قوله: «وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَکُمْ سَبْعَ طَرائِقَ» ای سبع سماوات، سمّیت طرائق لتطارقها و هو ان بعضها فوق بعض، یقال طارقت النعل اذ جعلت بعضها فوق بعض، و قیل سمّیت طرائق لانّها طرائق الملائکة یسیرون فیها و یقفون علیها. «وَ ما کُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِینَ» ای کنّا لهم حافظین من ان تسقط السّماء علیهم فهلکهم کما قال تعالی: «وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ». و قیل و ما کنّا عن خلق السّماوات غافلین فیقع فیها التفات و الفطور کقوله: «ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ».
قال الزجّاج: ای لم یکن لتغفّل عن حفظهنّ کما قال. «وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً»، و قیل و ما کنّا عن ارزاق الخلق غافلین و عن شکرهم و کفرهم، و قیل ما ترکناهم سدی بغیر امر و نهی.
«وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ» ای من جانب السّماء، و قیل من السّحاب، و قیل من عین السّماء، «السَّماءِ» ای مطرا، «بِقَدَرٍ» ای قدر ما یکفیهم لشربهم و زرعهم، و قیل معناه بمقدار معلوم عند اللَّه لا یزید علیه و لا ینقص. قال ابن مسعود: لیست سنة با مطر من سنة و لکن اللَّه یصرفه حیث یشاء. و قیل بقدر او بوزن یعلمه اللَّه «فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ» یعنی ما یبقی فی الغدران و المستنقعات ینتفع به النّاس فی الصیف عند انقطاع المطر، و قیل فاسکنّاه فی الارض ثم اخرجنا منها ما نبع فماء الارض کلّه من السّماء، «وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ» حتی تهلکوا عطشا و تهلک مواشیکم و تخرب اراضیکم، و فی الخبر: انّ اللَّه تعالی انزل اربعة انهار من الجنّة سیحان و جیحان و دجلة و الفرات».
عن عکرمة عن ابن عباس عن النّبی (ص): انّ اللَّه تعالی انزل من الجنّة خمسة انهار جیحون و سیحون و دجلة و الفرات و النیل انزلها، اللَّه من عین واحدة من عیون الجنّة من اسفل درجة من درجاتها علی جناحی جبرئیل استودعها الجبال و اجراها فی الارض و جعل فیها منافع للناس فی اصناف معائشهم فذلک قوله عز و جل: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ»، فاذا کان عند خروج یأجوج و مأجوج ارسل اللَّه جبرئیل فیرفع من الارض القرآن و العلم کلّه و الحجر الاسود من رکن البیت و مقام ابراهیم و تابوت موسی بما فیه و هذه الانهار الخمسة فیرفع کلّه ذلک الی السماء فذلک قوله «وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ»، فاذا رفعت هذه الاشیاء فقد اهلها خیر الدّین و الدنیا.
«فَأَنْشَأْنا لَکُمْ بِهِ» ای بالماء، «جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ لَکُمْ فِیها» ای فی الجنّات «فَواکِهُ کَثِیرَةٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ» شتاء و صیفا، و خصّ النخیل و الاعناب بالذکر لانّهما اکثر فواکه العرب، فالنخیل لاهل مکة و المدینة و الاعناب لاهل الطائف.
«وَ شَجَرَةً» ای و انشأنا لکم شجرة، «تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْناءَ» و هی الزیتون، قرأ ابن کثیر و نافع و ابو عمر و سیناء بکسر السّین، و قرأ الآخرون بفتحها و اختلفوا فی معناه و فی سینین فی قوله: «وَ طُورِ سِینِینَ» قال مجاهد: معناه البرکة. ای تخرج من جبل مبارک، و قال قتادة معناه: الحسن ای من جبل حسن، و قال مقاتل: کلّ جبل فیه اشجار مثمرة فهو سیناء و سینین بلغة النبط. قال ابن زید: هو الّذی نودی منه موسی و هو ما بین مصر و ایلة، و قیل سیناء اسم حجارة بعینها اضیف الجبل الیها بوجودها عنده، و قال مقاتل: خصّ الطّور بالزیتون لانّ اول الزیتون نبت فیه، و یقال انّ الزیتون اوّل شی‌ء نبت فی الدّنیا بعد الطّوفان. «تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ» قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و رویس و ابن حسان عن یعقوب، تنبت بضم التاء و کسر الباء، و قرأ الآخرون و و روح عن یعقوب، تنبت بفتح التّاء و ضم الباء، فمن قرأ بفتح التّاء معناه تنبت بثمر الدهن و هو الزیتون، و قیل تنبت و معها الدهن، و من قرأ بضمّ التاء، اختلفوا فیه منهم، من قال الباء فیه زائدة و معناه تنبت الدهن کما یقال اخذت ثوبه و اخذت بثوبه، و منهم من قال نبت و انبت لغتان بمعنی واحد، قال زهیر:
رأیت ذوی الحاجات حول بیوتهم
قطینا لهم حتی اذا انبت البقل
ای نبت. «وَ صِبْغٍ لِلْآکِلِینَ» الصبغ و الصّباغ الادام الّذی یلون الخبز اذا غمس فیه و ینصبغ به و الادام کلّ ما یؤکل مع الخبز سواء ینصبغ به الخبز اولا ینصبغ، قال مقاتل: جعل اللَّه فی هذه الشجرة ادما و دهنا، فالادم الزیتون، و الدّهن الزیت، و خصّ بالذّکر لبرکته و کثرة الانتفاع به من الاستصباح به و الاصطباغ.
قوله: «وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً» ای آیة تعتبرون بها، و قیل العبرة الاتعاظ بالشی‌ء «نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِها» من اللّبن، کقوله: «مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً»، قرأ نافع و ابن عامر و ابو بکر عن عاصم و یعقوب، نسقیکم بفتح النون، و قرأ الباقون و حفص عن عاصم نُسْقِیکُمْ بضم النّون، قرأ ابو جعفر تسقیکم بالتاء و فتحها، فیکون الفعل للانعام، و سقی و اسقی لغتان. «وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ کَثِیرَةٌ» فی ظهورها و رکوبها و اوبار ها و اصوافها و اشعارها، «وَ مِنْها تَأْکُلُونَ» یعنی لحومها.
«عَلَیْها» ای و علی الانعام فی البرّ، «عَلَی الْفُلْکِ» فی البحر، «ْمَلُونَ» یقال حمله حملانا ارکبه، قیل و من العبرة بها تسخیر اللَّه ایّاها لنا مع قوّتها لنتصرّف فیها کیف نشاء.
«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ» وحده، «ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ» معبود سواه، «أَ فَلا تَتَّقُونَ» أ فلا تخافون عقوبته اذ عبدتم غیره.
«فَقالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ» ای اشرافهم لعوامهم، «ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ»
ای یتشرّف بان یکون له الفضل علیکم فیصیر متبوعا و انتم له تبع، «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ» ان لا تعبد سواه، «لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً» یعنی لا بلاغ الوحی، «ما سَمِعْنا بِهذا» الّذی یدعونا الیه نوح من التّوحید، و قیل ما سمعنا آدمیّا بعثه اللَّه رسولا، «فِی آبائِنَا الْأَوَّلِینَ» ای فی القرون الماضیة، و قیل معناه ما ارسل بشر فی آبائنا الاوّلین.
«إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ» ای ما هو الّا رجل به جنون سوداء لغلب علی دماغه فتنقص من عقله و رأیه و لجنونه یأتی بمثل هذا و طمع فیما طمع، «فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتَّی حِینٍ» ای انتظروا حتی یموت فتنجوا منه و لا تقتلوه یفیق من جنونه فیدع هذا، او یستبین جنونه فیعذر، «قالَ رَبِّ انْصُرْنِی بِما کَذَّبُونِ» لمّا ایس نوح من ایمانهم قال ربّ انتقم لی و اهلکهم بسبب تکذیبهم ایّای.
«فَأَوْحَیْنا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا» ای استجبنا دعاءه و امرناه ان یصنع سفینة بمرای منّا و منظر و تعلیمنا ایّاه صنعتها و اتخاذها. «فَإِذا جاءَ أَمْرُنا» ای قضاؤنا فی قومک بهلاکهم، «وَ فارَ التَّنُّورُ». یعنی التنور الّذی کان فی دار نوح جعل اللَّه خروج الماء منه علامة لهلاک القوم، و قال علی بن ابی طالب (ع): فارَ التَّنُّورُ ای طلع الصبح
، و قد سبق شرحه فی سورة هود. «فَاسْلُکْ فِیها،» سلک متعدّ کقوله: «ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ» ای ادخل فی السفینة من کلّ نوع من الحیوان ذکرا و انثی «وَ أَهْلَکَ» ای نسلک و اولادک و من آمن معک، «إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ» بانّه هالک فلا تحمله معک و هو ابنه کنعان و إحدی زوجتیه اسمها واغلة. «وَ لا تُخاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ» ای لا تسئلنی انجاهم فانّی اغرقهم.
«فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الْفُلْکِ»، در قرآن لفظ استواء بر پنج معنی آید: یکی بمعنی محاذات چنان که گفت: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» «هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ». وجه دوم بمعنی اعتدال چنان که در وصف موسی گفت: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی» ای استوی قدّه و اعتدل بحیث لا یزید علیه. وجه سوم بمعنی وقوف چنان که کشتی نوح را گفت: «وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ» ای وقفت. چهارم بمعنی قصد کقوله: «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ» ای قصد و عمد.
پنجم بمعنی استقرار کقوله. «ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ»، و کقوله: «فَإِذَا اسْتَوَیْتَ» ای استقررت. «أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الْفُلْکِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّانا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» ای الکافرین.
«وَ قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً» قرأ ابو بکر عن عاصم، منزلا بفتح المیم و کسر الزای، یرید موضع النزول لانّ مفعلا قد یکون للمکان. و هو القیاس فیه لانّه من نزل ینزل بکسر الزاء، فیکون المنزل علی هذا مفعولا به و هو السفینة بعد الرکوب، و قیل هو الارض بعد النزول، و یجوز ان یکون مصدرا و یکون المفعول به محذوفا و یکون الفعل العامل فی المصدر مضمرا یدلّ علیه، انزلنی کانّه قال: انزلنی مکانی لأنزله نزولا مبارکا، فانّ النزول لا یکون مصدرا لا نزل بل یکون مصدرا لنزل و المنزل و النزول واحد، و الوجه الاوّل اظهر و هو انّ المنزل موضع النزول، و قرأ الباقون و حفص عن عاصم منزلا بضم المیم و فتح الزای، و الوجه انّه یجوز ان یکون موضع انزال و ان یکون مصدرا فان کان موضعا للانزال کان مفعولا، و المعنی انزلنی موضع انزال مبارکا، فیکون المنزل علی هذا اسما للمکان من انزل، و ان کان مصدرا فالمفعول به محذوف و التقدیر، انزلنی مکانی انزالا مبارکا، و الانزال یحتمل انّه اراد فی السفینة، و یحتمل بعد الخروج. قوله: «مُبارَکاً» بالبرکة فی السفینة النجاة و فی النزول بعد الخروج کثرة النسل من اولاده الثلاثة. «وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ» ای خیر من انزل عباده المنازل، فاستجاب اللَّه دعاءه حیث قال: اهبط بسلام منّا و برکات علیک، و بارک فهیم بعد انزالهم من السفینة حین کان جمیع الخلق من نسل نوح، و قیل اراد بهذه الآیة تعلیم الخلق ان یقولوا هذا اذا ارادوا النزول بمکان لیبارک لهم فیه.
«إِنَّ فِی ذلِکَ» الّذی ذکرت من امر نوح و السفنیة و اهلاک الاعداء، «لَآیاتٍ» ای لعبرا و دلالات علی قدرتنا، «وَ إِنْ کُنَّا» یعنی و ما کنّا، و قیل و قد کنّا، «لَمُبْتَلِینَ» ای مختبرین طاعتهم بارسال نوح الیهم.
«ثُمَّ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ» ای اهلکناهم و احدثنا. «مِنْ بَعْدِهِمْ» ای من بعد قوم نوح، «قَرْناً آخَرِینَ» ای عادا الاولی.
«فَأَرْسَلْنا فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ» و هو هود، و قیل قرنا آخرین ای ثمود و هی عاد الآخرة، «فَأَرْسَلْنا فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ» و هو صالح بن عابر، و کان صالح عربیّ اللسان و کان اشدّ زهدا من عیسی بن مریم. و کان یمشی عمره حافیا حاسرا، «فَأَرْسَلْنا فِیهِمْ» ای الیهم و افاد فیهم انّه لم یأتهم من مکان غیر مکانهم، و انّما اوحی الیهم و هو فیما بینهم، «رَسُولًا مِنْهُمْ» ای من قومه، «أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ» وحده، «ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ» ای معبود سواه، «أَ فَلا تَتَّقُونَ» أ فلا تخافون عقابه.
«وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا» ای الاشراف الّذین جحدوا توحید اللَّه، «وَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ الْآخِرَةِ» ای بالبعث و النشور، «وَ أَتْرَفْناهُمْ» ای نعّمناهم و وسّعنا علیهم، «فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» حتی بطروا و عتوا، «ما هذا» ای ما هذا النبیّ، «إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ» فمن این یدّعی رسالة اللَّه من بینکم و لیس هو با ولی بها من غیره.
«وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ» فیما یأمرکم به و ینهاکم عنه، «إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ» عقولکم و مغبونون رأیکم.
«أَ یَعِدُکُمْ أَنَّکُمْ إِذا مِتُّمْ وَ کُنْتُمْ تُراباً وَ عِظاماً أَنَّکُمْ مُخْرَجُونَ» انّ الاولی فی موضع نصب مفعول یعدکم، و الثانیة بدل منها، و المعنی أ یعدکم الخروج من من قبورکم احیاء بعد کونکم ترابا و عظاما رمیمة.
«هَیْهاتَ هَیْهاتَ لِما تُوعَدُونَ» ای بعید بعید ما توعدون، اصل هذه الکلمة من المهاهاة، یقال هاهی یهاهی مهاهاة، و العرب تقولها فی الاستبعاد و الاستنکار و تستحسن فیها التکرار و تدخل فیها اللام و تحذفها تقول هیهات هذا الامر ای هو بعید، و هیهات لهذا الامر ای بعدا، و قرأ ابو جعفر هیهات هیهات بکسر التّاء.
و قرئ بالضم ایضا و کلّها لغات صحیحة، فمن فتحه جعله مثل این و کیف، و من ضمّه جعله مثل منذ و قطّ و حیث، و من کسره جعله مثل امس و هؤلاء، و الوقف علیها اذا کسرتها بالتّاء لا غیر، و اذا فتحتها جاز أن یقف علیها بالهاء.
قوله: «إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا» قیل هی کنایة عن الحیاة ای ما الحیاة الّا حیاتنا الدّنیا الّتی نحن فیها و دنت منّا، و الحیاة الّتی تدعی بعد الموت باطلة، و قیل هی کنایة عن النهایة ای ما نهایتنا و مدة بقائنا «إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا» و لا بعث بعدها و لا حیاة. و قیل هی کنایة عن الاحوال، ای ما احوالنا الّا حیاتنا الّتی نحن فیها ثمّ نموت و قد انقضی الامر و انقطع النظام. «نَمُوتُ وَ نَحْیا» ای یموت الآباء و یحیی الاولاد ثمّ یموتون، و قیل فیه تقدیم و تأخیر، و تقدیره، ان هی الّا حیاتنا الدنیا نحیا و نموت و ما نحن بمبعوثین بعد الموت.
«إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ» یعنون الرّسول. «افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً» فی دعواه الرسالة و البعث بعد الموت، «وَ ما نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِینَ» بمصدّقین فیما یدعیه و لا نؤمن به.
«قالَ رَبِّ انْصُرْنِی» ای قال الرّسول و هو صالح، ربّ انصرنی و عجّل هلاکهم بتکذیبهم ایّای، دعا علیهم حین ایس من ایمانهم، فاستجاب اللَّه دعاه، «قالَ عَمَّا قَلِیلٍ» ای عن قریب، «لَیُصْبِحُنَّ نادِمِینَ» یندمون اذا نزل بهم العذاب علی التکذیب.
«فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ بِالْحَقِّ» ای بالامر الحق من اللَّه، قیل صاح بهم جبرئیل صیحة هائلة تصدعت قلوبهم بها فماتوا، «فَجَعَلْناهُمْ غُثاءً» و هو ما یحمله السیل من حشیش و عیدان شجر، معناه صیّرناهم هلکی فیبسوا یبس الغثاء من نبات الارض، «فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» هذا کلام من لا یغلط فی فعله و لا یندم علی امره و تجده فی القرآن فی مواضع.
«ثُمَّ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قُرُوناً آخَرِینَ» فاورثناهم دورهم و اموالهم ففعلوا مثل افعالهم فعذّبناهم کتعذیبهم، منهم العمالقة و سدوم و طسم و جدیس و وبار و صغار و غیرهم. «ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ» قیل یعنی بذلک اجل الموت و قیل اجل العذاب.
«ثُمَّ أَرْسَلْنا رُسُلَنا تَتْرا» ای تواترت الرّسل بعدهم الی زمن موسی (ع).
و فی تتری قولان: احدهما یتلوا بعضهم بعضا و بین کلّ اثنین فترة، و الثانی متتابعة لا فتور فیها، و اصله من الوتر الّذی هو الفرد، ای واحدا بعد واحد، و هو اسم واحد وضع للجمع، مثل شتّی، و التّاء مبدّلة من الواو، و الاصل و تری، قلبت الواو تاء مثل التقوی و التراث، و التکلان، و الالف الّتی فی آخره قیل هی للالحاق بمنزلة الالف فی ارطی و علقی و معری و فعلی هذا یجوز ان تنوّنه و هو قراءة ابن کثیر و ابی عمرو و ابی جعفر، و قیل الالف للتأنیث وزنه فعلی مثل سکری فلا یدخله التنوین، و هو قراءة الباقین. «کُلَّ ما جاءَ أُمَّةً رَسُولُها کَذَّبُوهُ» ای ما یأتیهم رسول الّا کذبوه، «فَأَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضاً» بالاهلاک، «وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ» ای سمرا و مثلا لمن بعدهم یتحدّث بهم تعجبا، و هی جمع احدوثة و یجوز ان یکون جمع حدیث. قال الاخفش: انّما یقال هذا فی الشرّ، و امّا فی الخیر فلا یقال جعلناهم احادیث و احدوثة، و انّما یقال صار فلان حدیثا. «فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ» ای بعدا من رحمة اللَّه لقوم لا یؤمنون فیکون بمعنی اللعنة، و قیل بعدا ای اهلاکا علی معنی الدعاء علیهم.
«ثُمَّ أَرْسَلْنا مُوسی وَ أَخاهُ هارُونَ بِآیاتِنا» التسع، و قیل بالتوریة، «وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ» حجة ظاهرة.
«إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَاسْتَکْبَرُوا» عن قبول الایمان تعظّما و ترفعا، «وَ کانُوا قَوْماً عالِینَ» متکبرین قاهرین غیرهم بالظلم، کقوله: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ» «فَقالُوا» یعنی فرعون و قومه، «أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنا» فتبعهما، «وَ قَوْمُهُما» یعنی بنی اسرائیل، «لَنا عابِدُونَ» ای هم لنا کالخول و العبید یخدموننا طائعین خاضعین، و العرب تسمّی کلّ من دان لملک عابدا له، قال الحسن: کانت بنو اسرائیل یعبدون فرعون و فرعون یعبد الصّنم، و قیل یعبد العجل.
قوله: «فَکَذَّبُوهُما» ای اقاموا علی تکذیبهما، «فَکانُوا مِنَ الْمُهْلَکِینَ» بالغرق فی بحر قلزم.
«وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ» ای التوریة بعد هلاک فرعون و قومه، «لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ» لکی یهتدی به قومه.
«وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ آیَةً» ای دلالة علی قدرتنا، و لم یقل آیتین لانّ المعنی و جعلنا کلّ واحد منهما آیة، کما قال سبحانه و تعالی: «کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَها» ای اتت کلّ واحدة منهما اکلها، و قیل و جعلنا شأنهما آیة لانّ عیسی ولد من غیر اب و امّه ولدت من غیر مسیس ذکر فکانت الأعجوبة فیهما واحدة، «وَ آوَیْناهُما» ای جعلنا مأواهما «إِلی رَبْوَةٍ» قرأ ابن عامر و عاصم ربوة بفتح الرّاء، و قرأ الباقون ربوة بضمّ الرّاء، و هی بیت المقدس، و سمّیت ربوة لانّها اقرب الارض من السّماء بثمانیة عشر میلا، و قیل هی دمشق، و قیل هی مصر، و لو لا ان قربها علی ربی لغرقت تلک القری، و الربوة النشز من الارض، و فیها خمس لغات، ربوة و ربوة و ربوة و و رباوة و هی البقاع من الارض، و یقال فلان فی ربوة من قومه ای فی نسب و نصاب شریف.
«ذاتِ قَرارٍ» ای مستویة بسیطة یمکن الاستقرار علیها، و قیل فیها منازل یستقرّون فیها، و قیل القرار مستقر الماء، و معین ماء ظاهر یری بالعین، و هو مفعول من عانه یعینه اذا ادرکه البصرور آه، و یجوز ان یکون فعیلا من معن الماء یمعن اذا جری و کثر فهو معین و کلاء و ممعون جری فیه الماء، و الماعون من اسماء الماء. اهل تاریخ گفتند مولد عیسی (ع) بعد از ملک اشکانیان بود به پنجاه و یک سال و در آن روزگار مملکت زمین ملوک طوایف را بود و ملک شام قیصر روم را بود و هیردوس الملک بر بنی اسرائیل پادشاه بود از جهت قیصر، و هیردوس از قوم بنی اسرائیل که کتاب دانیال را خوانده بودند شنیده بود که ستاره‌ای برآید و طلوع آن ستاره نشانست مر فرزندی را که از مادر در وجود آید و در عهد خویش سیّد جهانیان بود و دست وی بالای همگان بود، و بتقدیر و اراده اللَّه تعالی مرده زنده کند و بیمار را شفا دهد و از نهانیها خبر دهد، و بعاقبت بآسمان شود. پس چون آن ستاره بر آمد و عیسی از مادر در وجود آمد و خبر بهیردوس رسید هیردوس قصد قتل وی کرد رب العزه ملکی فرستاد بیوسف نجّار که هیردوس قصد قتل عیسی دارد او را و مادر او را از زمین شام بزمین مصر بر، یوسف مریم را و عیسی را بر خر نشاند و روی سوی مصر نهادند اینست که ربّ العزه گفت: «وَ آوَیْناهُما إِلی رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ». دوازده سال در مصر بماندند مادر در آن صحرا و کشت زار خوشه می‌چید و فرزند می‌پرورد، آورده‌اند که مریم گهواره عیسی با خود می‌برد هر جا که میرفت از یک دوش گهواره در آویخته و از دیگر دوش زنبیل که در آن خوشه بود چنان زندگانی می‌کرد تا عیسی دوازده ساله گشت، وهب منبه گفت: اول اعجوبه‌ای که در مصر بر وی پیدا گشت آن بود که بخانه دهقانی فرو آمده بودند، شبی از شبها دزد در آن رفت و مال دهقان از خزینه وی ببرد دهقان دلتنگ شد و مریم نیز بسبب وی دلتنگ شد، عیسی مادر را گفت چیست که ترا دلتنگ می‌بینم؟
گفت از آن که شب دزد آمد و مال دهقان ببرد، عیسی گفت خواهی که من آن دزد را پیدا کنم و مال با خداوند رسانم؟ گفت: نعم یا بنیّ، نیک می‌گویی ای پسرک من چنین کن اگر توانی، گفت دهقان را بگوی تا فلان نابینا را و فلان مقعد را بنزدیک من آرد چون آمدند مقعد را گفت تو بر گردن نابینا نشین چون بر نشست نابینا را گفت تو برخیز، گفت من ضعیف تر از آنم که بر توانم خاست. عیسی گفت چنان که دوش برخاستی برخیز، آن قوّت که ترا دوش بود امروز هنوز هست برخیز، چون برخاست دست مقعد بر وزن خزینه رسید که در آن مال بود، عیسی گفت نابینا بقوّت یاری داد و مقعد بچشم بدید و بر گرفت، ایشان هر دو اقرار دادند و او را بر است داشتند و مال با خداوند دادند، دهقان گفت مریم را که این مال یک نیمه بتو دادم، مریم گفت من نخواهم که مرا نه برای این آفریده‌اند، گفت بپسرت دادم گفت کار او از آن عظیم ترست و همّت او از آن عالی‌تر که بمال دنیا رغبت کند، و آن وقت عیسی دوازده ساله بود، و بعد از آن خبر هلاک هیردوس بایشان رسید ایشان بفرمان و وحی اللَّه تعالی از آنجا بشام بازگشتند مریم و عیسی و یوسف نجار بدهی فرو آمدند، نام آن ده ناصره، و بها سمّیت النصاری و کان عیسی یتعلّم فی السّاعة علم یوم و فی الیوم علم شهر و فی الشّهر علم سنة، فلمّا تمت له ثلاثون سنة اوحی اللَّه عزّ و جل الیه و بعثه الی النّاس، و تمام بیان هذه القصّة ذکرناه فیما مضی و اللَّه اعلم.
برگردان به زبان ساده
قوله: «وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَکُمْ سَبْعَ طَرائِقَ» ای سبع سماوات، سمّیت طرائق لتطارقها و هو ان بعضها فوق بعض، یقال طارقت النعل اذ جعلت بعضها فوق بعض، و قیل سمّیت طرائق لانّها طرائق الملائکة یسیرون فیها و یقفون علیها. «وَ ما کُنَّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِینَ» ای کنّا لهم حافظین من ان تسقط السّماء علیهم فهلکهم کما قال تعالی: «وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ». و قیل و ما کنّا عن خلق السّماوات غافلین فیقع فیها التفات و الفطور کقوله: «ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ».
هوش مصنوعی: خداوند بی‌تردید هفت آسمان را آفریده است که به آنها "طرائق" نیز گفته می‌شود، زیرا هر یک بر روی دیگری قرار دارد. این واژه به معنای راه‌های آسمانی است که فرشتگان در آنها حرکت می‌کنند و بر روی آنها قرار می‌گیرند. خداوند به ما اطمینان می‌دهد که در مورد آفرینش غافل نبوده و مراقب است تا آسمان بر سر بندگان نیفتد و آنها را هلاک نکند، همانطور که در آیه‌ای دیگر به این موضوع اشاره شده است که او نگه‌دارنده آسمان است تا بر زمین نیفتد مگر به اجازه‌اش. همچنین این آیات به ما یادآوری می‌کنند که در آفرینش آسمان‌ها هیچ نقصی وجود ندارد و همه چیز به درستی و نظم خاصی خلق شده است.
قال الزجّاج: ای لم یکن لتغفّل عن حفظهنّ کما قال. «وَ جَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَحْفُوظاً»، و قیل و ما کنّا عن ارزاق الخلق غافلین و عن شکرهم و کفرهم، و قیل ما ترکناهم سدی بغیر امر و نهی.
هوش مصنوعی: زجاج می‌گوید: آیا او فراموش کرده که ما از حفظ آنها غافل نبوده‌ایم، همانطور که در قرآن آمده: «و آسمان را سقفی محفوظ قرار دادیم» و همچنین گفته شده که ما هیچگاه از روزی‌های مخلوقات و شکر و کفر آنها غافل نیستیم، و همچنین گفته شده ما آنها را بدون دستور و نهی رها نکرده‌ایم.
«وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ» ای من جانب السّماء، و قیل من السّحاب، و قیل من عین السّماء، «السَّماءِ» ای مطرا، «بِقَدَرٍ» ای قدر ما یکفیهم لشربهم و زرعهم، و قیل معناه بمقدار معلوم عند اللَّه لا یزید علیه و لا ینقص. قال ابن مسعود: لیست سنة با مطر من سنة و لکن اللَّه یصرفه حیث یشاء. و قیل بقدر او بوزن یعلمه اللَّه «فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ» یعنی ما یبقی فی الغدران و المستنقعات ینتفع به النّاس فی الصیف عند انقطاع المطر، و قیل فاسکنّاه فی الارض ثم اخرجنا منها ما نبع فماء الارض کلّه من السّماء، «وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ» حتی تهلکوا عطشا و تهلک مواشیکم و تخرب اراضیکم، و فی الخبر: انّ اللَّه تعالی انزل اربعة انهار من الجنّة سیحان و جیحان و دجلة و الفرات».
هوش مصنوعی: ما از آسمان، بارانی نازل کردیم که ممکن است از طرف ابرها یا از منابع دیگر باشد. این باران به گونه‌ای بوده که برای نوشیدن و کشاورزی کافی است و در مقداری مشخص که خداوند برای آن تعیین کرده، نازل می‌شود. ابن مسعود می‌گوید که این باران هر سال به یک شکل نمی‌بارد و خداوند آن را به هر شکل که بخواهد، می‌فرستد. همچنین، این باران به مقداری معین و با وزن مشخصی است که تنها خداوند از آن آگاه است. ما این باران را در زمین نگه داشتیم تا مردم در فصل گرما از آب آن در زمان کمبود باران بهره‌مند شوند. در واقع، آب زمین از باران آسمانی است. خداوند قادر است که با قطع باران، موجب شود مردم و دام‌هایشان عطشان شوند و زمین‌هایشان ویران گردد. همچنین در احادیث آمده است که خداوند چهار نهر از بهشت را نازل کرده است.
عن عکرمة عن ابن عباس عن النّبی (ص): انّ اللَّه تعالی انزل من الجنّة خمسة انهار جیحون و سیحون و دجلة و الفرات و النیل انزلها، اللَّه من عین واحدة من عیون الجنّة من اسفل درجة من درجاتها علی جناحی جبرئیل استودعها الجبال و اجراها فی الارض و جعل فیها منافع للناس فی اصناف معائشهم فذلک قوله عز و جل: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ»، فاذا کان عند خروج یأجوج و مأجوج ارسل اللَّه جبرئیل فیرفع من الارض القرآن و العلم کلّه و الحجر الاسود من رکن البیت و مقام ابراهیم و تابوت موسی بما فیه و هذه الانهار الخمسة فیرفع کلّه ذلک الی السماء فذلک قوله «وَ إِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ»، فاذا رفعت هذه الاشیاء فقد اهلها خیر الدّین و الدنیا.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمود که خداوند پنج رودخانه از بهشت نازل کرده است: جیحون، سیحون، دجله، فرات و نیل. این رودها از یک منبع واحد در پایین‌ترین درجه‌های بهشت و در کنار جبرئیل نازل شده‌اند. خداوند این آب‌ها را در کوه‌ها قرار داده و در زمین جاری کرده و فوایدی برای مردم در انواع معیشتشان فراهم کرده است. این موضوع به آیه‌ای اشاره دارد که می‌فرماید: «و ما از آسمان آب را به اندازه‌ای نازل کردیم و آن را در زمین ساکن ساختیم». زمانی که یأجوج و مأجوج خروج کنند، خداوند جبرئیل را می‌فرستد تا قرآن و علم، سنگ سیاه، مقام ابراهیم و تابوت موسی را از زمین به آسمان بغل کند و این پنج رودخانه را نیز به آسمان برد. در این زمان، اهل دین و دنیا از وجود چنین اشیائی محروم خواهند شد.
«فَأَنْشَأْنا لَکُمْ بِهِ» ای بالماء، «جَنَّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ لَکُمْ فِیها» ای فی الجنّات «فَواکِهُ کَثِیرَةٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ» شتاء و صیفا، و خصّ النخیل و الاعناب بالذکر لانّهما اکثر فواکه العرب، فالنخیل لاهل مکة و المدینة و الاعناب لاهل الطائف.
هوش مصنوعی: ما با آب، باغ‌هایی از خرما و انگور برای شما ایجاد کردیم که در آنها میوه‌های زیادی وجود دارد و شما از آنها استفاده می‌کنید. در اینجا، خرما و انگور به‌طور خاص ذکر شده‌اند زیرا این دو میوه در میان عرب‌ها بسیار فراوان هستند؛ خرما برای مردم مکه و مدینه و انگور برای مردم الطائف شناخته شده است.
«وَ شَجَرَةً» ای و انشأنا لکم شجرة، «تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْناءَ» و هی الزیتون، قرأ ابن کثیر و نافع و ابو عمر و سیناء بکسر السّین، و قرأ الآخرون بفتحها و اختلفوا فی معناه و فی سینین فی قوله: «وَ طُورِ سِینِینَ» قال مجاهد: معناه البرکة. ای تخرج من جبل مبارک، و قال قتادة معناه: الحسن ای من جبل حسن، و قال مقاتل: کلّ جبل فیه اشجار مثمرة فهو سیناء و سینین بلغة النبط. قال ابن زید: هو الّذی نودی منه موسی و هو ما بین مصر و ایلة، و قیل سیناء اسم حجارة بعینها اضیف الجبل الیها بوجودها عنده، و قال مقاتل: خصّ الطّور بالزیتون لانّ اول الزیتون نبت فیه، و یقال انّ الزیتون اوّل شی‌ء نبت فی الدّنیا بعد الطّوفان. «تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ» قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و رویس و ابن حسان عن یعقوب، تنبت بضم التاء و کسر الباء، و قرأ الآخرون و و روح عن یعقوب، تنبت بفتح التّاء و ضم الباء، فمن قرأ بفتح التّاء معناه تنبت بثمر الدهن و هو الزیتون، و قیل تنبت و معها الدهن، و من قرأ بضمّ التاء، اختلفوا فیه منهم، من قال الباء فیه زائدة و معناه تنبت الدهن کما یقال اخذت ثوبه و اخذت بثوبه، و منهم من قال نبت و انبت لغتان بمعنی واحد، قال زهیر:
هوش مصنوعی: و همچنین درختی را برای شما ایجاد کردیم که از کوه سینا بیرون می‌آید و آن درخت زیتون است. در اینجا بعضی مثل ابن کثیر، نافع و ابو عمر کلمه «سینا» را با کسر «س» خوانده‌اند، در حالی که دیگران با فتح آن خوانده‌اند. در معنای «سینین» نیز نظرات مختلفی وجود دارد. مجاهد این را به معنای برکت می‌داند که به معنای بیرون آمدن از کوه مبارکی است. قتاده آن را به معنای زیبایی تفسیر کرده و مقاتل بیان کرده که هر کوهی که در آن درختان میوه‌دار باشد، سینا نامیده می‌شود. ابن زید معتقد است این کوه جایی است که موسی در آن ندا داده شد و بین مصر و ایله قرار دارد. همچنین برخی گفته‌اند که سینا نامی خاص برای نوعی سنگ است که نام آن به کوه مربوط شده است. مقاتل همچنین گفته است که کوه سینا به خاطر اینکه درخت زیتون نخستین بار در آنجا روییده، خاص شده است و روایت شده که زیتون اولین چیزی است که بعد از طوفان در زمین روییده است. در مورد عبارت «تنبُتُ بالدهن» نیز اختلافاتی در قرائت وجود دارد. برخی مانند ابن کثیر و ابو عمرو این کلمه را به گونه‌ای خوانده‌اند که به معنای رویش زیتون به همراه روغن آن باشد، در حالی که دیگران به معنای رویش همراه با روغن یا به گونه‌ای دیگر آن را تفسیر کرده‌اند. در نهایت، شعر زهير نیز به این موضوع اشاره دارد.
رأیت ذوی الحاجات حول بیوتهم
قطینا لهم حتی اذا انبت البقل
هوش مصنوعی: به وضوح می‌بینم که افرادی که به کمک و نیاز دارند، در اطراف خانه‌هایشان جمع شده‌اند. ما برای آنها غذا تهیه کرده‌ایم، تا جایی که گیاهان سبز شدند.
ای نبت. «وَ صِبْغٍ لِلْآکِلِینَ» الصبغ و الصّباغ الادام الّذی یلون الخبز اذا غمس فیه و ینصبغ به و الادام کلّ ما یؤکل مع الخبز سواء ینصبغ به الخبز اولا ینصبغ، قال مقاتل: جعل اللَّه فی هذه الشجرة ادما و دهنا، فالادم الزیتون، و الدّهن الزیت، و خصّ بالذّکر لبرکته و کثرة الانتفاع به من الاستصباح به و الاصطباغ.
هوش مصنوعی: این متن به بررسی مفهوم "صبغ" و "ادم" می‌پردازد. صبغ به معنای نوع خاصی از ادویه یا چاشنی است که با نان consumed می‌شود، همچنین به انواع خوراکی‌هایی که با نان هم‌نشینی دارند اشاره دارد. نویسنده به نقل از مقاتل بیان می‌کند که خداوند در این درخت نوعی چاشنی (ادم) و روغن (دهن) قرار داده است. به‌طور خاص، در اینجا چاشنی به معنای روغن زیتون و دهن به معنای خود روغن زیتون است که به دلیل برکت و کاربردهای زیادش در تهیه غذا، به‌طور ویژه مورد توجه قرار گرفته است.
قوله: «وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً» ای آیة تعتبرون بها، و قیل العبرة الاتعاظ بالشی‌ء «نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِها» من اللّبن، کقوله: «مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً»، قرأ نافع و ابن عامر و ابو بکر عن عاصم و یعقوب، نسقیکم بفتح النون، و قرأ الباقون و حفص عن عاصم نُسْقِیکُمْ بضم النّون، قرأ ابو جعفر تسقیکم بالتاء و فتحها، فیکون الفعل للانعام، و سقی و اسقی لغتان. «وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ کَثِیرَةٌ» فی ظهورها و رکوبها و اوبار ها و اصوافها و اشعارها، «وَ مِنْها تَأْکُلُونَ» یعنی لحومها.
هوش مصنوعی: در اینجا به ما یادآوری می‌شود که در حیوانات نشانه‌ها و عبرت‌هایی برای شما وجود دارد. خداوند به شما از آنچه در شکم‌های آن‌هاست می‌خوراند، مانند شیری که از میان فضولات و خون به وجود می‌آید. در این زمینه، برخی از قاریان به شکل خاصی کلمات را می‌خوانند. همچنین در مورد مزایای این حیوانات برای شما صحبت می‌شود، مانند استفاده از آنها برای سواری، پشم و مو، و اینکه شما می‌توانید از گوشت آنها نیز بهره‌مند شوید.
«عَلَیْها» ای و علی الانعام فی البرّ، «عَلَی الْفُلْکِ» فی البحر، «ْمَلُونَ» یقال حمله حملانا ارکبه، قیل و من العبرة بها تسخیر اللَّه ایّاها لنا مع قوّتها لنتصرّف فیها کیف نشاء.
هوش مصنوعی: در زمین، بر روی چهارپایان و همچنین در دریا بر روی کشتی‌ها، چیزهایی وجود دارد که به ما تحمیل شده است. گفته شده که اینها نماد بارهایی هستند که بر آنها سوار می‌شویم. و از این سنخ، تسلط خداوند بر این چیزها را می‌توان فهمید که با وجود قدرتشان، به ما اجازه می‌دهد که هرگونه که بخواهیم از آنها استفاده کنیم.
«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ» وحده، «ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ» معبود سواه، «أَ فَلا تَتَّقُونَ» أ فلا تخافون عقوبته اذ عبدتم غیره.
هوش مصنوعی: ما نوح را به سوی قومش فرستادیم و به آنها گفت: ای قوم من، فقط خدا را بپرستید. هیچ معبودی جز او ندارید. آیا از عذاب او نمی‌ترسید وقتی که غیر از او را می‌پرستید؟
«فَقالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ» ای اشرافهم لعوامهم، «ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ»
هوش مصنوعی: «آن‌گاه سران قوم او که کافر بودند گفتند: ای اشراف، شما به عوام خود بگویید این فرد جز یک انسان مانند شما نیست و تنها می‌خواهد بر شما برتری یابد.»
ای یتشرّف بان یکون له الفضل علیکم فیصیر متبوعا و انتم له تبع، «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ» ان لا تعبد سواه، «لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً» یعنی لا بلاغ الوحی، «ما سَمِعْنا بِهذا» الّذی یدعونا الیه نوح من التّوحید، و قیل ما سمعنا آدمیّا بعثه اللَّه رسولا، «فِی آبائِنَا الْأَوَّلِینَ» ای فی القرون الماضیة، و قیل معناه ما ارسل بشر فی آبائنا الاوّلین.
هوش مصنوعی: شخصی می‌تواند برتری و فضیلت داشته باشد و مورد تبعیت دیگران قرار گیرد، در حالی که آنها از او پیروی می‌کنند. اگر خداوند می‌خواست، می‌توانست فرشتگانی را نازل کند تا پیام وحی را به شما برسانند. اما ما درباره‌ی آنچه نوح از توحید به ما می‌گوید چیزی نشنیده‌ایم. همچنین، هیچ انسانی که خدا او را به عنوان پیامبر فرستاده باشد را در نسل‌های پیشین و در جوامع قدیمی نشنیده‌ایم.
«إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ بِهِ جِنَّةٌ» ای ما هو الّا رجل به جنون سوداء لغلب علی دماغه فتنقص من عقله و رأیه و لجنونه یأتی بمثل هذا و طمع فیما طمع، «فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتَّی حِینٍ» ای انتظروا حتی یموت فتنجوا منه و لا تقتلوه یفیق من جنونه فیدع هذا، او یستبین جنونه فیعذر، «قالَ رَبِّ انْصُرْنِی بِما کَذَّبُونِ» لمّا ایس نوح من ایمانهم قال ربّ انتقم لی و اهلکهم بسبب تکذیبهم ایّای.
هوش مصنوعی: اینجا صحبت از کسی است که به جنون و دیوانگی مبتلاست و به خاطر این حالت، عقل و فهم او نقصانی پیدا کرده و به رفتارهای عجیب و غریب دست می‌زند. افرادی که شاهد این ماجرا هستند، پیشنهاد می‌کنند که بهتر است صبر کنند تا او بمیرد و از شرش خلاص شوند. در ادامه، این فرد ناامید از ایمان و اعتقاد دیگران، از خداوند می‌خواهد که او را یاری کند و از اشخاصی که او را تکذیب کرده‌اند، انتقام بگیرد.
«فَأَوْحَیْنا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا» ای استجبنا دعاءه و امرناه ان یصنع سفینة بمرای منّا و منظر و تعلیمنا ایّاه صنعتها و اتخاذها. «فَإِذا جاءَ أَمْرُنا» ای قضاؤنا فی قومک بهلاکهم، «وَ فارَ التَّنُّورُ». یعنی التنور الّذی کان فی دار نوح جعل اللَّه خروج الماء منه علامة لهلاک القوم، و قال علی بن ابی طالب (ع): فارَ التَّنُّورُ ای طلع الصبح
هوش مصنوعی: ما به او الهام کردیم که کشتی را تحت نظر ما بسازد. این به این معناست که ما به دعا و درخواست او پاسخ دادیم و او را امر کردیم که کشتی بسازد و ما به او یاد دادیم چگونه آن را بسازد و چه طور آماده کند. وقتی که فرمان ما برای هلاکت قوم تو رسید و تنور جوشید، این نشانه‌ای بود از خروج آب برای هلاکت قوم. همچنین علی بن ابی‌طالب (ع) گفت: "تنور جوشید" به معنای طلوع صبح است.
، و قد سبق شرحه فی سورة هود. «فَاسْلُکْ فِیها،» سلک متعدّ کقوله: «ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ» ای ادخل فی السفینة من کلّ نوع من الحیوان ذکرا و انثی «وَ أَهْلَکَ» ای نسلک و اولادک و من آمن معک، «إِلَّا مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ» بانّه هالک فلا تحمله معک و هو ابنه کنعان و إحدی زوجتیه اسمها واغلة. «وَ لا تُخاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ» ای لا تسئلنی انجاهم فانّی اغرقهم.
هوش مصنوعی: در این متن به حضرت نوح (ع) دستور داده شده است که به کشتی برود و از هر نوع حیوان، هم مذکر و هم مؤنث، به درون کشتی راه دهد. همچنین به او گفته شده که باید خانواده و کسانی که با او ایمان آورده‌اند را همراه ببرد، اما افرادی که سرنوشتشان هلاکت است، باید جدا شوند. در اینجا به نام پسرش کنعان و یکی از همسرانش اشاره شده که نباید به کشتی برده شوند. همچنین تأکید شده که نوح نباید درباره سرنوشت کسانی که ظلم کرده‌اند سوال کند، زیرا آنها قطعا غرق خواهند شد.
«فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الْفُلْکِ»، در قرآن لفظ استواء بر پنج معنی آید: یکی بمعنی محاذات چنان که گفت: «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ» «هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ». وجه دوم بمعنی اعتدال چنان که در وصف موسی گفت: «وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی» ای استوی قدّه و اعتدل بحیث لا یزید علیه. وجه سوم بمعنی وقوف چنان که کشتی نوح را گفت: «وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ» ای وقفت. چهارم بمعنی قصد کقوله: «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ» ای قصد و عمد.
هوش مصنوعی: در آیه‌ای از قرآن، واژه "استواء" به پنج معنا مختلف به کار رفته است. اول، به معنای توازن و هم‌سطح بودن است، مانند اشاره به این که آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند برابر هستند یا نه. دوم، به معنای اعتدال است، مثلاً در توصیف حضرت موسی که به سن بلوغ رسید و به اعتدالی در قامت خود دست یافت. سوم، به معنای قرار گرفتن یا ایستادن است، مانند وقتی که کشتی نوح روی کوه جودی قرار گرفت. چهارم، به معنای قصد و نیت است، مانند وقتی که گفته شده که خداوند به آسمان قصد کرد.
پنجم بمعنی استقرار کقوله. «ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ»، و کقوله: «فَإِذَا اسْتَوَیْتَ» ای استقررت. «أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الْفُلْکِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی نَجَّانا مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» ای الکافرین.
هوش مصنوعی: عدد پنج به معنای استقرار و قرار گرفتن است. مثلاً در آیه‌ای گفته شده: "سپس بر عرش استوار شد" و در جایی دیگر آمده: "زمانی که استواری، یعنی سکون و قرار گرفتن را پیدا کردی". همچنین در مورد کسانی که با تو بر کشتی هستند نیز آمده: "پس بگویید: شکر خداوندی را که ما را از قوم ستمگر نجات داد".
«وَ قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلًا مُبارَکاً» قرأ ابو بکر عن عاصم، منزلا بفتح المیم و کسر الزای، یرید موضع النزول لانّ مفعلا قد یکون للمکان. و هو القیاس فیه لانّه من نزل ینزل بکسر الزاء، فیکون المنزل علی هذا مفعولا به و هو السفینة بعد الرکوب، و قیل هو الارض بعد النزول، و یجوز ان یکون مصدرا و یکون المفعول به محذوفا و یکون الفعل العامل فی المصدر مضمرا یدلّ علیه، انزلنی کانّه قال: انزلنی مکانی لأنزله نزولا مبارکا، فانّ النزول لا یکون مصدرا لا نزل بل یکون مصدرا لنزل و المنزل و النزول واحد، و الوجه الاوّل اظهر و هو انّ المنزل موضع النزول، و قرأ الباقون و حفص عن عاصم منزلا بضم المیم و فتح الزای، و الوجه انّه یجوز ان یکون موضع انزال و ان یکون مصدرا فان کان موضعا للانزال کان مفعولا، و المعنی انزلنی موضع انزال مبارکا، فیکون المنزل علی هذا اسما للمکان من انزل، و ان کان مصدرا فالمفعول به محذوف و التقدیر، انزلنی مکانی انزالا مبارکا، و الانزال یحتمل انّه اراد فی السفینة، و یحتمل بعد الخروج. قوله: «مُبارَکاً» بالبرکة فی السفینة النجاة و فی النزول بعد الخروج کثرة النسل من اولاده الثلاثة. «وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ» ای خیر من انزل عباده المنازل، فاستجاب اللَّه دعاءه حیث قال: اهبط بسلام منّا و برکات علیک، و بارک فهیم بعد انزالهم من السفینة حین کان جمیع الخلق من نسل نوح، و قیل اراد بهذه الآیة تعلیم الخلق ان یقولوا هذا اذا ارادوا النزول بمکان لیبارک لهم فیه.
هوش مصنوعی: در این آیه، دعا کنید که پروردگار من را در مکان مبارکی فرود آورد. ابو بکر به نقل از عاصم، کلمه «منزلا» را به فتح میم و کسر زای خوانده و می‌خواهد به معنی مکان فرود آمدن باشد، چون واژه «مُفعَل» ممکن است به محل اشاره داشته باشد. به همین دلیل این خوانش از نظر لغوی صحیح است، زیرا «نَزَل» و «ینزل» به معنای فرود آمدن هستند و در اینجا «منزل» به عنوان مفعول به از آن استفاده شده است. برخی دیگر خوانده‌اند که ممکن است به زمین بعد از فرود آمدن اشاره داشته باشد. همچنین این کلمه می‌تواند به عنوان مصدر باشد و مفعول به آن محذوف باشد، به طوری که مفهوم درخواست این است که: مرا در مکانی فرود آور که مبارک باشد. مبارکی می‌تواند به معنای خیر و برکت در کشتی در زمان نجات و همچنین به معنای وفور نسل از فرزندان نوح بعد از فرود آمدن باشد. همچنین گفته شده است که در این جا به مردم آموخته شده است که وقتی می‌خواهند به مکانی وارد شوند، چنین دعایی را بخوانند تا در آن مکان برایشان برکت قرار داده شود.
«إِنَّ فِی ذلِکَ» الّذی ذکرت من امر نوح و السفنیة و اهلاک الاعداء، «لَآیاتٍ» ای لعبرا و دلالات علی قدرتنا، «وَ إِنْ کُنَّا» یعنی و ما کنّا، و قیل و قد کنّا، «لَمُبْتَلِینَ» ای مختبرین طاعتهم بارسال نوح الیهم.
هوش مصنوعی: در اینجا گفته شده که در ماجرای نوح، کشتی و هلاک دشمنان، نشانه‌ها و درس‌هایی وجود دارد که نشان‌دهنده قدرت ماست و اگرچه ما در گذشته، همواره در حال آزمایش و امتحان اطاعت آنها با ارسال نوح به سویشان بوده‌ایم.
«ثُمَّ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ» ای اهلکناهم و احدثنا. «مِنْ بَعْدِهِمْ» ای من بعد قوم نوح، «قَرْناً آخَرِینَ» ای عادا الاولی.
هوش مصنوعی: سپس ما بعد از آنها، قوم دیگری را به وجود آوردیم. «مِن بَعْدِهِم» یعنی بعد از قوم نوح، و «قَرْناً آخَرِینَ» به معنی قوم عاد اولی است.
«فَأَرْسَلْنا فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ» و هو هود، و قیل قرنا آخرین ای ثمود و هی عاد الآخرة، «فَأَرْسَلْنا فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ» و هو صالح بن عابر، و کان صالح عربیّ اللسان و کان اشدّ زهدا من عیسی بن مریم. و کان یمشی عمره حافیا حاسرا، «فَأَرْسَلْنا فِیهِمْ» ای الیهم و افاد فیهم انّه لم یأتهم من مکان غیر مکانهم، و انّما اوحی الیهم و هو فیما بینهم، «رَسُولًا مِنْهُمْ» ای من قومه، «أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ» وحده، «ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ» ای معبود سواه، «أَ فَلا تَتَّقُونَ» أ فلا تخافون عقابه.
هوش مصنوعی: ما رسولانی از خودشان به سوی قوم آنها فرستادیم، یکی از آنها هود بود و گفته شده که او در زمان قوم ثمود و قوم جدیدی به نام عاد نیز آمد. سپس صالح بن عابر به عنوان پیامبر دیگر فرستاده شد. صالح به زبان عربی صحبت می‌کرد و از عیسی بن مریم بیشتر زاهد بود. او عموماً با پاهای برهنه و سر برهنه راه میرفت. این پیامبر به قوم خود اعلام کرد که پیامبر از میان آنها آمده است و وحی به او داده شده است، به این معنا که او از مکانی دور نیامده و پیامش را در میان خودشان دریافت کرده است. پیام او این بود: «تنها خداوند را بپرستید و جز او معبودی نداشته باشید» و از آنها خواسته بود که از عذاب الهی بترسند.
«وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا» ای الاشراف الّذین جحدوا توحید اللَّه، «وَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ الْآخِرَةِ» ای بالبعث و النشور، «وَ أَتْرَفْناهُمْ» ای نعّمناهم و وسّعنا علیهم، «فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» حتی بطروا و عتوا، «ما هذا» ای ما هذا النبیّ، «إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمَّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ» فمن این یدّعی رسالة اللَّه من بینکم و لیس هو با ولی بها من غیره.
هوش مصنوعی: و اشراف قوم کافر او گفتند: «این پیامبر چه کسی است؟ او فقط انسانی مانند شماست که از آنچه شما می‌خورید، می‌خورد و از آنچه شما می‌نوشید، می‌نوشد. ما مانند او را نمی‌توانیم از رسالت خداوند جدا بکنیم، چرا که او نیز انسانی عادی است.»
«وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ» فیما یأمرکم به و ینهاکم عنه، «إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ» عقولکم و مغبونون رأیکم.
هوش مصنوعی: اگر به انسانی مانند خودتان که دستوراتی می‌دهد یا شما را از کارهایی منع می‌کند، اطاعت کنید، قطعاً در این صورت شما از نظر عقل و نظر خود زیان خواهید دید.
«أَ یَعِدُکُمْ أَنَّکُمْ إِذا مِتُّمْ وَ کُنْتُمْ تُراباً وَ عِظاماً أَنَّکُمْ مُخْرَجُونَ» انّ الاولی فی موضع نصب مفعول یعدکم، و الثانیة بدل منها، و المعنی أ یعدکم الخروج من من قبورکم احیاء بعد کونکم ترابا و عظاما رمیمة.
هوش مصنوعی: آیا به شما وعده داده شده است که وقتی مردید و تبدیل به خاک و استخوان شدید، به زندگی باز گردانده خواهید شد؟ در این جمله، "أنّ" اول به عنوان مفعول "یعدکم" به کار رفته و دومی به عنوان بدل از آن. معنی این جمله این است که آیا شما وعده خروج از قبور به صورت زنده پس از این که تبدیل به خاک و استخوان شوید، داده شده است؟
«هَیْهاتَ هَیْهاتَ لِما تُوعَدُونَ» ای بعید بعید ما توعدون، اصل هذه الکلمة من المهاهاة، یقال هاهی یهاهی مهاهاة، و العرب تقولها فی الاستبعاد و الاستنکار و تستحسن فیها التکرار و تدخل فیها اللام و تحذفها تقول هیهات هذا الامر ای هو بعید، و هیهات لهذا الامر ای بعدا، و قرأ ابو جعفر هیهات هیهات بکسر التّاء.
هوش مصنوعی: عبارت «هَیْهاتَ هَیْهاتَ لِما تُوعَدُونَ» به معنای بسیار دور و بعید از آنچه که به شما وعده داده شده است، می‌باشد. ریشه این کلمه به واژه «مهاهاة» برمی‌گردد که در زبان عربی برای ابراز استبعاد و اعتراض استفاده می‌شود. در این حالت، تکرار آن هم پسندیده به شمار می‌آید. همچنین می‌توان به صورت «هیهات این امر» یا «هیهات لهذا الامر» به کار برد، که هر دو به معنای بعد و دوری از یک موضوع خاص است. از سوی دیگر، یکی از قاریان معروف به نام ابو جعفر، این عبارت را با شکستن حرف «ت» خوانده است.
و قرئ بالضم ایضا و کلّها لغات صحیحة، فمن فتحه جعله مثل این و کیف، و من ضمّه جعله مثل منذ و قطّ و حیث، و من کسره جعله مثل امس و هؤلاء، و الوقف علیها اذا کسرتها بالتّاء لا غیر، و اذا فتحتها جاز أن یقف علیها بالهاء.
هوش مصنوعی: این کلمه به دو صورت خوانده می‌شود: با ضمه و با فتحه که هر دو درست هستند. اگر کسی آن را با فتحه بخواند، آن را مشابه کلمات "این" و "چگونه" می‌داند. اگر با ضمه خوانده شود، به کلمات "از" و "بعضی" و "جایی" شبیه است. و اگر با کسره خوانده شود، مانند "دیروز" و "اینها" محسوب می‌شود. در این حالت اگر بر روی آن با کسره بخوانیم و به "تاء" ختم کنیم، فقط این نوع توقف مجاز است و اگر با فتحه خوانده شود، می‌توان با "هاء" هم روی آن توقف کرد.
قوله: «إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا» قیل هی کنایة عن الحیاة ای ما الحیاة الّا حیاتنا الدّنیا الّتی نحن فیها و دنت منّا، و الحیاة الّتی تدعی بعد الموت باطلة، و قیل هی کنایة عن النهایة ای ما نهایتنا و مدة بقائنا «إِنْ هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا» و لا بعث بعدها و لا حیاة. و قیل هی کنایة عن الاحوال، ای ما احوالنا الّا حیاتنا الّتی نحن فیها ثمّ نموت و قد انقضی الامر و انقطع النظام. «نَمُوتُ وَ نَحْیا» ای یموت الآباء و یحیی الاولاد ثمّ یموتون، و قیل فیه تقدیم و تأخیر، و تقدیره، ان هی الّا حیاتنا الدنیا نحیا و نموت و ما نحن بمبعوثین بعد الموت.
هوش مصنوعی: این جمله اشاره دارد که زندگی ما تنها به همین زندگی دنیوی محدود است که در آن هستیم و هیچ زندگی دیگری پس از مرگ وجود ندارد. برخی بر این باورند که این جمله به پایان زندگی و مدت زمان وجود ما اشاره دارد و به این معناست که پس از مرگ، هیچ نوع بیداری یا زندگی تازه‌ای وجود نخواهد داشت. همچنین می‌توان آن را به وضعیت‌های مختلف زندگی تفسیر کرد، یعنی وضعیت‌های ما تنها به همین زندگی دنیوی محدود می‌شود و پس از آن، همه چیز به پایان می‌رسد.
به طور کلی، این عبارت بیان می‌کند که والدین می‌میرند و فرزندان به حیات ادامه می‌دهند و سپس آنها نیز خواهند مرد، و در این بین هیچ‌گونه بازگشتی وجود نخواهد داشت.
«إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ» یعنون الرّسول. «افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً» فی دعواه الرسالة و البعث بعد الموت، «وَ ما نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِینَ» بمصدّقین فیما یدعیه و لا نؤمن به.
هوش مصنوعی: او تنها یک مرد است، به این معنا که پیامبر است. او به خدا دروغی بسته و در مورد ادعای پیامبری و زندگی پس از مرگ، سخنانی را مطرح کرده است و ما به آنچه او می‌گوید ایمان نمی‌آوریم و به ادعاهایش ایمان نخواهیم آورد.
«قالَ رَبِّ انْصُرْنِی» ای قال الرّسول و هو صالح، ربّ انصرنی و عجّل هلاکهم بتکذیبهم ایّای، دعا علیهم حین ایس من ایمانهم، فاستجاب اللَّه دعاه، «قالَ عَمَّا قَلِیلٍ» ای عن قریب، «لَیُصْبِحُنَّ نادِمِینَ» یندمون اذا نزل بهم العذاب علی التکذیب.
هوش مصنوعی: «خداوندا، مرا یاری کن»؛ این عبارتی است که پیامبر صالح به زبان می‌آورد. او از خدا می‌خواهد که زودتر عذاب کسانی را که به او دروغ می‌گویند بفرستد و در حالتی از ناامیدی از ایمان آنها، از خدا کمک می‌طلبد. خداوند دعای او را قبول می‌کند و می‌فرماید که خیلی زود آنها احساس پشیمانی خواهند کرد، زمانی که عذاب بر آنها نازل شود و نتوانند به دروغ‌های خود ادامه دهند.
«فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَةُ بِالْحَقِّ» ای بالامر الحق من اللَّه، قیل صاح بهم جبرئیل صیحة هائلة تصدعت قلوبهم بها فماتوا، «فَجَعَلْناهُمْ غُثاءً» و هو ما یحمله السیل من حشیش و عیدان شجر، معناه صیّرناهم هلکی فیبسوا یبس الغثاء من نبات الارض، «فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» هذا کلام من لا یغلط فی فعله و لا یندم علی امره و تجده فی القرآن فی مواضع.
هوش مصنوعی: صدای هولناکی به حق از سوی خدا به آنان رسید که باعث تکان خوردن دل‌هایشان شد و در نتیجه جان سپردند. سپس ما آنها را مانند چیزهای بی‌ارزشی کردیم که سیل با خود می‌برد، همانند علف و شاخ و برگ درختان، به گونه‌ای که آنها به هلاکت رسیدند و مانند علف خشک شدند. این جمله‌ای است از سوی کسی که در کارهایش خطا نمی‌کند و بر تصمیماتش پشیمان نمی‌شود و در قرآن در جاهای مختلف آمده است.
«ثُمَّ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قُرُوناً آخَرِینَ» فاورثناهم دورهم و اموالهم ففعلوا مثل افعالهم فعذّبناهم کتعذیبهم، منهم العمالقة و سدوم و طسم و جدیس و وبار و صغار و غیرهم. «ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ» قیل یعنی بذلک اجل الموت و قیل اجل العذاب.
هوش مصنوعی: سپس ما بعد از آنها نسل‌های دیگری را به وجود آوردیم و اموال و نعمت‌های آنها را به نسل‌های بعدی آنها واگذار کردیم. آنها هم مانند پیشینیان خود عمل کردند و به همین خاطر ما آنها را عذاب کردیم، مانند عذابی که به پیشینیانشان داده بودیم. از جمله این اقوام می‌توان به عمالقه، سدوم، طسم، جدیس و وبار و صغار و غیره اشاره کرد. هیچ امتی نمی‌تواند مدت حیات یا عذاب خود را جلو بیندازد یا به تأخیر بیندازد. در اینجا گفته شده که این مدت می‌تواند به معنای مدت عمر یا مدت عذاب باشد.
«ثُمَّ أَرْسَلْنا رُسُلَنا تَتْرا» ای تواترت الرّسل بعدهم الی زمن موسی (ع).
هوش مصنوعی: سپس رسولان خود را یکی پس از دیگری فرستادیم تا به زمان موسی (ع) برسند.
و فی تتری قولان: احدهما یتلوا بعضهم بعضا و بین کلّ اثنین فترة، و الثانی متتابعة لا فتور فیها، و اصله من الوتر الّذی هو الفرد، ای واحدا بعد واحد، و هو اسم واحد وضع للجمع، مثل شتّی، و التّاء مبدّلة من الواو، و الاصل و تری، قلبت الواو تاء مثل التقوی و التراث، و التکلان، و الالف الّتی فی آخره قیل هی للالحاق بمنزلة الالف فی ارطی و علقی و معری و فعلی هذا یجوز ان تنوّنه و هو قراءة ابن کثیر و ابی عمرو و ابی جعفر، و قیل الالف للتأنیث وزنه فعلی مثل سکری فلا یدخله التنوین، و هو قراءة الباقین. «کُلَّ ما جاءَ أُمَّةً رَسُولُها کَذَّبُوهُ» ای ما یأتیهم رسول الّا کذبوه، «فَأَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضاً» بالاهلاک، «وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ» ای سمرا و مثلا لمن بعدهم یتحدّث بهم تعجبا، و هی جمع احدوثة و یجوز ان یکون جمع حدیث. قال الاخفش: انّما یقال هذا فی الشرّ، و امّا فی الخیر فلا یقال جعلناهم احادیث و احدوثة، و انّما یقال صار فلان حدیثا. «فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ» ای بعدا من رحمة اللَّه لقوم لا یؤمنون فیکون بمعنی اللعنة، و قیل بعدا ای اهلاکا علی معنی الدعاء علیهم.
هوش مصنوعی: در این متن به دو نوع گفتار اشاره شده است: یکی که برخی از آنها به برخی دیگر می‌نگرند و بین هر دو فاصله‌ای وجود دارد، و دومی که پیوسته و بدون وقفه است. واژه "متتابعه" به معنای متوالی و پیوسته بودن است. همچنین به واژه "احادیث" اشاره شده است که به نوعی به روایت‌ها و داستان‌های عبرت‌آموز اشاره دارد. به عقیده برخی از مفسرین، این واژه در مورد بدی‌ها به کار می‌رود و در مورد خوبی‌ها نمی‌توان چنین گفت. در پایان، ابراز تأسف و عذابی برای قوم‌هایی که ایمان نمی‌آورند بیان شده است که ممکن است به معنای لعنت یا دعا برای هلاکت آنها باشد.
«ثُمَّ أَرْسَلْنا مُوسی وَ أَخاهُ هارُونَ بِآیاتِنا» التسع، و قیل بالتوریة، «وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ» حجة ظاهرة.
هوش مصنوعی: سپس ما موسی و برادرش هارون را با آیات خود فرستادیم و برخی گفته‌اند که این موضوع در تورات ذکر شده است، و همچنین با دلیلی واضح و نمایان.
«إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَاسْتَکْبَرُوا» عن قبول الایمان تعظّما و ترفعا، «وَ کانُوا قَوْماً عالِینَ» متکبرین قاهرین غیرهم بالظلم، کقوله: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ» «فَقالُوا» یعنی فرعون و قومه، «أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنا» فتبعهما، «وَ قَوْمُهُما» یعنی بنی اسرائیل، «لَنا عابِدُونَ» ای هم لنا کالخول و العبید یخدموننا طائعین خاضعین، و العرب تسمّی کلّ من دان لملک عابدا له، قال الحسن: کانت بنو اسرائیل یعبدون فرعون و فرعون یعبد الصّنم، و قیل یعبد العجل.
هوش مصنوعی: فرعون و اطرافیانش به خاطر تکبر و تمسک به مقام خود از پذیرش ایمان سرباز زدند. آنها گروهی متکبر و ظالم بودند که بر دیگران سلطه داشتند. آنها گفتند: «آیا ما باید به دو انسانی از خودمان ایمان بیاوریم؟» و اشاره به بنی‌اسرائیل داشتند که به نوعی در خدمت آنها بودند و مثل خدم و حشم به آنها خاضع بودند. در زبان عربی، به هر کسی که تحت سلطه یک پادشاه باشد، عابد می‌گویند. برخی نیز گفته‌اند که بنی‌اسرائیل به فرعون و او به بت‌ها عبادت می‌کردند.
قوله: «فَکَذَّبُوهُما» ای اقاموا علی تکذیبهما، «فَکانُوا مِنَ الْمُهْلَکِینَ» بالغرق فی بحر قلزم.
هوش مصنوعی: آنها به این دو نفر دروغ گفتند و به سخنانشان اعتنایی نکردند و در نتیجه، از جمله کسانی شدند که هلاک شدند، مانند غرق شدن در دریا.
«وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ» ای التوریة بعد هلاک فرعون و قومه، «لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ» لکی یهتدی به قومه.
هوش مصنوعی: ما به موسی کتاب نازل کردیم تا شاید قوم او به راه درست هدایت شوند.
«وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ آیَةً» ای دلالة علی قدرتنا، و لم یقل آیتین لانّ المعنی و جعلنا کلّ واحد منهما آیة، کما قال سبحانه و تعالی: «کِلْتَا الْجَنَّتَیْنِ آتَتْ أُکُلَها» ای اتت کلّ واحدة منهما اکلها، و قیل و جعلنا شأنهما آیة لانّ عیسی ولد من غیر اب و امّه ولدت من غیر مسیس ذکر فکانت الأعجوبة فیهما واحدة، «وَ آوَیْناهُما» ای جعلنا مأواهما «إِلی رَبْوَةٍ» قرأ ابن عامر و عاصم ربوة بفتح الرّاء، و قرأ الباقون ربوة بضمّ الرّاء، و هی بیت المقدس، و سمّیت ربوة لانّها اقرب الارض من السّماء بثمانیة عشر میلا، و قیل هی دمشق، و قیل هی مصر، و لو لا ان قربها علی ربی لغرقت تلک القری، و الربوة النشز من الارض، و فیها خمس لغات، ربوة و ربوة و ربوة و و رباوة و هی البقاع من الارض، و یقال فلان فی ربوة من قومه ای فی نسب و نصاب شریف.
هوش مصنوعی: در این متن به توانایی خداوند اشاره شده است که عیسی و مادرش را به عنوان نشانه‌ای از قدرت خود قرار داده است. دلیل اینکه از «آیتین» استفاده نکرده است، این است که هر یک از آنها به تنهایی نشانه‌ای هستند. همچنین اشاره شده که تولد عیسی بدون پدر و وضعیت مادرش، خود دلیلی شگفت‌انگیز دارد. در ادامه، به مکان امنی که آنها به آنجا پناه بردند اشاره شده است و چندین نظرات در مورد اینکه آن مکان کجا بوده، از جمله بیت المقدس، دمشق و مصر ذکر شده است. همچنین توضیحاتی درباره معنای واژه «ربوة» و ارتباط آن با بلندی‌های زمین ارائه شده است.
«ذاتِ قَرارٍ» ای مستویة بسیطة یمکن الاستقرار علیها، و قیل فیها منازل یستقرّون فیها، و قیل القرار مستقر الماء، و معین ماء ظاهر یری بالعین، و هو مفعول من عانه یعینه اذا ادرکه البصرور آه، و یجوز ان یکون فعیلا من معن الماء یمعن اذا جری و کثر فهو معین و کلاء و ممعون جری فیه الماء، و الماعون من اسماء الماء. اهل تاریخ گفتند مولد عیسی (ع) بعد از ملک اشکانیان بود به پنجاه و یک سال و در آن روزگار مملکت زمین ملوک طوایف را بود و ملک شام قیصر روم را بود و هیردوس الملک بر بنی اسرائیل پادشاه بود از جهت قیصر، و هیردوس از قوم بنی اسرائیل که کتاب دانیال را خوانده بودند شنیده بود که ستاره‌ای برآید و طلوع آن ستاره نشانست مر فرزندی را که از مادر در وجود آید و در عهد خویش سیّد جهانیان بود و دست وی بالای همگان بود، و بتقدیر و اراده اللَّه تعالی مرده زنده کند و بیمار را شفا دهد و از نهانیها خبر دهد، و بعاقبت بآسمان شود. پس چون آن ستاره بر آمد و عیسی از مادر در وجود آمد و خبر بهیردوس رسید هیردوس قصد قتل وی کرد رب العزه ملکی فرستاد بیوسف نجّار که هیردوس قصد قتل عیسی دارد او را و مادر او را از زمین شام بزمین مصر بر، یوسف مریم را و عیسی را بر خر نشاند و روی سوی مصر نهادند اینست که ربّ العزه گفت: «وَ آوَیْناهُما إِلی رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ». دوازده سال در مصر بماندند مادر در آن صحرا و کشت زار خوشه می‌چید و فرزند می‌پرورد، آورده‌اند که مریم گهواره عیسی با خود می‌برد هر جا که میرفت از یک دوش گهواره در آویخته و از دیگر دوش زنبیل که در آن خوشه بود چنان زندگانی می‌کرد تا عیسی دوازده ساله گشت، وهب منبه گفت: اول اعجوبه‌ای که در مصر بر وی پیدا گشت آن بود که بخانه دهقانی فرو آمده بودند، شبی از شبها دزد در آن رفت و مال دهقان از خزینه وی ببرد دهقان دلتنگ شد و مریم نیز بسبب وی دلتنگ شد، عیسی مادر را گفت چیست که ترا دلتنگ می‌بینم؟
هوش مصنوعی: «قرار» به معنای مکانی ثابت و مطمئن است که می‌توان در آن سکونت کرد. همچنین، برخی گفته‌اند که قرار به معنای جایی است که آب در آن جمع می‌شود و می‌توان آن را با چشم دید. آب، مایه حیات و برکت است و با این توصیف به نوعی در ارتباط است. در تاریخ آمده است که عیسی (ع) در زمانی متولد شد که قدرت در دستان شاهان محلی بود و قیصر روم بر بلاد شام سلطنت داشت. هیرودیس، که از بنی‌اسرائیل بودند، به نیابت از قیصر بر این سرزمین پادشاهی می‌کرد. او از پیشگویی‌هایی که درباره‌ی تولد یکنفر خاص وجود داشت آگاه بود و قصد داشت عیسی را به قتل برساند. خداوند یوسف نجار را مأمور کرد تا عیسی و مادرش، مریم، را به مصر ببرد تا از خطر هیرودیس در امان بمانند. آنها در مصر دوازده سال زندگی کردند و مریم در این مدت به تربیت عیسی پرداخت و در ضمن زندگی روزمره خود به کار و کشاورزی ادامه داد. هنگامی که عیسی دوازده ساله شد، او متوجه نگرانی و دلخوری مادرش شد و از او سوال کرد که چرا غمگین است.
گفت از آن که شب دزد آمد و مال دهقان ببرد، عیسی گفت خواهی که من آن دزد را پیدا کنم و مال با خداوند رسانم؟ گفت: نعم یا بنیّ، نیک می‌گویی ای پسرک من چنین کن اگر توانی، گفت دهقان را بگوی تا فلان نابینا را و فلان مقعد را بنزدیک من آرد چون آمدند مقعد را گفت تو بر گردن نابینا نشین چون بر نشست نابینا را گفت تو برخیز، گفت من ضعیف تر از آنم که بر توانم خاست. عیسی گفت چنان که دوش برخاستی برخیز، آن قوّت که ترا دوش بود امروز هنوز هست برخیز، چون برخاست دست مقعد بر وزن خزینه رسید که در آن مال بود، عیسی گفت نابینا بقوّت یاری داد و مقعد بچشم بدید و بر گرفت، ایشان هر دو اقرار دادند و او را بر است داشتند و مال با خداوند دادند، دهقان گفت مریم را که این مال یک نیمه بتو دادم، مریم گفت من نخواهم که مرا نه برای این آفریده‌اند، گفت بپسرت دادم گفت کار او از آن عظیم ترست و همّت او از آن عالی‌تر که بمال دنیا رغبت کند، و آن وقت عیسی دوازده ساله بود، و بعد از آن خبر هلاک هیردوس بایشان رسید ایشان بفرمان و وحی اللَّه تعالی از آنجا بشام بازگشتند مریم و عیسی و یوسف نجار بدهی فرو آمدند، نام آن ده ناصره، و بها سمّیت النصاری و کان عیسی یتعلّم فی السّاعة علم یوم و فی الیوم علم شهر و فی الشّهر علم سنة، فلمّا تمت له ثلاثون سنة اوحی اللَّه عزّ و جل الیه و بعثه الی النّاس، و تمام بیان هذه القصّة ذکرناه فیما مضی و اللَّه اعلم.
هوش مصنوعی: روزی دزدی به خانه دهقان آمد و اموال او را دزدید. عیسی (ع) به دهقان گفت که آیا می‌خواهد دزد را پیدا کند و اموال را به صاحبش برگرداند؟ دهقان با خوشحالی گفت بله، اگر توانایی چنین کاری را داری. عیسی از دهقان خواست تا دو فرد نابینا و مقعدی (ناتوان) را نزد او بیاورد. زمانی که آنها آمدند، عیسی به مقعدی گفت که برگردن نابینا بنشیند. سپس به نابینا گفت که بلند شود. نابینا گفت که من ناتوان‌تر از آن هستم که بخواهم بلند شوم. عیسی به او گفت: «همانطور که دیروز بلند شدی، امروز هم می‌توانی بلند شوی.» نابینا برخاست و آنقدر قوت پیدا کرد که توانست بار را بر دارد. سرانجام هر دو شهادت دادند و اموال را به دهقان بازگرداندند. دهقان به مریم گفت که من نیمی از این مال را به تو می‌دهم، اما مریم گفت که او برای این مسائل آفریده نشده است. دهقان گفت که این مال را به پسرت می‌دهم و مریم پاسخ داد که کار او بزرگتر و همت او از اینکه به مال دنیا رغبت کند، بالاتر است. در آن زمان، عیسی دوازده ساله بود. بعد از مدتی، خبر رسید که هیرودس هلاک شده است و مریم، عیسی و یوسف نجار به دستور و وحی خدا به شام بازگشتند. نام آن جا ناصره بود و به این دلیل به نصاری معروف شدند. عیسی در مدت کوتاهی علم روز و ماه و سال را فرا گرفت و وقتی که به سی سالگی رسید، خداوند وحی کرد و او را به سوی مردم فرستاد. جزئیات این داستان در موارد قبل ذکر شده و خداوند داناتر است.
میبدی