ المدعوّ سبیلا الی ربّه بطاعته، فذلک اجری لانّ اللَّه یأجرنی علیه.
هوش مصنوعی: ما تو را، ای محمد، جز به عنوان بشارتی برای مؤمنان درباره پاداش و هشدار دهنده‌ای برای کافران درباره عذاب نفرستادیم. بگو: من از شما چیزی در قبال این پیام نمی‌خواهم، نه مال و نه اجر. این را بگویید تا مبادا فکر کنید محمد فقط به دنبال اموال شماست و به همین دلیل از او پیروی نکنید، مگر آنهایی که می‌خواهند راهی به سوی پروردگارشان انتخاب کنند. این استثنا به عقیده اکثر علمای تفسیر، جدا از آیه قرار داده شده است، ولی در حقیقت، هر کس بخواهد راهی به سوی خداوند با هزینه کردن مال خود در این مسیر انتخاب کند، می‌تواند این کار را انجام دهد. برخی دیگر معتقدند که این استثنا به هم پیوسته است، بدین معنا که من از شما هیچ اجری برای دعوت خود نمی‌طلبم به جز اینکه هدف دعوت‌شدگان، انتخاب راهی به سمت خداوند از طریق اطاعت او باشد، و این خود اجر من است، زیرا خداوند مرا در این زمینه پاداش می‌دهد.
وَ تَوَکَّلْ عَلَی الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ ای: فوّض امرک الیه وثق به، فانه حیّ لا یموت و سینتقم منهم و لو بعد حین، وَ سَبِّحْ بِحَمْدِهِ، نزّهه عمّا لا یلیق به و باوصافه، و قیل صلّ له شکرا علی نعمه. و قیل قل سبحان اللَّه و الحمد للَّه وَ کَفی بِهِ ای کفی باللّه خَبِیراً عالما بِذُنُوبِ عِبادِهِ فیجازیهم بها.
هوش مصنوعی: به او اعتماد کن که همیشه زنده است و هرگز نمی‌میرد. امور خود را به او واگذار کن و به او اتکا کن، زیرا او زنده و پاینده است و انتقام خود را از دشمنانش خواهد گرفت، حتی اگر مدتی طول بکشد. او را با ستایش تسبیح کن و او را از آنچه که شایسته‌اش نیست پاک بشمار. همچنین، بر نعمت‌های او شکرگزاری کن. می‌توانی بگویی "سبحان اللَّه و الحمد للَّه"، و این کافی است که خداوند به عنوان فردی خبیر و آگاه از گناهان بندگانش، آنها را مجازات کند.
الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ، ای انه مع قدرته خلقها فی اسرع من لمحة خلقها فی ستة ایام لتعلموا انّ التأنی مستحبّ فی الامور.
هوش مصنوعی: خداوند آسمان‌ها و زمین و تمام چیزهایی را که بین آن‌هاست در شش روز خلق کرده است. این بدان معناست که با قدرت خود، این موجودات را سریع‌تر از یک چشم بر هم زدن آفریده است، تا شما بدانید که تأمل و دقت در کارها پسندیده است.
ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ مضی تفسیره الرّحمن ای هو الرّحمن، و یجوز ان یکون الَّذِی مبتداء و الرَّحْمنُ خبره. و یجوز ان یکون وصفا له و قوله فَسْئَلْ بِهِ خبره و یجوز ان یقف علی ایام و یرتفع الرحمن بقوله استوی و قوله فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً. و قیل: الهاء عائد الی الخلق و ذلک انّ الیهود وصفوا خلق السماوات و الارضین علی خلاف ما خلق اللَّه و التقدیر: فسئل الرحمن خبیرا به فانّه خالقه و مکوّنه. و قیل فسئل به یعود الی اللَّه، و قیل الی الاستواء فیمن جعل الرحمن رفعا به، و قیل الباء بمعنی عن، ای فسئل عنه خبیرا و هو اللَّه عزّ و جلّ، و قیل جبرئیل (ع). و قیل الخطاب للرسول و المراد منه غیره لانّه کان مصدّقا به و المعنی: ایّها الانسان لا ترجع فی طلب العلم بهذا الی غیری.
هوش مصنوعی: سپس بر عرش قرار گرفت، که به رحمان مربوط می‌شود. می‌توان آن را به گونه‌ای تفسیر کرد که "رحمان" به عنوان خبر برای "الذی" باشد. همچنین ممکن است "رحمان" به عنوان صفتی برای "الذی" نیز در نظر گرفته شود. همچنین گفته شده که می‌توان به این صورت ایستاد که "الرحمن" بر اساس جمله "استوی" بالا رود و در ادامه بیان شود که سوال کن از او به عنوان خبر. برخی بر این عقیده‌اند که ضمیر "هاء" به مخلوقات برمی‌گردد، زیرا یهودیان آفرینش آسمان‌ها و زمین را به شیوه‌ای غیر از آنچه که خداوند خلق کرده توصیف کردند و در نتیجه باید پرسید که رحمان خالق و موجد این مخلوقات است. عده‌ای دیگر گفته‌اند که پرسش به خداوند مرتبط است و یا به معنای "از" است، به این صورت که "از او بپرس" که اشاره به خداوند دارد. همچنین گفته شده است که ممکن است این گفتگو به جبرئیل (ع) مربوط باشد و یا اینکه خطاب به پیامبر باشد، در حالی که مخاطب واقعی شخص دیگری است، زیرا او بر این مطلب تصدیق دارد و معنی آن این است که ای انسان، در طلب علم به کسی غیر از من مراجعه نکن.
وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ لکفّار مکّة اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالوا مَا الرَّحْمنُ ما نعرف الرحمن الّا رحمن الیمامة، یعنون مسیلمة الکذاب کانوا یسمّونه رحمن الیمامة، أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا قرأ حمزة و الکسائی یأمرنا بالیاء، ای لما یأمرنا محمد (ص) بالسجود له، و قرأ الآخرون بالتاء، ای لما تأمرنا انت یا محمد «و زادهم» قول القائل لهم: اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ، نُفُوراً عن الدین و الایمان، و هو نظیر قوله: فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعائِی إِلَّا فِراراً، وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً، و کان سفیان الثوری اذا قرأ هذه الایة، رفع راسه الی السّماء و قال: الهی زادنی خضوعا ما زاد اعداک «نفورا».
هوش مصنوعی: وقتی به کافران مکه گفته شد که برای رحمن سجده کنند، به طعنه گفتند: "رحمن چیست؟ ما رحمن را جز رحمن یمامۀ یعنی مسیلمه کذاب، نمی‌شناسیم." آنها او را رحمن یمامۀ می‌نامیدند. گفتند: "آیا باید به چیزی که ما را به سجده امر می‌کند، سجده کنیم؟" برخی از خوانندگان آیه را به گونه‌ای خوانده‌اند که به آن اشاره می‌کند که محمد (ص) ما را به سجده دعوت می‌کند، و برخی دیگر به نحوی دیگر آن را خوانده‌اند. این گفتار آنها به عداوت با دین و ایمان بیانجامید و مشابه با آیه‌ای دیگر است که میگوید: "دعای من جز فرار آنها را بیشتر نکرد." همچنین سفیان ثوری وقتی این آیه را می‌خواند، سرش را به سمت آسمان بلند می‌کرد و می‌گفت: "خدایا، بر من خضوع بیفزا، همانطور که دشمنان تو را بیشتر به فرار می‌کشاندی."
میبدی