قوله تعالی: تَبارَکَ الَّذِی جَعَلَ فِی السَّماءِ بُرُوجاً قال الحسن و مجاهد و قتادة: البروج هی النّجوم الکبار مثل الزهرة و سهیل و المشتری و السماک و العیوق و اشباهها، سمّیت بروجا لاستنارتها و حسنها وضوءها، و الأبرج الواسع ما بین الحاجبین، و قال عطیة بن العوفی بروجا ای قصورا فی السّماء فیها الحرس من الملائکة، دلیله قوله: وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ. و قیل المراد بها قصور الجنّة و قال ابن عباس هی البروج المعروفة الّتی هی منازل الکواکب السّبعة السّیّارة و هی اثنا عشر بروجا: الحمل و الثور و الجوزاء و السرطان و الاسد و السنبله و المیزان و العقرب و القوس و الجدی و الدلو و الحوت. فالحمل و العقرب بیتا المریخ، و الثور و المیزان بیتا الزهرة، و الجوزاء و السنبلة بیتا عطارد، و السرطان بیت القمر و الاسد بیت الشمس، و القوس و الحوت بیتا المشتری و الجدی و الدلو بیتا زحل، و هذه البروج مقسومة علی الطبائع الاربع، فیکون نصیب کل واحد منها ثلاثة بروج تسمّی المثلثات: فالحمل و الاسد و القوس مثلّثة ناریّة، و الثور و السنبلة و الجدی مثلّثة ارضیّة، و الجوزاء و المیزان و الدلو مثلّثة هوائیّة، و السرطان و العقرب و الحوت مثلّثة مائیّة، وَ جَعَلَ فِیها سِراجاً، یعنی الشمس کما قال: وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً، و قرأ حمزة و الکسائی سرجا بالجمع یعنی النّجوم العظام وَ قَمَراً مُنِیراً، القمر قد دخل فی السّرج علی قراءة من قرأ بالجمع، غیر انّه خصّه بالذّکر لنوع فضیلة، کما قال: فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ، خص النّخل و الرمان بالذکر مع دخولهما فی الفاکهة، و الهلال بعد ثلث قمر لابیضاض الارض به و لا قمر الأبیض.
وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً، الخلفة مصدر بمعنی الاختلاف، ای مختلفین الی الخلق، یجی‌ء هذا حینا و هذا حینا، و قیل خلفة ای مختلفین فی اللون احدهما ابیض و الآخر اسود. و قال ابن عباس و الحسن و قتادة: یعنی خلفا و عوضا یقوم احدهما مقام صاحبه، فمن فاته عمله فی احدهما قضاه فی الآخر فیکون فیه توسعة علی العباد فی نوافل العبادات و الطاعات.
قال شقیق بن سلمة: جاء رجل الی عمر بن الخطاب و قال: فاتتنی الصلاة اللّیلة.
قال: ادرک ما فاتک من لیلتک فی نهارک، فانّ اللَّه عز و جل جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ. و قال ابن زید: یعنی یخلف احدهما صاحبه، اذا ذهب احدهما جاء الآخر، فهما یتعاقبان فی الضّیاء و الظلام و الزیادة و النقصان، یدل علیه قول زهیر:
بها العین و الآرام یمشین خلفة
و اطلاؤها ینهضن من کلّ مجثم.
لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ، قرأ حمزة یذکر باسکان الذال و تخفیف الکاف و ضمّها من الذّکر یعنی لمن اراد ان یذکر اللَّه بصلاة و تسبیح و قراءة، و قرأ الآخرون یذّکّر بتشدید الذّال و الکاف، ای یتذکر و یتعظ أَوْ أَرادَ شُکُوراً. یعنی یشکر اللَّه عز و جلّ علی تراخی المستدرک. و قیل یشکر نعم اللَّه المذکورة فی الآیة.
وَ عِبادُ الرَّحْمنِ نسبهم الیه للتّخصیص و التّفضیل و ان کان الخلق کلّهم عباده کقول القائل: هذا البار ابنی لا هذا العاق. و قیل: اضافهم الی اسمه الخاص لانّهم اهل الخصوص، و المعنی و خواص عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ، و قیل: العباد هاهنا جمع عابد کصاحب و صحاب و تاجر و تجار و راجل و رجال، ای الّذین یعبدونه حقّ عبادته، هم الَّذِینَ یَمْشُونَ، هذا علی قول من جعل خبر المبتدا: الَّذِینَ یَمْشُونَ، و من جعل خبر المبتدا: أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ، جعل الَّذِینَ یَمْشُونَ و ما بعده وصفا لعباد الرّحمن.
و قوله: یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً ای بالسکینة و الوقار و التواضع غیر اشرین و لا مرحین، کقوله: وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً. و الهون الرّفق و اللّین و هو مصدر یقوم مقام الحال، ای هینین لینین، کما وصف النبی (ص) المؤمنین، فقال: المؤمنون هیّنون لیّنون کالجمل الانف ان قید انقاد و ان انیخ علی صخرة استناخ.
قال بعضهم: هیّنون لینون بالتّخفیف یستعمل فی المدح لا غیر، و بالتّشدید قد یستعمل فی غیر المدح.
وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ، ای اذا کلّمهم السّفهاء بما یکرهون فی القول، قالُوا سَلاماً، ای اجابوهم بالحسن و صانوا انفسهم عن مسافهتهم و مشاتمتهم. و معنی سلاما سدادا، و تقدیره: قالوا قولا سلاما یسلمون من عقباه و یسلمون فیه من الاثم. و قال بعضهم یقولون لو لا ندعوا الی السلم و هو الصلح. و قیل معناه یقولون سلام علیکم، دلیله قوله عزّ و جل: وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ، قال الکلبی و ابو العالیة هذا قبل ان یؤمر بالقتال، ثم نسختها آیة القتال وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً، کان الحسن البصری اذا قرأ الآیة الاولی قال: هذا وصف نهارهم، و اذا قرأ هذه قال: هذا وصف لیلهم. و روی عن الحسن ایضا انه قال: نهارهم فی خشوع و لیلهم فی خضوع یقال لمن ادرک اللیل بات، نام او لم ینم. یقال بات فلان قلقا، و المعنی یبیتون لربهم باللیل فی الصلاة سجدا علی وجوههم و قیاما علی اقدامهم. قال ابن عباس: من صلّی بعد العشاء الآخرة رکعتین او اکثر فقد بات للَّه ساجدا و قائما. و عثمان بن عفان قال: قال رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و سلّم: «من صلّی العشاء فی جماعة کان کقیام نصف لیله و من صلّی الفجر فی جماعة کان کقیام لیلة».
و قوله: «قیاما» یجوز ان یکون مصدرا و یجوز ان یکون جمع قائم کصاحب و صحاب، و قوله: سُجَّداً، جمع ساجد، و قدّم السجود و اخّر القیام لرویّ الآیة، و لیعلم انّ القیام فی الصّلاة.
خلافست میان علما که در نماز طول القیام فاضل‌تر یا کثرت رکوع و سجود، قومی گفتند: کثرت رکوع و سجود فاضل‌تر، که اللَّه تعالی گفت: وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ، بنده هر بار که سجود کند در نماز بحقّ نزدیک گردد. مصطفی (ص) گفت: «اقرب ما یکون العبد من ربه و هو ساجد فاکثروا الدّعا».
ابن عمر یکی را دید که در نماز قیام دراز داشت، گفت: اگر من او را شناختمی من او را بکثرت رکوع و سجود فرمودمی، که از رسول خدا شنیدم علیه السلام که گفت: «انّ العبد اذا قام یصلّی، اتی بذنوبه فجعلت علی رأسه و عاتقیه، فکلّما رکع او سجد تساقطت عنه».
و قال معدان بن طلحة: لقیت ثوبان مولی رسول اللَّه (ص) فقلت: اخبرنی بعمل یدخلنی اللَّه به الجنّة. فقال: سألت عن ذلک رسول اللَّه فقال: «علیک بکثرة السّجود للَّه فانک لا تسجد للَّه سجدة الّا رفعک اللَّه بها درجة و حط عنک بها خطیئة».
و قال ربیعة بن کعب الاسلمی: کنت ابیت مع رسول اللَّه فأتیته بوضوئه و حاجته، فقال لی: «سل!» فقلت: اسألک مرافقتک فی الجنّة. قال: «او غیر ذلک». قلت: هی حاجتی یا رسول اللَّه.
قال: «فاعنّی علی نفسک بکثرة السّجود».
قومی گفتند طول القیام فاضل‌تر، که، خبر درست است که از رسول خدا پرسیدند: ایّ الصلاة افضل؟ قال: «طول القنوت».
و قال اسحاق: امّا بالنّهار فکثرة الرّکوع و السّجود، و امّا باللّیل فطول القیام. قال ابو عیسی: و انما قال اسحاق هذا لانه وصف صلاة النبی باللیل و وصف طول القیام، و امّا بالنّهار فلم یوصف من طول القیام ما وصف باللّیل.
وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ بعد الفراغ من الصلاة: رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها کانَ غَراماً، ای ملحا دائما لازما غیر مفارق من عذّب به من الکفّار، و منه سمّی الغریم لطلبه حقّه و الحاحه علی صاحبه و ملازمته ایّاه، و فلان مغرم بفلان اذا کان مولعا به لا یصبر عنه و لا یفارقه. و قال الحسن: قد علموا انّ کلّ غریم یفارق غریمه الّا غریم جهنّم. و قیل الغرام، اشدّ العذاب و هو مصدر غرم غرما و غراما.
قال محمد بن کعب: انّ اللَّه تعالی سأل الکفّار ثمن نعمته فلم یؤدّوه الیه فاغرمهم فادخلهم النّار.
إِنَّها ساءَتْ یعنی انّ جهنّم ساءت مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً، ای بئست موضع قرار و اقامة، منصوبان علی التّمییز.
وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا، قیل: الاسراف مجاوزة الحدّ الّذی اباحه اللَّه تعالی لعباده الی ما فوقه، و الاقتار القصور عمّا امر اللَّه به، و القوام بین الامرین، و المسرف مذموم و کذلک المقتر.
روی عن معاذ انه قال: لمّا نزلت هذه الآیة سألت رسول اللَّه (ص) عن النفقه فی السرف و الاقتار ما هو؟ فقال: «من منع من حقّ فقد قتر، و من اعطی فی غیر حقّ فقد اسرف».
و قیل: الاسراف الانفاق فی معصیة اللَّه، و الاقتار منع حقّ اللَّه، و القوام الاقتصاد و هو مصدر و قیل: القوام العدل و هما واحد و الکسر فیه لغة و هو منصوب بخبر «کان»، ای و کان الانفاق قواما. و قال الزجاج: تفسیر هذه الآیة علی الحقیقة ما ادّب اللَّه سبحانه به نبیّه فقال: وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً. قرأ ابن کثیر و اهل البصرة یقتروا بفتح الیاء و کسر التّاء و قرأ نافع و ابن عامر یقتروا بضمّ الیاء و کسر التّاء من اقتر یقتر، و قرأ الباقون یقتروا بفتح الیاء و ضمّ التّاء و کلّها لغات صحیحة. یقال: اقتر و قتر بالتّشدید و قتر یقتّر و یقتر، قال یزید بن حبیب فی هذه الآیة: اولئک اصحاب محمد (ص) کانوا لا یأکلون طعاما للتّنعم و اللّذة و لا یلبسون ثیابا للجمال و لکن کانوا یریدون من الطعام ما یسدّ عنهم الجوع و یقوّیهم علی عبادة ربّهم و من الثیاب ما یستر عوراتهم و یکنّهم من الحرّ و القرّ.
قال النبی (ص): «لیس لابن آدم حقّ فیما سوی هذه الخصال: بیت یکنّه و ثوب یواری عورته و جرف الخبز و الماء.
یعنی کسر الخبز واحدتها جرفة. و قال عمر: کفی سرفا ان لا یشتهی الرّجل شیئا الا اشتراه فاکله.
وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ قال عبد اللَّه بن مسعود: سألت رسول (ص): ایّ الذنب اعظم؟ قال: ان تجعل للَّه ندّا و هو خلقک. قال قلت: ثمّ ایّ؟ قال: «ان تقتل ولدک مخافة ان یطعم معک» قال قلت: ثمّ ایّ؟ قال: «ان تزنی بحلیلة جارک» فانزل اللَّه تعالی تصدیقها: وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ، ای لا یعبدون الصنم و لا یجعلون للَّه شریکا و لا یقتلون النفس التی حرّم اللَّه قتلها و هی نفس المؤمن و المتعاهد الا بالحق، یعنی بحق یبیح قتلها، و هو الشرک و الزنا، و قتل النفس بغیر حق، و السعی فی الارض بالفساد. وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ، ای شیئا من هذه الافعال یَلْقَ أَثاماً. یعنی عقوبة. تقول اثم الرجل بالکسر اذنب و اثمه جازاه.
قال الشاعر:
و هل یأثمنی اللَّه فی ان ذکرتها
و عللت اصحابی بها لیلة النّفر
و قیل اثاما اثما و قال ابن عباس یرید جزاء الاثم و یروی فی الحدیث: «ان الغی و الآثام بئران یسیل فیهما صدید اهل النار.»
و قیل الآثام واد فی جهنم فیه الزناة.
یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وقتا بعد وقت، یعذب بالوان العذاب وَ یَخْلُدْ فِیهِ، ای فی العذاب «مهانا» ذلیلا صاغرا مستخفا به لا یغاث. قرأ ابن عامر و ابو بکر: «یضاعف» و «یخلد» برفع الفاء و الدّال. علی ابتداء، و شدّد ابن عامر: یضعّف.
و قرأ الآخرون بجزم الفاء و الدّال علی جواب الشرط.
ثمّ قال: إِلَّا مَنْ تابَ من الشرک و الذنوب وَ آمَنَ باللّه و نبیّه محمد (ص) وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فی ایمانه. قال ابن عباس: قرأناها علی عهد النبی (ص) سنتین: وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ الآیة، ثمّ نزلت: إِلَّا مَنْ تابَ، فما رأیت النّبی (ص) فرح بشی‌ء قط، فرحه بها و فرحه به: إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً الایة. و قیل نزلت هذه الآیة فی الوحشی قاتل حمزة: روی عطاء عن ابن عباس، قال: اتی وحشی النّبی (ص) فقال: أتیتک مستجیرا، فاجرنی حتی اسمع کلام اللَّه. فقال رسول (ص): «قد کنت احبّ ان اراک علی غیر جوار فامّا اذا اتیتنی مستجیرا فانت فی جواری.
حتی تسمع کلام اللَّه». قال: فانی اشرکت و قتلت النفس التی حرم اللَّه و زنیت فهل یقبل اللَّه منّی توبة؟ فصمت رسول اللَّه (ص) حتی انزلت: وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ الآیة، فتلاها علیه، فقال: اری شرطا فلعلی لا اعمل صالحا، انا فی جوارک حتی اسمع کلام اللَّه. فنزلت: إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ، فدعاه فتلا علیه. فقال: و لعلّی ممّن لا یشاء انا فی جوارک حتی اسمع کلام اللَّه.
فنزلت: یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً. فقال نعم الآن لا اری شرطا، فاسلم.
و هذه الآیة نزلت بالمدینة و هی ناسخة لما فی النساء فی قوله: وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ. و قیل هذه منسوخة بها. و قیل هذه فی الشرک، و الصحیح انّ هذه هی الناسخة بدلیل قوله: وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ، و هذا محکم بالاجماع.
فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ ذهب جماعة الی ان هذا التبدیل فی الدنیا.
قال ابن عباس و سعید بن جبیر و الحسن و مجاهد و السدیّ و الضحاک: یبدلهم اللَّه بقبائح اعمالهم فی الشرک محاسن الاعمال فی الاسلام فیبدلهم بالشرک ایمانا، و بقتل المؤمنین قتل المشرکین، و بالزّنا عفّة و احصانا. و قال قوم یبدل اللَّه سیئاتهم التی عملوها فی الاسلام، حسنات یوم القیمة و هو قول سعید بن المسیب و مکحول، یدل علیه ما روی ابو ذر قال: رسول اللَّه (ص): «انّی لاعلم آخر رجل یخرج من النّار یؤتی بالرّجل یوم القیامة، فیقال: اعرضوا علیه صغار ذنوبه و یخبؤ عنه کبارها، فیقال له: عملت یوم کذا کذا و هو مقرّ لا ینکر و هو مشفق من کبارها، فیقال: اعطوه مکان کل سیئة حسنة فیقول: انّ لی ذنوبا ما اریها هاهنا»، قال ابو ذر: فلقد رأیت رسول اللَّه (ص) ضحک حتی بدت نواجذه. و قال بعضهم: انّ اللَّه یمحوا بالندم جمیع السیئات ثمّ یثبت مکان کلّ سیّئة حسنة. قال الزجاج: لیس انّ السیئة بعینها تصیر حسنة و لکنّ التأویل انّ السیئة تمحی بالتوبة و تکتب الحسنة مع التوبة و الکافر یحبط اللَّه عمله و یثبت له السیئات. و قیل: إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً هذه الثلث بحذاء تلک الثلاث: امّا من دعی مع اللَّه الها آخر، فآمن، و اما من زنی، فتاب، و اما من قتل، فعمل عملا صالحا. اجاب الی القصاص او الدّیة، فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً لما تقدم قبل التوبة رَحِیماً لما بعدها.
وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً قال بعض اهل العلم: هذا فی التوبة من غیر ما سبق ذکره فی الآیة الاولی من القتل و الزنا، یعنی من تاب من الشرک و عمل صالحا، یعنی ادی الفرائض ممّن لم یقتل و لم یزن، فَإِنَّهُ یَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مَتاباً، ای یعود الیه بعد الموت متابا حسنا، یفضّل علی غیره ممن قتل و زنی، فالتوبة الاولی و هی قوله: وَ مَنْ تابَ، رجوع عن الشرک و الثانیة رجوع الی اللَّه للجزاء و المکافاة.
و المعنی من تاب و رجع من الشرک و عمل بطاعته، فانّ ذلک یرجع الی اللَّه. و مثله قوله: وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ، ای یجازی علیه اذا علمه. و قال بعضهم: هذه الآیة ایضا فی التوبة عن جمیع السیئات و معناه من اراد التوبة و عزم علیها فلیبادر الیها و یوجه بها الی اللَّه. و قیل معناه من تاب فلیتب للَّه لا لغیره. فقوله: «یتوب الی اللَّه خبر بمعنی الامر، و قیل معناه فلیعلم انّ توبته و مصیره الی اللَّه، و قیل من تاب من ذنوبه فانّه یتوب الی من یقبل التوبة عن عباده و یعفو عن السیئات، فلا تهتم لذنوبک اذا تبت عنها الی اللَّه. ثم قیده بالمصدر فقال: مَتاباً تأکیدا، ای یتوب الی اللَّه حقا.
وَ الَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ یعنی الشرک و تعظیم الانداد، قاله اکثر المفسرین.و قال علی بن ابی طلحة، یعنی شهادة الزور، و کان عمر بن الخطاب یجلد شاهد الزور اربعین جلدة و یسحم وجهه و یطوف به فی السوق. و قال مجاهد یعنی اعیاد المشرکین من المجوس و النصاری. و قال قتادة معناه لا یساعدون اهل الباطل علی باطلهم.
و قیل معناه لا یشهدون مجلس الزور، فیدخل فیه اللّهو و اللّعب و الکذب و النّوح و الغناء بالباطل. روی عن محمد بن المنکدر قال: بلغنی انّ اللَّه عز و جل یقوم یوم القیمة این الذین کانوا ینزهون انفسهم و اسماعهم عن اللَّه و من مزامیر الشیطان ادخلوهم ریاض المسک. ثمّ یقول للملائکة: اسمعوا عبادی تحمیدی و ثنائی و تمجیدی و اخبروهم أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. و اصل الزور تمویه الباطل بما یوهم انّه حقّ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ، یعنی مرّوا بجمیع ما ینبغی ان یلغی و یطرح، مَرُّوا کِراماً. ای اعرضوا عنه مسرعین کقوله: وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ.
و یقال تکرم فلان عما یشینه اذا تنزه و اکرم نفسه عنها. قال الحسن و الکلبی: اللّغو المعاصی کلّها، یعنی اذا مروا بمجالس اللّهو و الباطل مرّوا کراما و قال مقاتل: اذا سمعوا من الکفّار الشتم و الاذی، اعرضوا و صفحوا. و قال السدی: هی منسوخة بآیة القتال. و قیل اذا ارادوا ذکر النّکاح و ذکر الفروج کنواعنه، فالکرم هاهنا هو الکنایة و التعریض و قوله عز و جلّ: کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ، کنایة عن البول و الخلاء، و قد کنی اللَّه عز و جل فی القران عن الجماع بلفظ الغشیان و التلبس و النکاح و السر و الإتیان و الافضاء و اللمس و المس و الدخول و المباشرة و المقاربة فی قوله: وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ و الطمث فی قوله: لَمْ یَطْمِثْهُنَّ و هذا باب واسع فی العربیّة.
و قیل نزلت هذه الآیة فی قوم مرّوا لما دخلوا مکة بابواب بیوتهم التی عبدوا فیها الصنم، مرّوا متکرمین لم یلاحظوها و لم یلتفتوا الیها، فشکرهم اللَّه ذلک.
وَ الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ، ای اذا قری علیهم القرآن او وعظوا بالقرآن و خوفوا بما فیه لم یتغافلوا عنها کأنهم صمّ لم یسمعوها و عمی کانّهم لم یروها ای لم یکونوا علی حالهم الاولی کان لم یسمعوا بل خروا سجدا و بکیا سامعین مبصرین لما امروا به و نهوا عنه، کقوله: إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا.
وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قرأ ابو عمرو و حمزة و الکسائی و ابو بکر ذرّیتنا بغیر الف، علی الوحدة، و قرأ الباقون ذرّیّاتنا بالالف علی الجمع، و الذّرّیّة اسم للجمع کقوم و رهط، و من جمع فکانّه یجمع القوم اقواما، و فی معناه قولان: احدهما اجعل لنا ازواج خیر و اولاد خیر، و الثانی هب لنا من الازواج اولادا، یعنی اولاد الصّلب، و من ذرّیّتنا اولادا، یعنی اولاد الاولاد و الاعقاب، لتقرّ أعیننا برؤیتنا ایّاهم علی طاعة اللَّه و طاعة رسوله. سألوا اللَّه عز و جل ان یریهم ازواجهم و ذرّیّاتهم فی طاعته. و قال الزجاج: سألوا ان یلحق اللَّه عز و جل بهم ذرّیّتهم فی الجنة، و قال القرظی لیس شی‌ء اقرّ لعین المؤمن من ان یری زوجته و اولاده مطیعین للَّه عز و جل، و قوله: قُرَّةَ أَعْیُنٍ مصدر فلهذا لم یجمع. و قرئ فی الشواذ قرات اعین و اشتقاقه من القرّ و هو البرد لانّ دمعة السرور باردة، و ضده «سخنة العین».
و قیل من القرار ای یقر البصر به فلا ینظر الی غیره. وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِینَ إِماماً، ای ائمّة یقتدون فی الخیر بنا. و وحّد اماما لانّه مصدر، کالصیام و القیام، یقال: امّ اماما کما یقال صام صیاما و قام قیاما. و قیل هو جمع امّ کراع و رعاء و تاجر و تجار.
و قیل معناه اجعل کلّ واحد منّا اماما. و قیل واحد اراد به الجمع، کقوله: ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلًا، ای اطفالا، فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی، ای اعداء. و یقال امیرنا هؤلاء، ای امراؤنا. و قال الحسن اجعلنا نقتدی بالمتقین و یقتدی بنا المتقون و قال ابن عباس: اجعلنا ائمّة هدایة کما قال: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا، و لا تجعلنا ائمّة ضلالة، کما قال: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ. قال القفال و جماعة من المفسرین: هذه الآیة دلیل علی انّ طلب الرئاسة فی الدین واجب. جابر بن عبد اللَّه گفت: پیش امیر المؤمنین علی (ع) حاضر بودم که مردی آمد به نزدیک وی و پرسید که یا امیر المؤمنین: وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً نزول این آیت در شأن کیست؟ و ایشان چه قومند که رب العالمین ایشان را باخلاق پسندیده و خصال ستوده یاد کرد، و آن گه بخصائص قربت و لطایف کرامت مخصوص کرد و طرف و غرف در جنّات النّعیم ایشان را نامزد کرد؟ جابر گفت آن ساعت علی روی وامن کرد و گفت: «یا جابر! تدری من هؤلاء؟هیچ دانی که ایشان که‌اند و این آیت کجا فرود آمد؟
گفتم: یا امیر المؤمنین: نزلت بالمدینة، بمدینه فرو آمد این آیت گفت: «نه یا جابر که این آیت بمکه فرو آمد. یا جابر! الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً بو بکر بو قحافه است او را حلیم قریش می‌گفتند در بدو کار که رب العزّه او را بعزّ اسلام گرامی کرد، او را دیدم در مسجد مکه از هوش برفته از بس که کفّار بنی مخزوم و بنی امیه او را زده بودند، و بنو تیم از بهر او خصومت کردند با بنی مخزوم، او را بخانه بردند هم چنان از هوش برفته. چون با هوش آمد مادر خود را دید بر بالین وی نشسته، گفت: یا امّه این محمد (ص)؟ ای مادر محمد کجاست و کار وی بچه رسید؟ پدرش بو قحافه گفت: و ما سؤالک عنه و لقد اصابک من اجله ما لا یصیب احدا لاجل احد؟ ای پسر چه جای آنست که تو از حال محمد پرسی و دل بوی چنین مشغول داری؟ نه‌بینی که بر تو چه میرود از بهر وی؟ ای پسر نمی‌بینی بنو تیم که بتعصّب تو برخاسته و میگویند اگر تو از دین محمد باز گردی و بدین پدران خویش بازآیی ما ثار تو از بنی مخزوم طلب کنیم و ایشان را به پیچانیم و کم آریم تا تشفّی تو پدید کنیم. ابو بکر سخت حلیم بود و بردبار و متواضع سر برداشت و گفت: اللّهم اهد بنی مخزوم لا یعلمون، یأمروننی بالرجوع من الحقّ الی الباطل. رب العزه او را بستود در آن حلم و وقار و سخنان آزادوار و در حقّ وی گفت: الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً. یا جابر! وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً سالم است مولی بو حذیفه که همه شب در قیام بودی متعبد و متهجد، وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ الآیة ابو ذر غفاری است که پیوسته با بکا و حزن بودی از بیم دوزخ و از آتش قطیعت تا رسول خدا او را گفت: «یا با ذر! هذا جبرئیل یخبرنی انّ اللَّه تعالی اجارک من النار»، وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا الآیه ابو عبیده جراح است، انفق ماله علی نفسه و علی اقربائه، فرضی اللَّه فعله، وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ الآیه علی بن ابی طالب است که هرگز بت نپرستید و شرک نیاورد و هرگز زنا نکرد و قتل بناحق نکرد، وَ الَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ سعید بن زید بن عمرو بن نفیل است: خطاب بن نفیل درعی بفروخت پس پشیمان شد سعید را گفت: تو دعوی کن که آن درع جدّ مرا بود عمرو بن نفیل و خطاب را در آن حقّی نه تا ترا رشوتی دهم سعید گفت: مرا برشوت تو حاجتی نیست و دروغ گفتن کار من نیست. فرضی اللَّه فعله، وَ الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ الآیه سعد بن ابی وقاص است وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا الآیه عمر خطاب است. ایشان را جمله باین صفات ستوده و اخلاق پسندیده که نتایج اخلاق مصطفی (ص) است، یاد کرد.
آن گه گفت: اولئک، یعنی اولئک الذین استجمعوا هذه الخصال، یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا، یعنی یثابون الدرجة الرفیعة فی الجنة. و الغرفة کلّ بناء مرتفع عال.
قال عطاء یرید غرف الدّرّ و الزبرجد و الیاقوت فی الجنة بِما صَبَرُوا علی امر اللَّه و طاعته و علی الفقر و الفاقه. و قیل بما صبروا علی اذی المشرکین. و قیل بصبرهم عن الشهوات. و عن الحسن قال: قال النبی (ص): انّ فی الجنة لغرفا مبنیة فی الهواء لا علاقة من فوقها و لا عماد لها من تحتها لا یأتیها اهلها الا شبه الطیر لا ینالها الا اهل البلاء».
وَ یُلَقَّوْنَ فِیها قرأ حمزة و الکسائی و ابو بکر یلقون بفتح الیاء و اسکان اللام و تخفیف القاف کما قال: فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا، و قرأ الآخرون یلقون بضم الیاء و فتح اللام و تشدید القاف، کما قال: وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً و قوله: «تحیّة»، ای ملکا. و قیل بقاء دائما. و قوله: سَلاماً، قال الکلبی: یحیّی بعضهم بعضا بالسلام و یرسل الرب الیهم بالسلام، و قیل: التحیة البشارة لهم بالخلود فی الجنان، و السّلام السلامة فیها من الآفات.
خالِدِینَ فِیها، ای فی الجنّة لا یموتون و لا یخرجون منها حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً. هذه فی مقابلة قوله: ساءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً.
قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی، ای ما یبالی بکم و ما یکترث و ما یصنع لَوْ لا دُعاؤُکُمْ للَّه ولدا و شریکا، یدلّک علی صحّة هذا التأویل قوله: فَقَدْ کَذَّبْتُمْ، میگوید چه کار دارد بشما و عذاب کردن شما خداوند من اگر نه آنید که شما خداوند خویش را می‌فرزند و انباز گوئید. هذا کقوله: ما یَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ.
قال ابن عباس: معناه قل ما یعبوء بخلقکم ربی لو لا عبادتکم و طاعتکم ایّاه یعنی انه خلقکم لعبادته، چه کار داشت خداوند من بآفریدن شما اگر نه طاعت و عبادت وی را بودی؟ او جل جلاله خلق را که آفرید عبادت و معرفت خود را آفرید. همانست که گفت: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ. و قیل معناه ایّ وزن یکون لکم عنده لو لا توحیدکم ایّاه: چه وزن بودی و چه قدر شما را بنزدیک او اگر نه عبادت شما و توحید شما بودی؟ وزنی و قدری که هست توحید راست و اهل توحید را، آن گه خطاب با کفّار مکه گردانید، گفت: فقد کذبتم ایها الکافرون، یعنی انّ اللَّه دعاکم بالرسول الی توحیده و عبادته، فَقَدْ کَذَّبْتُمْ الرّسول و لم تجیبوه. ای کافران مکه اللَّه شما را به پیغام و رسول خویش با توحید خواند، شما پیغامبر را دروغ‌زن گرفتید و پیغام او دروغ شمردید، فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً، ای عذابا دائما لازما و هلاکا مفنیا یلحق بعضکم ببعض. اکنون که تکذیب کردید گوش دارید عذابی دائم لازم که شما را نیست گرداند و بیخ برآرد. قال عبد اللَّه بن مسعود: هو یوم بدر قتل منهم سبعون و اسر سبعون ثم اتصل به عذاب الآخرة لازما لهم. قال ابن مسعود: خمس قد مضیق: الدخان و القمر و الروم و البطشة و اللزام، قال: و الدخان هو ان صبّ علی قریش جدب سبع کسبع یوسف حتی اکلوا القدّ و العظم و نبشوا عن الموتی و رأی الناس مثل الدخان فی الهواء من الجوع. قال الزجاج: معناه فسوف یکون تکذیبکم لزاما یلزمکم فلا تعطون التوبة و تلزمکم فیه العقوبة فیدخل فی هذا یوم بدر و غیره مما یلزمهم من العذاب. و قیل هذا اللزام هو الاختصام المذکور فی سورة الحج فی قوله: هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ. ذاک الاختصام هو هذا الالتزام.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: تَبارَکَ الَّذِی جَعَلَ فِی السَّماءِ بُرُوجاً قال الحسن و مجاهد و قتادة: البروج هی النّجوم الکبار مثل الزهرة و سهیل و المشتری و السماک و العیوق و اشباهها، سمّیت بروجا لاستنارتها و حسنها وضوءها، و الأبرج الواسع ما بین الحاجبین، و قال عطیة بن العوفی بروجا ای قصورا فی السّماء فیها الحرس من الملائکة، دلیله قوله: وَ لَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ. و قیل المراد بها قصور الجنّة و قال ابن عباس هی البروج المعروفة الّتی هی منازل الکواکب السّبعة السّیّارة و هی اثنا عشر بروجا: الحمل و الثور و الجوزاء و السرطان و الاسد و السنبله و المیزان و العقرب و القوس و الجدی و الدلو و الحوت. فالحمل و العقرب بیتا المریخ، و الثور و المیزان بیتا الزهرة، و الجوزاء و السنبلة بیتا عطارد، و السرطان بیت القمر و الاسد بیت الشمس، و القوس و الحوت بیتا المشتری و الجدی و الدلو بیتا زحل، و هذه البروج مقسومة علی الطبائع الاربع، فیکون نصیب کل واحد منها ثلاثة بروج تسمّی المثلثات: فالحمل و الاسد و القوس مثلّثة ناریّة، و الثور و السنبلة و الجدی مثلّثة ارضیّة، و الجوزاء و المیزان و الدلو مثلّثة هوائیّة، و السرطان و العقرب و الحوت مثلّثة مائیّة، وَ جَعَلَ فِیها سِراجاً، یعنی الشمس کما قال: وَ جَعَلَ الشَّمْسَ سِراجاً، و قرأ حمزة و الکسائی سرجا بالجمع یعنی النّجوم العظام وَ قَمَراً مُنِیراً، القمر قد دخل فی السّرج علی قراءة من قرأ بالجمع، غیر انّه خصّه بالذّکر لنوع فضیلة، کما قال: فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ، خص النّخل و الرمان بالذکر مع دخولهما فی الفاکهة، و الهلال بعد ثلث قمر لابیضاض الارض به و لا قمر الأبیض.
هوش مصنوعی: بخش عظیمی از آسمان را ستاره‌ها تزئین کرده‌اند که به آنها بروج یا دوازده نشان ستاره‌ای میگویند. این بروج شامل حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو و حوت هستند و هر کدام ویژگی خاص خود را دارند. به عنوان مثال، حمل، عقرب، و قوس به آتش نسبت داده می‌شوند، در حالی که ثور، سنبله و جدی ویژگی زمینی دارند. همچنین جوزا، میزان و دلو به عنصر هوا تعلق دارند و سرطان، عقرب و حوت به آب مرتبط هستند. در این بروج، خورشید به عنوان سراج یا چراغی روشن‌کننده و همچنین قمر به عنوان نورانی‌کننده ذکر شده‌اند. این به معنای اهمیت آنها در آسمان و تأثیرشان بر زمین است.
وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً، الخلفة مصدر بمعنی الاختلاف، ای مختلفین الی الخلق، یجی‌ء هذا حینا و هذا حینا، و قیل خلفة ای مختلفین فی اللون احدهما ابیض و الآخر اسود. و قال ابن عباس و الحسن و قتادة: یعنی خلفا و عوضا یقوم احدهما مقام صاحبه، فمن فاته عمله فی احدهما قضاه فی الآخر فیکون فیه توسعة علی العباد فی نوافل العبادات و الطاعات.
هوش مصنوعی: او کسی است که شب و روز را به ترتیب و جابجایی قرار داد، به طوری که یکی به جای دیگری می‌آید. "خلف" به معنای تفاوت و تغییر است، به این صورت که در هر زمان یکی از آنها می‌آید و دیگری میرود. برخی نیز گفته‌اند که "خلف" به معنای تفاوت در رنگ است، یکی سفید و دیگری سیاه. ابن عباس، حسن و قتاده میگویند این به این معناست که یکی از آنها جای دیگری را می‌گیرد، به طوری که اگر کسی در یک زمان نتواند کاری انجام دهد، می‌تواند آن را در زمان دیگر جبران کند. این امر برای بندگان فرصتی فراهم می‌آورد تا در نوافل و کارهای خوب خود تنوع داشته باشند و بتوانند بیشتر عبادت کنند.
قال شقیق بن سلمة: جاء رجل الی عمر بن الخطاب و قال: فاتتنی الصلاة اللّیلة.
هوش مصنوعی: شقیق بن سلمه میگوید: مردی به عمر بن خطاب مراجعه کرد و گفت: من نماز شب را از دست دادم.
قال: ادرک ما فاتک من لیلتک فی نهارک، فانّ اللَّه عز و جل جَعَلَ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ. و قال ابن زید: یعنی یخلف احدهما صاحبه، اذا ذهب احدهما جاء الآخر، فهما یتعاقبان فی الضّیاء و الظلام و الزیادة و النقصان، یدل علیه قول زهیر:
هوش مصنوعی: باید تلاش کنی تا آنچه را که از شب خود جا مانده‌ای، در روز جبران کنی، زیرا خداوند شب و روز را به عنوان فرصتی برای کسی که می‌خواهد به یادآوری بپردازد، قرار داده است. یکی از معانی این امر این است که هر یک از شب و روز جایش را به دیگری می‌دهد؛ وقتی یکی میرود، دیگری می‌آید. آنها به طور متناوب در نور و تاریکی، افزایش و کاهش وجود دارند. این موضوع در گفته‌های شاعر زهیر نیز تأیید شده است.
بها العین و الآرام یمشین خلفة
و اطلاؤها ینهضن من کلّ مجثم.
هوش مصنوعی: بها، چشم‌ها و نازک‌بدن‌ها به آرامی حرکت می‌کنند و پاهایشان از هر جایی که نشسته‌اند، به سوی جلو پیش می‌روند.
لِمَنْ أَرادَ أَنْ یَذَّکَّرَ، قرأ حمزة یذکر باسکان الذال و تخفیف الکاف و ضمّها من الذّکر یعنی لمن اراد ان یذکر اللَّه بصلاة و تسبیح و قراءة، و قرأ الآخرون یذّکّر بتشدید الذّال و الکاف، ای یتذکر و یتعظ أَوْ أَرادَ شُکُوراً. یعنی یشکر اللَّه عز و جلّ علی تراخی المستدرک. و قیل یشکر نعم اللَّه المذکورة فی الآیة.
هوش مصنوعی: برای کسی که می‌خواهد یادآوری کند، حمزه کلمه "یذکر" را با ساکن کردن حرف "ذ" و تخفیف در حرف "ک" و به ضمّ آن خوانده است، که به معنی "برای کسی که می‌خواهد خدا را با نماز و تسبیح و خواندن یاد کند" است. اما دیگران "یذّکّر" را با تشدید حرف "ذ" و "ک" خوانده‌اند، به این معنی که "به یاد می‌آورد و عبرت می‌گیرد یا می‌خواهد شکر کند". این شکرگزاری به خاطر لطف و رحمت‌های خداوند عز و جلّ در زمان‌های دور است. همچنین گفته شده که این شکرگزاری مربوط به نعمت‌های ذکر شده در آیه است.
وَ عِبادُ الرَّحْمنِ نسبهم الیه للتّخصیص و التّفضیل و ان کان الخلق کلّهم عباده کقول القائل: هذا البار ابنی لا هذا العاق. و قیل: اضافهم الی اسمه الخاص لانّهم اهل الخصوص، و المعنی و خواص عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ، و قیل: العباد هاهنا جمع عابد کصاحب و صحاب و تاجر و تجار و راجل و رجال، ای الّذین یعبدونه حقّ عبادته، هم الَّذِینَ یَمْشُونَ، هذا علی قول من جعل خبر المبتدا: الَّذِینَ یَمْشُونَ، و من جعل خبر المبتدا: أُوْلئِکَ یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ، جعل الَّذِینَ یَمْشُونَ و ما بعده وصفا لعباد الرّحمن.
هوش مصنوعی: عباد الرحمن به خاطر خصوصیت و برتر بودنشان به او نسبت داده شده‌اند، هرچند که همه موجودات، بندگان او هستند. مانند این مثال که کسی میگوید: «این پسر من است نه این عاق». گفته شده که این نسبت به نام خاص او به این دلیل است که آنها اهل مقام خاصی هستند. معنای عباد الرحمن، کسانی هستند که به‌درستی او را عبادت می‌کنند و آنها همان‌هایی هستند که راه می‌روند. برخی نیز گفته‌اند که کلمه «عباد» در اینجا جمع «عابد» است، مانند «صاحب» و «صحاب»، به این معنا که آنها کسانی هستند که عبادت او را به بهترین شکل انجام می‌دهند. این تعبیر ممکن است به‌عنوان خبر مبتدا یا توصیفی برای عباد الرحمن در نظر گرفته شود.
و قوله: یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً ای بالسکینة و الوقار و التواضع غیر اشرین و لا مرحین، کقوله: وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً. و الهون الرّفق و اللّین و هو مصدر یقوم مقام الحال، ای هینین لینین، کما وصف النبی (ص) المؤمنین، فقال: المؤمنون هیّنون لیّنون کالجمل الانف ان قید انقاد و ان انیخ علی صخرة استناخ.
هوش مصنوعی: آیه به این معناست که انسان‌ها باید با آرامش، وقار و تواضع بر روی زمین حرکت کنند و از خود تکبر و شیطنت نشان ندهند. این رفتار درست مانند این است که به انسان فرمان داده شده باشد که با مروت بر روی زمین قدم بردارد. همچنین، آرامش و لطافت در اینجا مورد توجه قرار گرفته است و به معنای نرمی و رفق در رفتار است. پیامبر (ص) نیز مؤمنان را به گونه‌ای توصیف کرده که شبیه به شتر رام هستند؛ یعنی وقتی که به آنها فرمانی داده می‌شود، به راحتی اطاعت می‌کنند، حتی اگر بر روی سنگی بیفتند.
قال بعضهم: هیّنون لینون بالتّخفیف یستعمل فی المدح لا غیر، و بالتّشدید قد یستعمل فی غیر المدح.
هوش مصنوعی: برخی گفته‌اند: کلمه "هیّن" در فرم نرم و ملایم خود فقط در مدح و ستایش استفاده می‌شود، اما در فرم قوی‌تر و با تشدید آن ممکن است در مواردی غیر از مدح نیز به کار رود.
وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ، ای اذا کلّمهم السّفهاء بما یکرهون فی القول، قالُوا سَلاماً، ای اجابوهم بالحسن و صانوا انفسهم عن مسافهتهم و مشاتمتهم. و معنی سلاما سدادا، و تقدیره: قالوا قولا سلاما یسلمون من عقباه و یسلمون فیه من الاثم. و قال بعضهم یقولون لو لا ندعوا الی السلم و هو الصلح. و قیل معناه یقولون سلام علیکم، دلیله قوله عزّ و جل: وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قالُوا لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ، قال الکلبی و ابو العالیة هذا قبل ان یؤمر بالقتال، ثم نسختها آیة القتال وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً، کان الحسن البصری اذا قرأ الآیة الاولی قال: هذا وصف نهارهم، و اذا قرأ هذه قال: هذا وصف لیلهم. و روی عن الحسن ایضا انه قال: نهارهم فی خشوع و لیلهم فی خضوع یقال لمن ادرک اللیل بات، نام او لم ینم. یقال بات فلان قلقا، و المعنی یبیتون لربهم باللیل فی الصلاة سجدا علی وجوههم و قیاما علی اقدامهم. قال ابن عباس: من صلّی بعد العشاء الآخرة رکعتین او اکثر فقد بات للَّه ساجدا و قائما. و عثمان بن عفان قال: قال رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و سلّم: «من صلّی العشاء فی جماعة کان کقیام نصف لیله و من صلّی الفجر فی جماعة کان کقیام لیلة».
هوش مصنوعی: وقتی که نادان‌ها با آنها صحبت می‌کنند، یعنی وقتی که بی‌خبران با سخنانی که خوشایندشان نیست با آنها صحبت می‌کنند، آنها پاسخ می‌دهند که "سلام"، یعنی با کلمات خوب و مناسب جواب می‌دهند و خود را از مباحثه‌های بی‌فایده دور نگه می‌دارند. "سلام" به معنای بیان کلامی است که از عواقب بد و گناه مصون نگاهشان دارد. برخی گفته‌اند که این پاسخ دعوت به صلح است. همچنین، گفته شده که این عبارت به معنای "سلام بر شما" است، که به آیه‌ای از قرآن استناد دارد که میگوید: وقتی به سخنان بیهوده گوش می‌دهند، از آن روی برمی‌گردانند و میگویند: "برای ما اعمال خودمان و برای شما اعمال شما." عده‌ای این موضوع را به زمانی نسبت داده‌اند که هنوز اجازه جنگ داده نشده بود و بعداً آیه‌ای درباره جنگ نازل شد. حسن بصری وقتی آیه اول را می‌خواند، میگوید: این توصیف روز آنهاست و وقتی آیه دوم را می‌خواند، میگوید: این توصیف شب آنهاست. روایت شده که حسن گفته است: روزهایشان در خشوع و شب‌هایشان در خضوع است و کسی که شب را بیدار بماند، نامش به عنوان کسی است که شب را گذرانده است، حتی اگر نادانسته بخوابد. این جمله به معنای این است که آنها شب‌ها در نماز، به حالت سجده بر زمین و قیام بر پا به عبودیت مشغولند. ابن عباس گفته است که هرکس بعد از نماز عشاء، دو رکعت یا بیشتر بخواند، او برای خدا در حال سجده و قیام به شب را گذرانده است. عثمان بن عفان نیز از رسول خدا نقل کرده که فرمودند: "هرکس نماز عشاء را به جماعت بخواند، مانند این است که نصف شب را قیام کرده و هرکس نماز صبح را به جماعت بخواند، مانند قیام در تمام شب خواهد بود."
و قوله: «قیاما» یجوز ان یکون مصدرا و یجوز ان یکون جمع قائم کصاحب و صحاب، و قوله: سُجَّداً، جمع ساجد، و قدّم السجود و اخّر القیام لرویّ الآیة، و لیعلم انّ القیام فی الصّلاة.
هوش مصنوعی: برای واژه «قیاما» دو احتمال وجود دارد: می‌تواند به معنای مصدر باشد یا جمع کلمه «قائم» باشد، مشابه به «صاحب» و «صحاب». همچنین، واژه «سُجَّداً» جمع «ساجد» است. در اینجا سجده را مقدم و قیام را مؤخر کرده‌اند تا مشخص شود قیام در نماز چه اهمیتی دارد.
خلافست میان علما که در نماز طول القیام فاضل‌تر یا کثرت رکوع و سجود، قومی گفتند: کثرت رکوع و سجود فاضل‌تر، که اللَّه تعالی گفت: وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ، بنده هر بار که سجود کند در نماز بحقّ نزدیک گردد. مصطفی (ص) گفت: «اقرب ما یکون العبد من ربه و هو ساجد فاکثروا الدّعا».
هوش مصنوعی: علما در مورد اینکه کدام یک از اعمال در نماز بهتر است، اختلاف نظر دارند. برخی معتقدند که طولانی‌بودن قیام در نماز فاضل‌تر است، در حالی که دیگران بر این باورند که کثرت رکوع و سجود برتری دارد. دلیل این نظر این است که خداوند در قرآن فرموده است: «و سجده کن و نزدیک شو» و هر بار که بنده سجده می‌کند، به حقیقت به خدا نزدیک‌تر می‌شود. پیامبر اسلام (ص) نیز فرمودند: «نزدیک‌ترین حالت بنده به خدا زمانی است که او در حال سجده است، پس دعا در این حالت را بسیار کنید».
ابن عمر یکی را دید که در نماز قیام دراز داشت، گفت: اگر من او را شناختمی من او را بکثرت رکوع و سجود فرمودمی، که از رسول خدا شنیدم علیه السلام که گفت: «انّ العبد اذا قام یصلّی، اتی بذنوبه فجعلت علی رأسه و عاتقیه، فکلّما رکع او سجد تساقطت عنه».
هوش مصنوعی: ابن عمر فردی را دید که در حال نماز طولانی قیام کرده بود. او گفت: اگر او را می‌شناختم، به خاطر رکوع و سجود زیادش به او توصیه می‌کردم. زیرا از پیامبر اسلام شنیده‌ام که فرمود: «وقتی بنده‌ای برای نماز می‌ایستد، گناهانش بر روی سر و دوش‌هایش قرار می‌گیرد و هر بار که رکوع یا سجده می‌کند، این گناهان از او سقوط می‌کند.»
و قال معدان بن طلحة: لقیت ثوبان مولی رسول اللَّه (ص) فقلت: اخبرنی بعمل یدخلنی اللَّه به الجنّة. فقال: سألت عن ذلک رسول اللَّه فقال: «علیک بکثرة السّجود للَّه فانک لا تسجد للَّه سجدة الّا رفعک اللَّه بها درجة و حط عنک بها خطیئة».
هوش مصنوعی: معدان بن طلحة میگوید: من با ثوبان، خدمتکار پیامبر (ص) ملاقات کردم و از او پرسیدم: به من بگو کاری چه کنم که مرا به بهشت ببرد. ثوبان پاسخ داد: من از پیامبر خدا درباره این موضوع سوال کرده‌ام. او فرمود: «بسیار سجده کن، زیرا هر بار که برای خدا سجده می‌کنی، خداوند تو را به درجات بالاتر می‌برد و خطاهایت را می‌بخشد.»
و قال ربیعة بن کعب الاسلمی: کنت ابیت مع رسول اللَّه فأتیته بوضوئه و حاجته، فقال لی: «سل!» فقلت: اسألک مرافقتک فی الجنّة. قال: «او غیر ذلک». قلت: هی حاجتی یا رسول اللَّه.
هوش مصنوعی: ربیعه بن کعب اسلمی میگوید: «من شبی را در کنار رسول‌الله خوابیدم و برای او وضو و نیازهایش را فراهم کردم. سپس رسول‌الله به من فرمود: "بخواهان!" من گفتم: "از تو می‌خواهم که در بهشت با تو باشم." او پرسید: "به جز این چیزی نمی‌خواهی؟" من گفتم: "این تنها خواسته من است، ای رسول‌الله."
قال: «فاعنّی علی نفسک بکثرة السّجود».
هوش مصنوعی: گفت: «برای کمک به خودت، با سجده‌های زیاد اقدام کن».
قومی گفتند طول القیام فاضل‌تر، که، خبر درست است که از رسول خدا پرسیدند: ایّ الصلاة افضل؟ قال: «طول القنوت».
هوش مصنوعی: برخی از مردم معتقدند که طولانی بودن قیام در نماز فضیلت بیشتری دارد. در این مورد، نقل شده که از پیامبر اکرم پرسیده شده است: «کدام نماز در برتری بیشتر است؟» و ایشان پاسخ داده‌اند: «طولانی بودن دعا در نماز».
و قال اسحاق: امّا بالنّهار فکثرة الرّکوع و السّجود، و امّا باللّیل فطول القیام. قال ابو عیسی: و انما قال اسحاق هذا لانه وصف صلاة النبی باللیل و وصف طول القیام، و امّا بالنّهار فلم یوصف من طول القیام ما وصف باللّیل.
هوش مصنوعی: اسحاق گفت: در روز، زیاد رکوع و سجده کردن اهمیت دارد، اما در شب، طولانی ایستادن در نماز مهم‌تر است. ابوعیسی توضیح می‌دهد که اسحاق این را به این خاطر گفته که ایشان به نماز شب پیامبر اشاره می‌کند که طولانی بوده است، ولی در مورد نماز روز، طول ایستادن به آن اندازه که در شب توصیف شده، ذکر نشده است.
وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ بعد الفراغ من الصلاة: رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها کانَ غَراماً، ای ملحا دائما لازما غیر مفارق من عذّب به من الکفّار، و منه سمّی الغریم لطلبه حقّه و الحاحه علی صاحبه و ملازمته ایّاه، و فلان مغرم بفلان اذا کان مولعا به لا یصبر عنه و لا یفارقه. و قال الحسن: قد علموا انّ کلّ غریم یفارق غریمه الّا غریم جهنّم. و قیل الغرام، اشدّ العذاب و هو مصدر غرم غرما و غراما.
هوش مصنوعی: آنان که پس از اتمام نماز میگویند: پروردگارا، عذاب جهنم را از ما دور کن، چرا که عذاب آن دائمی و غیر قابل تحمل است. به همین دلیل است که عذاب جهنم به عنوان "غرام" نامیده می‌شود؛ چرا که همچون بدهکارانی که همیشه در پی حق خود هستند و از طلب خود دست نمی‌کشند، عذاب جهنم نیز به شدت فرد را رنج می‌دهد و از او جدا نمی‌شود. حسن نیز میگوید که همه بدهکاران از طلبکاران خود جدا می‌شوند، جز بدهکاران جهنم. همچنین "غرام" به معنای شدیدترین عذاب است و به واژه‌ای در لغت مربوط می‌شود که به معنای رنج و عذاب است.
قال محمد بن کعب: انّ اللَّه تعالی سأل الکفّار ثمن نعمته فلم یؤدّوه الیه فاغرمهم فادخلهم النّار.
هوش مصنوعی: محمد بن کعب میگوید: خداوند متعال از کافران خواست تا بهای نعمت‌هایش را بپردازند، اما آنها پرداخت نکردند. بنابراین، خداوند آنها را مجازات کرده و به جهنم واردشان کرد.
إِنَّها ساءَتْ یعنی انّ جهنّم ساءت مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً، ای بئست موضع قرار و اقامة، منصوبان علی التّمییز.
هوش مصنوعی: جهنم مکان بسیار بدی است برای قرار گرفتن و اقامت. این جمله به وضوح نشان می‌دهد که جهنم یک جایگاه نامناسب و ناپسند است.
وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا، قیل: الاسراف مجاوزة الحدّ الّذی اباحه اللَّه تعالی لعباده الی ما فوقه، و الاقتار القصور عمّا امر اللَّه به، و القوام بین الامرین، و المسرف مذموم و کذلک المقتر.
هوش مصنوعی: کسانی که وقتی خرج می‌کنند، نه اسراف می‌کنند و نه بخیل هستند. اسراف یعنی فراتر رفتن از حدی که خداوند برای بندگانش مشخص کرده، و احتکار به معنای کم گذاشتن از آن چیزی است که خداوند امر کرده است. اعتدال در هر دو حالت پسندیده است، و فرد اسراف‌کار و بخیل هر دو مورد سرزنش قرار می‌گیرند.
روی عن معاذ انه قال: لمّا نزلت هذه الآیة سألت رسول اللَّه (ص) عن النفقه فی السرف و الاقتار ما هو؟ فقال: «من منع من حقّ فقد قتر، و من اعطی فی غیر حقّ فقد اسرف».
هوش مصنوعی: معاذ نقل کرده است که زمانی که این آیه نازل شد، از رسول‌الله (ص) در مورد هزینه‌کردن در حد بیشتر از نیاز و کمتر از آن پرسیدم. ایشان فرمودند: «کسی که از حق خودداری کند، به اندازه نیاز خود هزینه نکرده است و کسی که در غیر حق هزینه کند، بیشتر از آنچه نیاز دارد خرج کرده است».
و قیل: الاسراف الانفاق فی معصیة اللَّه، و الاقتار منع حقّ اللَّه، و القوام الاقتصاد و هو مصدر و قیل: القوام العدل و هما واحد و الکسر فیه لغة و هو منصوب بخبر «کان»، ای و کان الانفاق قواما. و قال الزجاج: تفسیر هذه الآیة علی الحقیقة ما ادّب اللَّه سبحانه به نبیّه فقال: وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً. قرأ ابن کثیر و اهل البصرة یقتروا بفتح الیاء و کسر التّاء و قرأ نافع و ابن عامر یقتروا بضمّ الیاء و کسر التّاء من اقتر یقتر، و قرأ الباقون یقتروا بفتح الیاء و ضمّ التّاء و کلّها لغات صحیحة. یقال: اقتر و قتر بالتّشدید و قتر یقتّر و یقتر، قال یزید بن حبیب فی هذه الآیة: اولئک اصحاب محمد (ص) کانوا لا یأکلون طعاما للتّنعم و اللّذة و لا یلبسون ثیابا للجمال و لکن کانوا یریدون من الطعام ما یسدّ عنهم الجوع و یقوّیهم علی عبادة ربّهم و من الثیاب ما یستر عوراتهم و یکنّهم من الحرّ و القرّ.
هوش مصنوعی: اسراف به معنای خرج کردن در راه معصیت خداوند است و اقتار به معنای خودداری از پرداخت حق خداوند می‌باشد. قوام به معنی تعادل و میانه‌روی است که برخی آن را به عنوان عدالت نیز تعریف کرده‌اند و این دو مفهوم در واقع یکسان هستند. در زبان، قوام گاهی به عنوان یک خبر برای فعل "كان" بیان شده است، به این صورت که خرج کردن باید به تعادل باشد. همچنین، در تفسیر این آیه اشاره شده که خداوند به پیامبرش می‌آموزد که دستت را کاملاً بسته نگه‌دار و افراط نکن تا در نتیجه مورد سرزنش قرار نگیری. قرائت‌های مختلفی از این آیه وجود دارد که هر کدام معنای خاص خود را دارند. در پایان، گفته شده که صحابه پیامبر (ص) به جای لذت و زیبایی، غذا را برای رفع گرسنگی و تقویت خود در عبادت خدا می‌خواستند و لباس‌ها هم تنها برای پوشاندن عورات و حفاظت از گرما و سرما بودند.
قال النبی (ص): «لیس لابن آدم حقّ فیما سوی هذه الخصال: بیت یکنّه و ثوب یواری عورته و جرف الخبز و الماء.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «برای فرزند آدم حقی جز این ویژگی‌ها وجود ندارد: خانه‌ای که در آن زندگی کند، لباسی که عورتش را بپوشاند و نانی و آبی که نیازهایش را تأمین کند.»
یعنی کسر الخبز واحدتها جرفة. و قال عمر: کفی سرفا ان لا یشتهی الرّجل شیئا الا اشتراه فاکله.
هوش مصنوعی: یعنی کسری از نان به اندازه واحدهاست. عمر گفت: کافی است که انسان هیچ چیزی را نخواهد مگر اینکه آن را بخرد و بخورد.
وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ قال عبد اللَّه بن مسعود: سألت رسول (ص): ایّ الذنب اعظم؟ قال: ان تجعل للَّه ندّا و هو خلقک. قال قلت: ثمّ ایّ؟ قال: «ان تقتل ولدک مخافة ان یطعم معک» قال قلت: ثمّ ایّ؟ قال: «ان تزنی بحلیلة جارک» فانزل اللَّه تعالی تصدیقها: وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ، ای لا یعبدون الصنم و لا یجعلون للَّه شریکا و لا یقتلون النفس التی حرّم اللَّه قتلها و هی نفس المؤمن و المتعاهد الا بالحق، یعنی بحق یبیح قتلها، و هو الشرک و الزنا، و قتل النفس بغیر حق، و السعی فی الارض بالفساد. وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ، ای شیئا من هذه الافعال یَلْقَ أَثاماً. یعنی عقوبة. تقول اثم الرجل بالکسر اذنب و اثمه جازاه.
هوش مصنوعی: این متن به موضوع گناهان بزرگ و ناپسند اشاره دارد. در آن گفته شده که بزرگ‌ترین گناه این است که برای خداوند شریک قرار دهی، یعنی خداوند را با چیزی دیگر برابر بدانی. سپس برادران مسلمان از پیامبر (ص) می‌پرسند که بعد از آن بزرگ‌ترین گناه چیست، و پاسخ می‌دهد که کشتن فرزند به خاطر ترس از گرسنگی اوست، و بعد از آن، زنا با همسر همسایه. این متن همچنین توضیح می‌دهد که خدایی که این اعمال را می‌سازد، به گناهکاران عذاب می‌دهد و اشاره می‌کند که انسانی که این کارها را انجام دهد، عذاب و مجازات سختی خواهد دید.
قال الشاعر:
هوش مصنوعی: شاعر میگوید:
و هل یأثمنی اللَّه فی ان ذکرتها
هوش مصنوعی: آیا خداوند مرا در مورد اینکه این موضوع را ذکر کرده‌ام، ایمن می‌سازد؟
و عللت اصحابی بها لیلة النّفر
هوش مصنوعی: و دوستانم را در شب خروج به آن کار واداشت.
و قیل اثاما اثما و قال ابن عباس یرید جزاء الاثم و یروی فی الحدیث: «ان الغی و الآثام بئران یسیل فیهما صدید اهل النار.»
هوش مصنوعی: در این متن اشاره شده است که آثام و گناه، مجازاتی را به همراه دارند. ابن عباس توضیح می‌دهد که منظور از گناه، جزای آن است و در حدیثی نقل شده که غیبت و گناه، مانند دو چاه هستند که زهر آتش‌نشانان جهنم در آنها جاری است.
و قیل الآثام واد فی جهنم فیه الزناة.
هوش مصنوعی: در جهنم، مکان ویژه‌ای برای گناهکاران وجود دارد که در آن زناکاران قرار می‌گیرند.
یُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وقتا بعد وقت، یعذب بالوان العذاب وَ یَخْلُدْ فِیهِ، ای فی العذاب «مهانا» ذلیلا صاغرا مستخفا به لا یغاث. قرأ ابن عامر و ابو بکر: «یضاعف» و «یخلد» برفع الفاء و الدّال. علی ابتداء، و شدّد ابن عامر: یضعّف.
هوش مصنوعی: عذاب در روز قیامت برای او به طور مداوم شدت می‌گیرد و به انواع مختلفی از عذاب‌ها مبتلا خواهد شد و در همان عذاب‌ها باقی خواهد ماند. او در آنجا به حالتی ذلیل و خوار زندگی خواهد کرد و هیچ‌گونه کمکی به او نخواهد رسید. بعضی از قراء مانند ابن عامر و ابو بکر، واژه‌ها را به شکلی خاص قرائت کرده‌اند که نشان‌دهنده آغاز این عذاب‌ها است و ابن عامر نیز بر شدت عذاب‌ها تأکید کرده است.
و قرأ الآخرون بجزم الفاء و الدّال علی جواب الشرط.
هوش مصنوعی: دیگران با قطعیت حرف "ف" و "د" را به عنوان پاسخ شرط خوانده‌اند.
ثمّ قال: إِلَّا مَنْ تابَ من الشرک و الذنوب وَ آمَنَ باللّه و نبیّه محمد (ص) وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فی ایمانه. قال ابن عباس: قرأناها علی عهد النبی (ص) سنتین: وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ الآیة، ثمّ نزلت: إِلَّا مَنْ تابَ، فما رأیت النّبی (ص) فرح بشی‌ء قط، فرحه بها و فرحه به: إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً الایة. و قیل نزلت هذه الآیة فی الوحشی قاتل حمزة: روی عطاء عن ابن عباس، قال: اتی وحشی النّبی (ص) فقال: أتیتک مستجیرا، فاجرنی حتی اسمع کلام اللَّه. فقال رسول (ص): «قد کنت احبّ ان اراک علی غیر جوار فامّا اذا اتیتنی مستجیرا فانت فی جواری.
هوش مصنوعی: سپس گفت: مگر کسانی که از شرک و گناهان توبه کنند و به خدا و پیامبرش محمد (ص) ایمان آورند و عمل صالحی در ایمانشان انجام دهند. ابن عباس گفت: ما این آیه را در زمان پیامبر (ص) به مدت دو سال خواندیم: و کسانی که با خدا خداوند دیگری را نفرین نمی‌کنند، سپس این آیه نازل شد: مگر کسانی که توبه کنند. من هیچ‌گاه پیامبر (ص) را به خاطر چیزی اینقدر شاد ندیدم، او به خاطر آن و به خاطر این آیه: ما برای تو فتحی آشکار کردیم، خیلی شاد بود. همچنین این آیه درباره وحشی، قاتل حمزه، نازل شده است: عطا از ابن عباس نقل کرده که وحشی به پیامبر (ص) آمد و گفت: من به نزد تو پناهنده شدم، پس به من پناه بده تا کلام خدا را بشنوم. پیامبر (ص) فرمود: «من دوست داشتم تو را در غیر پناهندگی ببینم، اما حالا که به من پناهنده شده‌ای، در پناه من هستی».
حتی تسمع کلام اللَّه». قال: فانی اشرکت و قتلت النفس التی حرم اللَّه و زنیت فهل یقبل اللَّه منّی توبة؟ فصمت رسول اللَّه (ص) حتی انزلت: وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ الآیة، فتلاها علیه، فقال: اری شرطا فلعلی لا اعمل صالحا، انا فی جوارک حتی اسمع کلام اللَّه. فنزلت: إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ، فدعاه فتلا علیه. فقال: و لعلّی ممّن لا یشاء انا فی جوارک حتی اسمع کلام اللَّه.
هوش مصنوعی: شخصی از رسول خدا پرسید که آیا خداوند توبه من را می‌پذیرد، در حالی که من گناهان بزرگی مانند شرک، قتل نفس و زنا کرده‌ام؟ پیامبر (ص) سکوت کرد تا آیه‌ای نازل شد که در آن به کسانی اشاره شده بود که خدا را با خدایی دیگر شریک نمی‌سازند. آن شخص گفت که شاید شرطی وجود داشته باشد و او نتواند کارهای نیک انجام دهد. سپس آیه‌ای نازل شد که میگوید خداوند شرک را نمی‌بخشد، اما غیر از آن را برای هر که بخواهد، می‌بخشد. او نگران بود که شاید جزء کسانی باشد که خداوند نمی‌خواهد، و همچنان در انتظار گوش دادن به کلام خدا بود.
فنزلت: یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً. فقال نعم الآن لا اری شرطا، فاسلم.
هوش مصنوعی: ای بندگان من که در حق خود زیاده‌روی کرده‌اید، از رحمت خدا ناامید نشوید؛ چون خداوند همه گناهان را می‌بخشد. او در پاسخ گفت: اکنون هیچ شرطی نمی‌بینم، پس اسلام می‌آورم.
و هذه الآیة نزلت بالمدینة و هی ناسخة لما فی النساء فی قوله: وَ مَنْ یَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ. و قیل هذه منسوخة بها. و قیل هذه فی الشرک، و الصحیح انّ هذه هی الناسخة بدلیل قوله: وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ، و هذا محکم بالاجماع.
هوش مصنوعی: این آیه در مدینه نازل شده و دلالت بر نسخ آیه‌ای در سوره نساء دارد که میگوید: "و هر کس مؤمنی را عمداً به قتل برساند، جزایش جهنم است." برخی گفته‌اند این آیه به آن نسخ شده است و بعضی هم آن را به شرک نسبت داده‌اند. اما نظر صحیح این است که این آیه نسخی است طبق فرمایش "و من توبه و ایمان آورد"، و این مسأله مورد توافق همه است.
فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ ذهب جماعة الی ان هذا التبدیل فی الدنیا.
هوش مصنوعی: پس خداوند کارهای بد آنها را به کارهای خوب تبدیل می‌کند. برخی از افراد بر این باورند که این تغییر در زندگی دنیا اتفاق می‌افتد.
قال ابن عباس و سعید بن جبیر و الحسن و مجاهد و السدیّ و الضحاک: یبدلهم اللَّه بقبائح اعمالهم فی الشرک محاسن الاعمال فی الاسلام فیبدلهم بالشرک ایمانا، و بقتل المؤمنین قتل المشرکین، و بالزّنا عفّة و احصانا. و قال قوم یبدل اللَّه سیئاتهم التی عملوها فی الاسلام، حسنات یوم القیمة و هو قول سعید بن المسیب و مکحول، یدل علیه ما روی ابو ذر قال: رسول اللَّه (ص): «انّی لاعلم آخر رجل یخرج من النّار یؤتی بالرّجل یوم القیامة، فیقال: اعرضوا علیه صغار ذنوبه و یخبؤ عنه کبارها، فیقال له: عملت یوم کذا کذا و هو مقرّ لا ینکر و هو مشفق من کبارها، فیقال: اعطوه مکان کل سیئة حسنة فیقول: انّ لی ذنوبا ما اریها هاهنا»، قال ابو ذر: فلقد رأیت رسول اللَّه (ص) ضحک حتی بدت نواجذه. و قال بعضهم: انّ اللَّه یمحوا بالندم جمیع السیئات ثمّ یثبت مکان کلّ سیّئة حسنة. قال الزجاج: لیس انّ السیئة بعینها تصیر حسنة و لکنّ التأویل انّ السیئة تمحی بالتوبة و تکتب الحسنة مع التوبة و الکافر یحبط اللَّه عمله و یثبت له السیئات. و قیل: إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً هذه الثلث بحذاء تلک الثلاث: امّا من دعی مع اللَّه الها آخر، فآمن، و اما من زنی، فتاب، و اما من قتل، فعمل عملا صالحا. اجاب الی القصاص او الدّیة، فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً لما تقدم قبل التوبة رَحِیماً لما بعدها.
هوش مصنوعی: ابن عباس و گروهی از علما، جمله‌ای در مورد تغییر عذاب‌ها و گناهان به اعمال نیک در اسلام بیان کرده‌اند. بر اساس این نظرات، خداوند گناهان انسان‌ها را به اعمال خوب تبدیل می‌کند و به افرادی که به خدا ایمان می‌آورند به جای جرم‌هایشان، نیکویی عطا می‌کند. به بیان دیگر، با توبه، ندامت و ایمان، عذاب‌هایی که در زندگی انجام داده‌اند به حسناتی در روز قیامت تبدیل می‌شود. از حافظه رسول‌الله (ص) نیز روایت شده که آخرین فردی که از آتش جهنم آزاد می‌شود، در روز قیامت با ذکر گناهان کوچک خود مواجه می‌شود و از گناهان بزرگش پنهان نگه داشته می‌شود. او پس از تأیید گناهانش، حسناتی به او داده می‌شود. بعضی از علما همچنین گفته‌اند که گناهان با توبه محو می‌شوند و انسان می‌تواند با انجام اعمال صالح، گناهانش را جبران کند. در نهایت، بنا به روایات، شخصی که توبه کرده و از خداوند بازگشت، آمرزیده می‌شود و گناهانش به حسنات تبدیل می‌گردد.
وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً قال بعض اهل العلم: هذا فی التوبة من غیر ما سبق ذکره فی الآیة الاولی من القتل و الزنا، یعنی من تاب من الشرک و عمل صالحا، یعنی ادی الفرائض ممّن لم یقتل و لم یزن، فَإِنَّهُ یَتُوبُ إِلَی اللَّهِ مَتاباً، ای یعود الیه بعد الموت متابا حسنا، یفضّل علی غیره ممن قتل و زنی، فالتوبة الاولی و هی قوله: وَ مَنْ تابَ، رجوع عن الشرک و الثانیة رجوع الی اللَّه للجزاء و المکافاة.
هوش مصنوعی: اگر کسی توبه کند و عمل صالح انجام دهد، برخی از علمای دین گفته‌اند که این توبه مربوط به مواردی غیر از آنچه در آیه اول درباره قتل و زنا ذکر شده است، می‌باشد. به عبارت دیگر، اگر کسی از شرک توبه کند و کارهای صالحی انجام دهد، یعنی واجبات دینی را به‌جا آورد و نه مرتکب قتل یا زنا شده باشد، چنین فردی به سوی خداوند توبه حقیقی خواهد کرد که پس از مرگ به حالت نیکویی باز می‌گردد و در این حالت بر دیگران که مرتکب قتل و زنا شده‌اند، برتری دارد. بنابراین، توبه اول به معنی بازگشت از شرک است و توبه دوم به معنای بازگشت به سوی خدا برای پاداش و جزا می‌باشد.
و المعنی من تاب و رجع من الشرک و عمل بطاعته، فانّ ذلک یرجع الی اللَّه. و مثله قوله: وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ، ای یجازی علیه اذا علمه. و قال بعضهم: هذه الآیة ایضا فی التوبة عن جمیع السیئات و معناه من اراد التوبة و عزم علیها فلیبادر الیها و یوجه بها الی اللَّه. و قیل معناه من تاب فلیتب للَّه لا لغیره. فقوله: «یتوب الی اللَّه خبر بمعنی الامر، و قیل معناه فلیعلم انّ توبته و مصیره الی اللَّه، و قیل من تاب من ذنوبه فانّه یتوب الی من یقبل التوبة عن عباده و یعفو عن السیئات، فلا تهتم لذنوبک اذا تبت عنها الی اللَّه. ثم قیده بالمصدر فقال: مَتاباً تأکیدا، ای یتوب الی اللَّه حقا.
هوش مصنوعی: هر کسی که از گناه و شرک بازگردد و به اطاعت خداوند عمل کند، در واقع به سوی خداوند روی آورده است. مانند آیه‌ای که میگوید: «و هر نیکی که انجام دهید خداوند آن را می‌داند»؛ یعنی اگر خداوند از اعمال خوب شما آگاه باشد، به شما پاداش خواهد داد. برخی بر این باورند که این آیه نیز به توبه از تمام گناهان اشاره دارد و معنایش این است که کسی که می‌خواهد توبه کند و عزم جدی دارد، باید هرچه زودتر به این کار بپردازد و نیت خود را به سمت خداوند معطوف کند. همچنین گفته شده است که معنای آن این است که توبه‌کار باید فقط به خاطر خداوند توبه کند، نه به خاطر دیگران. عبارت «به سوی خدا توبه کنید» به نوعی به معنای دستور است و برخی میگویند که این به معنای این است که شخص باید بداند که توبه‌اش به سوی خداوند خواهد بود. از سوی دیگر، کسی که از گناهان خود بازمی‌گردد، به کسی توبه می‌کند که توبه بندگانش را می‌پذیرد و از گناهان چشم‌پوشی می‌کند، پس در صورتی که به خداوند توبه کند، نباید به گناهانش دل بسوزاند. همچنین به این نکته اشاره شده که با ذکر «به توبه‌ای حقیقی» تأکید بیشتری به توبه واقعی به سوی خداوند می‌شود.
وَ الَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ یعنی الشرک و تعظیم الانداد، قاله اکثر المفسرین.و قال علی بن ابی طلحة، یعنی شهادة الزور، و کان عمر بن الخطاب یجلد شاهد الزور اربعین جلدة و یسحم وجهه و یطوف به فی السوق. و قال مجاهد یعنی اعیاد المشرکین من المجوس و النصاری. و قال قتادة معناه لا یساعدون اهل الباطل علی باطلهم.
هوش مصنوعی: کسانی که دروغ‌گویی و فریب را نمی‌پذیرند، شامل شرک و پرستش خدایان دروغین هستند. بسیاری از مفسران نظر بر این دارند. علی بن ابی طلحة نیز اشاره کرده که منظور از این جمله، شهادت دروغ است. عمر بن خطاب به خاطر شهادت دروغ، مجازات‌هایی سنگین در نظر می‌گرفت. مجاهد نیز بیان کرده است که این عبارت به معنای شرکت نکردن در جشن‌های مشرکان مثل مجوس و نصاری است. قتاده هم گفته است که این بیانگر عدم همکاری با اهل باطل در باطل خودشان است.
و قیل معناه لا یشهدون مجلس الزور، فیدخل فیه اللّهو و اللّعب و الکذب و النّوح و الغناء بالباطل. روی عن محمد بن المنکدر قال: بلغنی انّ اللَّه عز و جل یقوم یوم القیمة این الذین کانوا ینزهون انفسهم و اسماعهم عن اللَّه و من مزامیر الشیطان ادخلوهم ریاض المسک. ثمّ یقول للملائکة: اسمعوا عبادی تحمیدی و ثنائی و تمجیدی و اخبروهم أَلَّا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. و اصل الزور تمویه الباطل بما یوهم انّه حقّ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ، یعنی مرّوا بجمیع ما ینبغی ان یلغی و یطرح، مَرُّوا کِراماً. ای اعرضوا عنه مسرعین کقوله: وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ.
هوش مصنوعی: در این متن اشاره شده است که افرادی که خود را از مجالس ناپسند و بی‌معنا دور نگه می‌دارند، در روز قیامت به مقام بالایی دست خواهند یافت. این افراد از گوش دادن به چیزهایی که در آنها حقایق تحریف شده و دروغ و باطل وجود دارد، خودداری می‌کنند. به آنان گفته می‌شود که هیچ ترس و غم ندارند و در واقع در دنیای دیگر به نعمت‌های بزرگی خواهند رسید. در اینجا، تأکید شده که افراد باید از لغو و باطل دوری کنند و وقتی با چنین چیزهایی مواجه می‌شوند، باید به سرعت از آنها عبور کنند و توجهی نکنند.
و یقال تکرم فلان عما یشینه اذا تنزه و اکرم نفسه عنها. قال الحسن و الکلبی: اللّغو المعاصی کلّها، یعنی اذا مروا بمجالس اللّهو و الباطل مرّوا کراما و قال مقاتل: اذا سمعوا من الکفّار الشتم و الاذی، اعرضوا و صفحوا. و قال السدی: هی منسوخة بآیة القتال. و قیل اذا ارادوا ذکر النّکاح و ذکر الفروج کنواعنه، فالکرم هاهنا هو الکنایة و التعریض و قوله عز و جلّ: کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ، کنایة عن البول و الخلاء، و قد کنی اللَّه عز و جل فی القران عن الجماع بلفظ الغشیان و التلبس و النکاح و السر و الإتیان و الافضاء و اللمس و المس و الدخول و المباشرة و المقاربة فی قوله: وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ و الطمث فی قوله: لَمْ یَطْمِثْهُنَّ و هذا باب واسع فی العربیّة.
هوش مصنوعی: در این متن به موضوعاتی پیرامون آداب و رفتارهای نیک اشاره شده است. گفته می‌شود که فرد باید از کارهای ناپسند و بیهوده پرهیز کند و خود را از این گونه فعالیت‌ها دور نگه دارد. همچنین، وقتی که به مجالس سرگرمی و باطل می‌رسند، باید با کرامت و عزت برخورد کنند. در مواقعی هم که با سخنان زشت یا آزاردهنده دیگران مواجه می‌شوند، باید بی‌توجهی نشان دهند و از آنها بگذرند. به علاوه، برخی نقل قول‌ها به این نکته اشاره دارند که ممکن است در موقعیت‌های خاص مانند صحبت درباره موضوعات ناپسند، افراد باید به صورت محترمانه و با کنایه صحبت کنند. در نهایت، اشاره‌ای به شیوه‌های مختلفی که در قرآن کریم به موضوعات جنسی یا روابط اشاره شده، وجود دارد که نشان‌دهنده توجه به آداب و معانی مختلف در زبان عربی است.
و قیل نزلت هذه الآیة فی قوم مرّوا لما دخلوا مکة بابواب بیوتهم التی عبدوا فیها الصنم، مرّوا متکرمین لم یلاحظوها و لم یلتفتوا الیها، فشکرهم اللَّه ذلک.
هوش مصنوعی: این آیه درباره گروهی از افرادی صحبت می‌کند که زمانی که به مکه وارد شدند، از درهای خانه‌هایی گذشتند که در آنها به عبادت بت‌ها مشغول بودند. آنها با احترام و توجه از کنار آنها عبور کردند و به آنها هیچ توجهی نکردند. خداوند به خاطر این رفتارشان از آنها سپاسگزاری کرد.
وَ الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ، ای اذا قری علیهم القرآن او وعظوا بالقرآن و خوفوا بما فیه لم یتغافلوا عنها کأنهم صمّ لم یسمعوها و عمی کانّهم لم یروها ای لم یکونوا علی حالهم الاولی کان لم یسمعوا بل خروا سجدا و بکیا سامعین مبصرین لما امروا به و نهوا عنه، کقوله: إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُکِیًّا.
هوش مصنوعی: آن دسته از افرادی که وقتی به آیات پروردگارشان یادآوری می‌شوند، به ویژه زمانی که قرآن بر آنها خوانده می‌شود یا به وسیله قرآن نصیحت می‌شوند و از آنچه در قرآن آمده هراس‌ناک می‌شوند، اینگونه نیستند که نسبت به آن بی‌توجه باشند، مانند کسانی که گویا ناشنوا و نابینا هستند. بلکه آنان به حالت اولیه خود برمی‌گردند و به سجده می‌افتند و در حال گریه و شنیدن به فرمان‌ها و نهی‌ها توجه می‌کنند. مانند آیه‌ای که میگوید: "هنگامی که آیات رحمن بر آنها خوانده می‌شود، سجده کرده و گریان می‌شوند."
وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قرأ ابو عمرو و حمزة و الکسائی و ابو بکر ذرّیتنا بغیر الف، علی الوحدة، و قرأ الباقون ذرّیّاتنا بالالف علی الجمع، و الذّرّیّة اسم للجمع کقوم و رهط، و من جمع فکانّه یجمع القوم اقواما، و فی معناه قولان: احدهما اجعل لنا ازواج خیر و اولاد خیر، و الثانی هب لنا من الازواج اولادا، یعنی اولاد الصّلب، و من ذرّیّتنا اولادا، یعنی اولاد الاولاد و الاعقاب، لتقرّ أعیننا برؤیتنا ایّاهم علی طاعة اللَّه و طاعة رسوله. سألوا اللَّه عز و جل ان یریهم ازواجهم و ذرّیّاتهم فی طاعته. و قال الزجاج: سألوا ان یلحق اللَّه عز و جل بهم ذرّیّتهم فی الجنة، و قال القرظی لیس شی‌ء اقرّ لعین المؤمن من ان یری زوجته و اولاده مطیعین للَّه عز و جل، و قوله: قُرَّةَ أَعْیُنٍ مصدر فلهذا لم یجمع. و قرئ فی الشواذ قرات اعین و اشتقاقه من القرّ و هو البرد لانّ دمعة السرور باردة، و ضده «سخنة العین».
هوش مصنوعی: افرادی که دعا می‌کنند: پروردگارا، به ما از همسران و فرزندان‌مان عطا کن. برخی از خوانندگان این آیه واژه «ذرّیتنا» را بدون الف و بصورت مفرد خوانده‌اند، در حالی که بقیه آن را با الف و بصورت جمع خوانده‌اند. «ذرّیه» به معنای جمع است، مانند کلماتی چون «قوم» و «رهط». این دعا دو معنا دارد: یکی این که از خداوند می‌خواهند همسرانی و فرزندانی نیکو به آنها عطا کند و دیگری این که از همسرانشان فرزندانی خواستارند که منظور فرزندان در نسل‌های بعدی است. آنها از خداوند درخواست کرده‌اند که همسران و فرزندانشان را در اطاعت خدا و رسولش ببیند. همچنین گفته شده که درخواست کرده‌اند تا خداوند نسلشان را نیز به بهشت ملحق کند. فرد مؤمنی هیچ چیز را شیرین‌تر از این نمی‌بیند که همسر و فرزندانش را در حال اطاعت از خدا ببینید. واژه «قُرَّةَ أَعْیُنٍ» به معنای منبعی از دلخوشی است و به همین دلیل شکل جمع به خود نمی‌گیرد. در برخی خوانش‌های خاص نیز واژه «اعین» آمده که ریشه‌اش از «قرّ» به معنای سرماست، زیرا اشک‌های شادی سرد هستند و برعکس آن، «گرمی چشم» است.
و قیل من القرار ای یقر البصر به فلا ینظر الی غیره. وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقِینَ إِماماً، ای ائمّة یقتدون فی الخیر بنا. و وحّد اماما لانّه مصدر، کالصیام و القیام، یقال: امّ اماما کما یقال صام صیاما و قام قیاما. و قیل هو جمع امّ کراع و رعاء و تاجر و تجار.
هوش مصنوعی: این متن به تفسیری از مفهوم "امام" و جایگاه آن در جامعه می‌پردازد. در آن به این نکته اشاره می‌شود که امام باید به عنوان الگو و راهنما برای متقین عمل کند و مردم در کارهای خوب از او پیروی کنند. همچنین به مسأله اتحاد و یگانگی امام اشاره شده و بیان می‌کند که امام به عنوان منبع و سرچشمه‌ای برای عمل‌های صالح به شمار میرود. به عبارتی، همانطور که در عبادات مانند روزه و نماز از عبارات خاصی استفاده می‌شود، در مورد امام نیز باید به یک شکل خاص به کار رود. در انتها، به جمع‌بودن کلمه "امام" و مثال‌هایی از کلمات مشابه اشاره می‌شود.
و قیل معناه اجعل کلّ واحد منّا اماما. و قیل واحد اراد به الجمع، کقوله: ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلًا، ای اطفالا، فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی، ای اعداء. و یقال امیرنا هؤلاء، ای امراؤنا. و قال الحسن اجعلنا نقتدی بالمتقین و یقتدی بنا المتقون و قال ابن عباس: اجعلنا ائمّة هدایة کما قال: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا، و لا تجعلنا ائمّة ضلالة، کما قال: وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ. قال القفال و جماعة من المفسرین: هذه الآیة دلیل علی انّ طلب الرئاسة فی الدین واجب. جابر بن عبد اللَّه گفت: پیش امیر المؤمنین علی (ع) حاضر بودم که مردی آمد به نزدیک وی و پرسید که یا امیر المؤمنین: وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً نزول این آیت در شأن کیست؟ و ایشان چه قومند که رب العالمین ایشان را باخلاق پسندیده و خصال ستوده یاد کرد، و آن گه بخصائص قربت و لطایف کرامت مخصوص کرد و طرف و غرف در جنّات النّعیم ایشان را نامزد کرد؟ جابر گفت آن ساعت علی روی وامن کرد و گفت: «یا جابر! تدری من هؤلاء؟هیچ دانی که ایشان که‌اند و این آیت کجا فرود آمد؟
هوش مصنوعی: در این متن، تفسیراتی درباره مفهوم آیه‌ای از قرآن وجود دارد. گفته شده است که هر یک از ما باید پیشوای خوبی برای دیگران باشیم و یک معنی دیگر هم این است که منظور از «واحد» در اینجا به گروهی اشاره دارد. همچنین به نظرات ابن عباس و حسن اشاره شده که از خداوند خواسته‌اند که ما را پیشوایانی هدایت‌گر قرار دهد و نه پیشوایانی گمراه. در ادامه، گفت‌وگویی بین جابر بن عبد اللَّه و امیرالمؤمنین علی (ع) روایت شده که در آن از معنای آیه‌ای خاص پرسیده می‌شود و امیرالمؤمنین به جابر میگوید که آیا می‌داند این افراد چه کسانی هستند و این آیه در چه زمینه‌ای نازل شده است.
گفتم: یا امیر المؤمنین: نزلت بالمدینة، بمدینه فرو آمد این آیت گفت: «نه یا جابر که این آیت بمکه فرو آمد. یا جابر! الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً بو بکر بو قحافه است او را حلیم قریش می‌گفتند در بدو کار که رب العزّه او را بعزّ اسلام گرامی کرد، او را دیدم در مسجد مکه از هوش برفته از بس که کفّار بنی مخزوم و بنی امیه او را زده بودند، و بنو تیم از بهر او خصومت کردند با بنی مخزوم، او را بخانه بردند هم چنان از هوش برفته. چون با هوش آمد مادر خود را دید بر بالین وی نشسته، گفت: یا امّه این محمد (ص)؟ ای مادر محمد کجاست و کار وی بچه رسید؟ پدرش بو قحافه گفت: و ما سؤالک عنه و لقد اصابک من اجله ما لا یصیب احدا لاجل احد؟ ای پسر چه جای آنست که تو از حال محمد پرسی و دل بوی چنین مشغول داری؟ نه‌بینی که بر تو چه میرود از بهر وی؟ ای پسر نمی‌بینی بنو تیم که بتعصّب تو برخاسته و میگویند اگر تو از دین محمد باز گردی و بدین پدران خویش بازآیی ما ثار تو از بنی مخزوم طلب کنیم و ایشان را به پیچانیم و کم آریم تا تشفّی تو پدید کنیم. ابو بکر سخت حلیم بود و بردبار و متواضع سر برداشت و گفت: اللّهم اهد بنی مخزوم لا یعلمون، یأمروننی بالرجوع من الحقّ الی الباطل. رب العزه او را بستود در آن حلم و وقار و سخنان آزادوار و در حقّ وی گفت: الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً. یا جابر! وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً سالم است مولی بو حذیفه که همه شب در قیام بودی متعبد و متهجد، وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا اصْرِفْ عَنَّا عَذابَ جَهَنَّمَ الآیة ابو ذر غفاری است که پیوسته با بکا و حزن بودی از بیم دوزخ و از آتش قطیعت تا رسول خدا او را گفت: «یا با ذر! هذا جبرئیل یخبرنی انّ اللَّه تعالی اجارک من النار»، وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا الآیه ابو عبیده جراح است، انفق ماله علی نفسه و علی اقربائه، فرضی اللَّه فعله، وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ الآیه علی بن ابی طالب است که هرگز بت نپرستید و شرک نیاورد و هرگز زنا نکرد و قتل بناحق نکرد، وَ الَّذِینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ سعید بن زید بن عمرو بن نفیل است: خطاب بن نفیل درعی بفروخت پس پشیمان شد سعید را گفت: تو دعوی کن که آن درع جدّ مرا بود عمرو بن نفیل و خطاب را در آن حقّی نه تا ترا رشوتی دهم سعید گفت: مرا برشوت تو حاجتی نیست و دروغ گفتن کار من نیست. فرضی اللَّه فعله، وَ الَّذِینَ إِذا ذُکِّرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ الآیه سعد بن ابی وقاص است وَ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا الآیه عمر خطاب است. ایشان را جمله باین صفات ستوده و اخلاق پسندیده که نتایج اخلاق مصطفی (ص) است، یاد کرد.
هوش مصنوعی: گفتم: ای امیر مؤمنان، آیا این آیه در مدینه نازل شده است؟ ایشان پاسخ دادند: نه، این آیه در مکه نازل شده است. سپس به ابو بکر اشاره کردند و گفتند که او شخصی با حوصله و بردبار بود. در آن زمان، او را در مسجد مکه دیدم که از شدت ضربات قریش بیهوش شده بود. این اتفاق باعث شد که برخی قبائل به خاطر او با قریش درگیر شوند. وقتی ابو بکر به هوش آمد، از مادرش درباره حال پیامبر (ص) سوال کرد. پدرش به او گفت که چرا نگران محمد هستی در حالی که خودت در چنین وضعیتی قرار داری؟ او با آرامش گفت که از خداوند خواست تا قریش را هدایت کند و به حق بازگردد. همچنین افرادی دیگر مانند ابو ذر و ابو عبیده نیز ویژگی‌های اخلاقی خاصی داشتند که در قرآن ذکر شده است. این افراد همه به خاطر رفتار و صفات نیکویشان ستوده شده‌اند.
آن گه گفت: اولئک، یعنی اولئک الذین استجمعوا هذه الخصال، یُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِما صَبَرُوا، یعنی یثابون الدرجة الرفیعة فی الجنة. و الغرفة کلّ بناء مرتفع عال.
هوش مصنوعی: سپس گفت: آنها، یعنی کسانی هستند که این ویژگی‌ها را جمع کرده‌اند، به خاطر صبرشان پاداشی در نظر گرفته می‌شود و به آنان مقام بلندی در بهشت داده می‌شود. و "غرفه" به معنای هر سازه بلند و مرتفع است.
قال عطاء یرید غرف الدّرّ و الزبرجد و الیاقوت فی الجنة بِما صَبَرُوا علی امر اللَّه و طاعته و علی الفقر و الفاقه. و قیل بما صبروا علی اذی المشرکین. و قیل بصبرهم عن الشهوات. و عن الحسن قال: قال النبی (ص): انّ فی الجنة لغرفا مبنیة فی الهواء لا علاقة من فوقها و لا عماد لها من تحتها لا یأتیها اهلها الا شبه الطیر لا ینالها الا اهل البلاء».
هوش مصنوعی: عطاء میگوید که در بهشت، اتاق‌هایی ساخته شده از مروارید، زمرد و یاقوت وجود دارد که به کسانی عطا می‌شود که در برابر فرمان خدا و اطاعت از او و همچنین در برابر فقر و تنگدستی صبر کرده‌اند. برخی نیز گفته‌اند که این پاداش به خاطر صبر آنها در مقابل آزارهای مشرکین است و گروهی دیگر بیان کرده‌اند که به خاطر کنترل بر شهوت‌های خود است. حسن نیز نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمود: در بهشت اتاق‌هایی وجود دارد که در هوا ساخته شده‌اند و نه سقفی از بالای آنها هست و نه دمی از زیر آنها. ساکنان این اتاق‌ها تنها به صورت پرندگان به آنجا می‌روند و تنها افرادی که به سختی‌ها و آزمایش‌ها مبتلا شده‌اند، به این نعمت‌ها دست پیدا می‌کنند.
وَ یُلَقَّوْنَ فِیها قرأ حمزة و الکسائی و ابو بکر یلقون بفتح الیاء و اسکان اللام و تخفیف القاف کما قال: فَسَوْفَ یَلْقَوْنَ غَیًّا، و قرأ الآخرون یلقون بضم الیاء و فتح اللام و تشدید القاف، کما قال: وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً و قوله: «تحیّة»، ای ملکا. و قیل بقاء دائما. و قوله: سَلاماً، قال الکلبی: یحیّی بعضهم بعضا بالسلام و یرسل الرب الیهم بالسلام، و قیل: التحیة البشارة لهم بالخلود فی الجنان، و السّلام السلامة فیها من الآفات.
هوش مصنوعی: آنها در بهشت خوشامدگویی دریافت می‌کنند. بعضی مانند حمزه و کسایی و ابوبکر این کلمه را با فتح یاء و سکون لام و تسهیل در قاف خوانده‌اند، همانطور که در آیه‌ای گفته شده: «پس به زودی عذابی سنگین خواهند دید». دیگران این کلمه را با ضم یاء و فتح لام و تشدید قاف قرائت کرده‌اند، مشابه به آیه‌ای دیگر که میگوید: «و به آنها نشاط و شادی می‌دهد». واژه «تحیّه» به معنای سلطنت است و بعضی نیز اشاره کرده‌اند که به معنای بقا و دوام است. واژه «سلام» به این معناست که مردم یکدیگر را با سلام می‌خوانند و خداوند نیز به آنها سلام می‌فرستد. همچنین برخی بیان کرده‌اند که تحیّه به معنی بشارتی درباره جاودانگی در بهشت است و سلام به معنای امنیت و سلامت از خطرات است.
خالِدِینَ فِیها، ای فی الجنّة لا یموتون و لا یخرجون منها حَسُنَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً. هذه فی مقابلة قوله: ساءَتْ مُسْتَقَرًّا وَ مُقاماً.
هوش مصنوعی: در بهشت جاودانه خواهند بود، نه می‌میرند و نه از آنجا بیرون می‌روند و مکان و مقامشان نیکو است. این در مقایسه با گفته‌ای است که مکان و مقام بدی دارد.
قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی، ای ما یبالی بکم و ما یکترث و ما یصنع لَوْ لا دُعاؤُکُمْ للَّه ولدا و شریکا، یدلّک علی صحّة هذا التأویل قوله: فَقَدْ کَذَّبْتُمْ، میگوید چه کار دارد بشما و عذاب کردن شما خداوند من اگر نه آنید که شما خداوند خویش را می‌فرزند و انباز گوئید. هذا کقوله: ما یَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ.
هوش مصنوعی: بگو پروردگارم به شما اعتنایی نمی‌کند، و هیچ اهمیتی برای شما قائل نیست و اگر دعا و نیایش شما به او نبود، اهمیتی به کارهای شما نمی‌داد. این امر از جمله‌ای که میگوید: «شما دروغ می‌گویید» روشن می‌شود. به این معنا که خداوند اگر شما او را فرزند و شریک قرار ندهید، هیچ‌گونه انتقامی از شما نخواهد گرفت. این مشابه این جمله است که گفته شده: «اگر شما شکر کنید و ایمان بیاورید، خداوند به عذاب شما چه کار دارد؟»
قال ابن عباس: معناه قل ما یعبوء بخلقکم ربی لو لا عبادتکم و طاعتکم ایّاه یعنی انه خلقکم لعبادته، چه کار داشت خداوند من بآفریدن شما اگر نه طاعت و عبادت وی را بودی؟ او جل جلاله خلق را که آفرید عبادت و معرفت خود را آفرید. همانست که گفت: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ. و قیل معناه ایّ وزن یکون لکم عنده لو لا توحیدکم ایّاه: چه وزن بودی و چه قدر شما را بنزدیک او اگر نه عبادت شما و توحید شما بودی؟ وزنی و قدری که هست توحید راست و اهل توحید را، آن گه خطاب با کفّار مکه گردانید، گفت: فقد کذبتم ایها الکافرون، یعنی انّ اللَّه دعاکم بالرسول الی توحیده و عبادته، فَقَدْ کَذَّبْتُمْ الرّسول و لم تجیبوه. ای کافران مکه اللَّه شما را به پیغام و رسول خویش با توحید خواند، شما پیغامبر را دروغ‌زن گرفتید و پیغام او دروغ شمردید، فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً، ای عذابا دائما لازما و هلاکا مفنیا یلحق بعضکم ببعض. اکنون که تکذیب کردید گوش دارید عذابی دائم لازم که شما را نیست گرداند و بیخ برآرد. قال عبد اللَّه بن مسعود: هو یوم بدر قتل منهم سبعون و اسر سبعون ثم اتصل به عذاب الآخرة لازما لهم. قال ابن مسعود: خمس قد مضیق: الدخان و القمر و الروم و البطشة و اللزام، قال: و الدخان هو ان صبّ علی قریش جدب سبع کسبع یوسف حتی اکلوا القدّ و العظم و نبشوا عن الموتی و رأی الناس مثل الدخان فی الهواء من الجوع. قال الزجاج: معناه فسوف یکون تکذیبکم لزاما یلزمکم فلا تعطون التوبة و تلزمکم فیه العقوبة فیدخل فی هذا یوم بدر و غیره مما یلزمهم من العذاب. و قیل هذا اللزام هو الاختصام المذکور فی سورة الحج فی قوله: هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ. ذاک الاختصام هو هذا الالتزام.
هوش مصنوعی: ابن عباس میگوید: معنای این جمله این است که خداوند به خلقت شما اهمیت نمی‌دهد مگر به خاطر عبادت و اطاعت شما از او. یعنی او شما را برای عبادت خود آفرید. اگر این عبادت و توحید شما نبود، خداوند به چه چیزی به وجود آوردن شما می‌اندیشید؟ او خلق را ایجاد کرد تا معرفت و عبادت خود را بشناسند. همانطور که در قرآن آمده: "و ما خلقتم الجن و الانس الا لیعبدون." همچنین گفته شده که منظور این است که چه ارزی برای شما نزد خداوند وجود دارد اگر توحید شما نبود. خداوند با کافران مکه سخن میگوید و می‌فرماید: "شما دروغ‌گو هستید." زیرا خداوند شما را به وسیله پیامبرش به توحید و عبادت دعوت کرده اما شما او را دروغ‌گو شمردید و به دعوت او پاسخ ندادید. ای کافران مکه، عذاب دائمی بر شما لازم خواهد شد. ابن مسعود میگوید در روز بدر هفتاد نفر از آنان کشته شدند و هفتاد نفر دیگر اسیر شدند و پس از آن عذابی دائمی بر آنها لازم شد. او همچنین به پنج نشانه از عذاب اشاره می‌کند: دود، ماه، رومیان، عذاب سخت و عذابی که بر آنها لازم خواهد شد. درباره دود توضیح می‌دهد که مردم قریش چنان در گرسنگی به سختی افتادند که به آزار یکدیگر پرداختند. این عذاب ادامه‌دار به معنای عدم پذیرش توبه و عذاب لازم برای آنها است و شامل روز بدر و سایر عذاب‌ها می‌شود. همچنین به اختصام اشاره می‌کند که در سوره حج ذکر شده و به درستی این اختصام همان التزام عذاب است.
میبدی