بدانکه این سوره چهار هزار و هشتصد و دو حرف است و هزار و هشتصد و چهل کلمه و صد و هژده آیت بعدد کوفیان، جمله بمکه فرو آمد، و درین سوره دو آیت منسوخ است: یکی «فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ حَتَّی حِینٍ» بآیت سیف منسوخ است دیگر. «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ» این قدر از آیت منسوخ است بآیت سیف و باقی آیت محکم، و در فضیلت سوره ابیّ بن کعب روایت کند
قال قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة المؤمنون بشّرته الملائکة بالروح و الرّیحان و ما تقرّ به عینه عند نزول ملک الموت.
و عن عروة بن الزبیر عن عبد الرحمن بن عبد القاری قال سمعت عمر بن الخطاب یقول: کان اذا نزل علی رسول اللَّه (ص) الوحی یسمع عند وجهه کدویّ النحل فمکثنا ساعة.
و فی روایة فنزل علیه یوما فمکثنا ساعة فاستقبل القبلة و رفع یدیه و قال اللّهم زدنا و لا تنقصنا و اکرمنا و لا تهنّا و اعطنا و لا تحرّمنا و آثرنا و لا تؤثر علینا و ارضنا و ارض عنّا، ثم قال لقد انزلنا علینا عشر آیات من اقامهنّ دخل الجنّة، ثم قرأ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ عشر آیات.
قوله: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» قد فی اللغة لتزیین الکلام و تحسینه، و قیل هو حرف تأکید، و قال المحققون، معنی قد تقریب الماضی من الحال، یدلّ علی انّ الفلاح قد حصل لهم و هم علیه فی الحال، و هذا ابلغ فی الصفة من تجرید ذکر الفعل، و معنی الفلاح نیل المأمول و النجاة من المحذور. و قال ابن عباس: الفلاح البقاء و النجاح، و معنی الآیة قد سعد المصدّقون بالتوحید و نالوا دوام البقاء فی الجنّة.
و عن ابن عباس قال قال رسول اللَّه: «لمّا خلق اللَّه جنّة عدن خلق فیها ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر.
ثمّ قال لها تکلمی، قالت قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ثلاثا، ثمّ قالت انا حرام علی کلّ بخیل و مراء.
«الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ» الخشوع فی الصّلاة غض الطرف و ضبط السرّ و تسکین الاطراف. معنی خشوع در نماز آنست که سر در پیش افکند متواضع وار دست بر یکدیگر نهاده زبر سینه و چشم فرا موضع سجود داشته، مصطفی پیش از نزول این آیت براست و چپ نگاه کردی در نماز و بآسمان نظر کردی، پس از آن که این آیت فرو آمد سر در پیش افکند و نیز التفات نکرد. ابو هریره گفت. یاران رسول هم چنان بآسمان نظر داشتند در نماز و رسول (ص) ایشان را از آن باززد و نهی کرد.
قال النبی: «لا یزال اللَّه عز و جل مقبلا علی العبد ما کان فی صلاته ما لم یلتفت فاذا التفت اعرض عنه.
و عن عائشة قالت: سألت رسول اللَّه عن الالتفات فی الصّلاة فقال: هو اختلاس یختلسه الشّیطان من صلاة العبد.
و عن ابی هریره قال قال رسول اللَّه: «انّ العبد اذا اقام الی الصّلاة فانّه بین عینی الرّحمن عزّ و جل فاذا التفت قال له الرّب الی من تلتفت الی من هو خیر لک منّی ابن آدم اقبل الیّ فانا خیر ممّن تلتفت الیه.
علما گفتند اگر در مکه باشد مستحبّ است او را بخانه کعبه نگرستن اگر چه در نماز بود. و قال عطاء: الخشوع فی الصّلاة ان لا تعبث بشی‌ء من جسدک فیها
فانّ النبی علیه السلام أبصر رجلا یعبث بلحیته فی الصّلاة فقال: لو خشع قلب هذا الخشعت جوارحه.
و قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: «اذا قام احدکم الی الصّلاة فلا یمسح الحصا فإن الرّحمة یواجهه».
و قال بعضهم حقیقة الخشوع فی الصّلاة جمع الهمة لتدبّر افعال الصّلاة و اذکارها، و اصل الخشوع فی اللغة الخضوع و التواضع من قوله: «وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً».
«وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ» قال ابن عباس: عن الشّرک. و قال الحسن.
عن المعاصی. و قال الزجّاج: کلّ باطل و لهو و ما لا یحمل من القول و الفعل، و قیل یعنی عن معارضة الکفّار بالشتم و السّب معرضون. قال اللَّه تعالی: «وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً» ای اذا سمعوا الکلام القبیح اکرموا انفسهم عن الدخول فیه، و قیل هو مجالس المبتدعین.
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ» ای للزکاة الواجبة مؤدّون فعبر عن التأدیة بالفعل لانّه فعل، و قیل الزکاة هاهنا هو العمل الصّالح، یعنی و الّذین هم للعمل الصّالح فاعلون.
قال امیّة: المطعمون الطّعام فی السنة الازمة، و الفاعلون للزکوات، و یقال هذه اللّام لام العلة و المعنی یفعلون ما یفعلون للزّکوة ای لیصیروا عند اللَّه ازکیاء.
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ» الفرج اسم یجمع سوأة الرّجل و المرأة.
و حفظ الفرج التعفف عن الحرام، «إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ» یعنی لا یطلقونها الّا علی ازواجهم و قیل «علی» هاهنا بمعنی من، و «ما» بمعنی من ای یحفظونها الّا من الازواج و الاماء. و دلّ الکتاب و السنّة و اجماع الفقهاء انّ ملک الیمین هاهنا هم الاناث دون الذّکور و الآیة فی الرّجال خاصة بدلیل قوله: «أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ» و المرأة لا یجوز لها استمتاع بفرج مملوکها. «فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ» یعنی یحفظ فرجه الّا من امرأته او امته فانّه لا یلام علی ذلک و انّما لا یلام فیهما اذا کان علی وجه اذن فیه الشرع دون الإتیان فی غیر المأتی و فی حال الحیض و النفاس فانّه محظور و هو علی فعله ملوم. و العبد و الامة یسمیان ملک الیمین دون العقار و الدّار.
«فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ» ای من التمس و طلب سوی الازواج و الولاید المملوکة «فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ» الظالمون المتجاوزون من الحلال الی الحرام حرّمت هذه الآیة کلّ مأتی فی الدّنیا الّا ما کان من زوج او جاریة، سئل مالک بن انس عن الاستمناء بالید فدلّ علی تحریمه بهذه الآیة. و قال ابن جریح: سألت عطاء عنه فقال: مکروه، سمعت انّ قوما یحشرون و ایدیهم حبالی فاظن انّهم هؤلاء. و عن سعید بن جبیر قال: عذّب اللَّه امّة کانوا یعبثون بمذاکیرهم.
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ» قرأ ابن کثیر لامانتهم علی التّوحید هاهنا و فی المعارج لقوله: «وَ عَهْدِهِمْ»، و قرأ الباقون لِأَماناتِهِمْ بالجمع لقوله: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ». و اعلم انّ الامانة ثلاث: اولیها الطّاعة و الدّین و هو قوله تعالی: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ»، و الامانة ما ائتمنت علیه من مال او حدیث.
و فی الحدیث عن النبی انه قال: اذا حدّثک الرّجل بحدیث فالتفت فهو امانة، و النساء عند الرّجال امانة.
و فی الخبر: «اخذتموهنّ بامانة اللَّه».
و امّا العهود فکثیرة مواثیق اللَّه علی عباده عهود و اوامره ایّاهم عهود، و النذور و المواعید و الذمم عهود، و العقود بین النّاس عهود، و عهود الصّحبة عهود، و منه قول الشّاعر:
لا کان هذا العهد آخر عهدنا
بکم و لا کان الزّبال زوالا
«وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ» اصل الرّعی فی اللغة القیام باصلاح ما یتولّاه من الامور، و ذلک معنی
قوله صلّی اللَّه علیه و سلّم: «کلّکم راع و کلّکم مسئول عن رعیّته».
«وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ» قرأ حمزة و الکسائی صلوتهم علی التّوحید، و قرأ الآخرون صَلَواتِهِمْ علی الجمع لانّها خمس لا یجوز الاخلال بواحدة منها، و معنی المحافظة المداومة علی حفظها و مراعاة اوقاتها و اتمام رکوعها و سجودها و اعاد ذکر الصّلاة و قد ذکرها فی اوّل السورة تاکیدا لحفظ الصّلاة، و قیل لانّ الخشوع فیها غیر المحافظة علیها فتبیّن بتلک الآیة وجوب الخشوع و بهذه الآیة وجوب المحافظة علیها، و قیل یرید هاهنا التطوع. «أُولئِکَ» یعنی اهل هذه الصفة، «هُمُ الْوارِثُونَ» یرثون منازل اهل النّار من الجنّة.
روی عن ابی هریرة قال رسول اللَّه (ص): «ما منکم من احد الّا و له منزلان، منزل فی الجنّة و منزل فی النّار فان مات و دخل النّار ورث اهل الجنّة منزله و ذلک قوله: «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ» و قال مجاهد. لکلّ واحد منزلان منزل فی الجنّة و منزل فی النّار، فامّا المؤمن فیبنی منزله الّذی له فی الجنّة و یهدم منزله الّذی فی النّار، و امّا الکافر فیهدم منزله الّذی فی الجنّة و یبنی منزله الّذی فی النّار. و قیل معنی الوراثة انّه یؤل امرهم الی الجنّة کما یؤل امر المیراث الی الوارث. و قیل لانّ الوراثة اقوی سبب یقع فی ملک الشی‌ء لا یتعقّبه ردّ و لا فسخ و لا نقض و لا اقالة.
«الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ» الفردوس البستان یجمع محاسن النبات و الاشجار، و العرب تسمّی البستان الّذی فیه الکرم فردوسا، و قیل اصله رومیّ عرّب و هو البستان الّذی فیه الاعناب بالرومیّة، و قال عکرمة: هو الجنّة بلسان الحبشة، و قال قتاده: الفردوس ربوة الجنّة و اوسطها و افضلها و ارفعها، قال النبی (ص): «اذا سألتم اللَّه فسألوه الفردوس فانّه اوسط الجنّة و اعلی الجنّة و فوقه عرش الرّحمن و منه تفجر انهار الجنّة.
و قال کعب: لیس فی الجنان جنّة اعلی من جنّة الفردوس فیها الآمرون بالمعروف و النّاهون عن المنکر.
و روی انّ اللَّه تعالی لمّا خلق الفردوس قال لها تزیّنی فتزیّنت، ثم قال لها تکلّمی، فقالت طوبی لمن رضیت عنه.
و روی انّ اللَّه تعالی بنی جنة الفردوس بیده ثم قال و عزّتی و جلالی لا یدخلها مدمن خمر و لا دیّوث
، و روی انّ اللَّه بنی الجنة الفردوس لبنة من ذهب و لبنة من فضة، و جعل حبالها المسک الاذفر
و فی روایة اخری کنس جنة الفردوس بیده و بناها لبنة من ذهب مصفی و لبنة من مسک مدراء، و غرس فیها من حید الفاکهة و جید الرّیحان.
«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ» فی الانسان هاهنا قولان احدهما انّه عام فی بنی آدم و هو اسم الجنس یقع علی الواحد و الجمع. «مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ» قال ابن عباس: السلالة صفوة الماء، و قال مجاهد: منی ابن آدم، و قال عکرمة: هو الماء سل من الظهر، و العرب تسمّی النطفة سلالة و الولد سلیلا و سلالة لانّهما مسلولان منه. قوله: «مِنْ طِینٍ» یعنی من آدم لانّه خلق منه، و تقدیره خلقنا بنی آدم من نطفة آدم، و القول الثانی انّ الانسان یرید به آدم، و السلالة کلّ لطیف استخرج من کثیف، و قیل السلالة ما یخرج بین الاصبعین من الشی‌ء اذا عصّر، و قیل السلالة صفوة الشی‌ء الّتی تخرج منه کانّها تسل منه، و المعنی خلقنا آدم من تربة سلّت و نزعت من طین، ای من هاهنا و هاهنا، و قیل اخذت قبضة من الارض و اجمعوا علی انّ اللَّه عزّ و جل خلق آدم من تراب، و اختلفوا فی حواء، و الجمهور علی انها خلقت من ضلع من اضلاعه، و قیل خلقت من بقیة طین آدم.
«ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ» ای جعلنا نسله، فحذف المضاف و اقیم المضاف الیه مقامه لانّ آدم لم یصیر نطفة، و المعنی خلقنا نسله من نطفة، و مثله قوله: «ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ». معنی قول اوّل آنست که فرزند آدم را از آبی صافی آفریدیم سلاله‌ای روشن که از پشت آدم بیرون آمده، و معنی قول دوم آنست که آدم را از قبضه‌ای خاک آفریدیم از همه روی زمین بر گرفته سلاله‌ای لطیف از خاکی کثیف بدر آورده و با صفا برده پس ازو نسل او نطفه‌ای کردیم در آرامگاهی استوار بجایی یعنی رحم المرأة. و قیل «جَعَلْناهُ» ای جعلنا الانسان بعد کونه فی ظهر ابیه و لا یسمّی نطفة الا بعد ان یخرج من الرّجل، و قیل معناه جعلنا السّلالة.
«نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ» القرار مصدر قرّ یقر قرارا ثم یسمّی الموضع الّذی یقر فیه قرارا، و قوله: «مَکِینٍ» ای حصین منیع ای مکّن لاستقراره فیه الی التّمام «ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً» ای صیّرنا النطفة البیضاء علقة حمراء، و العلقة القطعة من الدم. «فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً» ای احلناها و صیّرناها مضغة من اللّحم مقدار ما یمضغ، «فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً» ای احلناها و صیّرناها عظاما. «فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً» انبتنا علیها اللّحم فصار لها کاللباس، قرأ ابن عامر و ابو بکر و عاصم عظما، فکسونا العظم علی التّوحید فیهما، و الوجه انّ العظم اسم جنس یؤدی معنی الجمع، کما یقال اهلک الانسان الدّینار و الدرهم، و قرأ الآخرون عِظاماً. فَکَسَوْنَا الْعِظامَ بالالف فیهما علی الجمع لانّه اذا کان التّوحید فی هذا الموضع محمولا علی الجمع فلفظ الجمع به اولی، و لانّ الانسان ذو عظام کثیرة، و قیل معناه فکسونا العظم لحما و عصبا و عروقا و قد تمّ الجسم و لیس حیوانا حتی یجعل اللَّه فیه الروح و هو قوله: «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» یرید به نفخ الروح فیه، و قال الحسن: ای جعلناه ذکرا او انثی بعد ان لم یکن، و عن ابن عباس انّه قال: «انّ ذلک تصریف احواله بعد الولاد من الاستهلال الی الارتضاع، الی القعود الی القیام، الی المشی الی الفطام، الی ان یأکل و یشرب الی ان یبلغ الحلم و یتقلّب فی البلاد الی ما بعدها من احوال الاحیاء فی الدّنیا. «فَتَبارَکَ اللَّهُ» ای استحق التعظیم و الثناء بانّه لم یزل و لا یزال، و هو من البروک و هو الثبوت. «أَحْسَنُ الْخالِقِینَ» ای المصوّرین و المقدّرین، و الخلق فی اللغة التقدیر، قال مجاهد: تصنعون و یصنع اللَّه و اللَّه خیر الصّانعین و احسن الصّانعین، یقال رجل خالق ای صانع، و قال ابن جریح: انّما جمع الخالقین لانّ عیسی (ع) کان یخلق کما قال تعالی: «أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ» فاخبر اللَّه عن نفسه انّه احسن الخالقین.
روی انّ عمر کان حاضرا فلمّا سمع الآیة قال فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ فوافق قراءته وحی جبرئیل، فقال النبی: هکذا انزل، و یقال کان قائل هذا الکلام معاذ بن جبل.
و روی عن ابن عباس قال: کان عبد اللَّه بن ابی سرح یکتب هذه الآیة لرسول اللَّه (ص) فلما انتهی الی قوله: «خَلْقاً آخَرَ» عجب من تفصیل خلق الانسان فقال، فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ، فقال النبی اکتب هکذا انزلت
، فشک عند ذلک و قال ان کان محمّد صادقا یقول انّه یوحی الیه فقد اوحی الیّ کما یوحی الیه، و ان قال من ذات نفسه فقد قلت مثل ما قال فکفر باللّه، و قیل هذه الآیة غیر صحیحة لانّ ارتداده کان بالمدینة و هذه السّورة مکیّة «ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ» ای بعد الخلق، و قیل بعد ما ذکرنا من امرنا، «لَمَیِّتُونَ» ای صائرون الیه فنزل منزلة الکائن اذ لا بدّ من کونه، و یقال المیّت بالتّشدید و المائت الّذی لم یمت بعد و سیموت، و المیت بالتخفیف من مات، و لذلک لم یجرّ التخفیف هاهنا کقوله: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ».
«ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ تُبْعَثُونَ» تحیون بعد الممات للحساب و الجزاء.
فکن حدیثا حسنا سائرا
کلّ الی الغایة محثوث
و المرء موروث و مبعوث.
فانّما النّاس احادیث.
برگردان به زبان ساده
بدانکه این سوره چهار هزار و هشتصد و دو حرف است و هزار و هشتصد و چهل کلمه و صد و هژده آیت بعدد کوفیان، جمله بمکه فرو آمد، و درین سوره دو آیت منسوخ است: یکی «فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ حَتَّی حِینٍ» بآیت سیف منسوخ است دیگر. «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ» این قدر از آیت منسوخ است بآیت سیف و باقی آیت محکم، و در فضیلت سوره ابیّ بن کعب روایت کند
هوش مصنوعی: این سوره دارای چهار هزار و هشتصد و دو حرف، هزار و هشتصد و چهل کلمه و صد و هجده آیه است. همه این آیات در مکه نازل شده‌اند. در این سوره، دو آیه منسوخ وجود دارد: یکی «فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ حَتَّی حِینٍ» که با آیه سیف منسوخ شده و دیگری «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ» که آن هم به آیه سیف مربوط است. باقی آیات این سوره همچنان مورد تأکید و معتبر هستند. در خصوص فضیلت این سوره، احادیثی از ابیّ بن کعب نقل شده است.
قال قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة المؤمنون بشّرته الملائکة بالروح و الرّیحان و ما تقرّ به عینه عند نزول ملک الموت.
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام (ص) فرمودند: کسی که سوره مؤمنون را بخواند، فرشتگان او را با خوشحالی و نعمت‌ها بشارت می‌دهند و او را در لحظه‌ی آمدن فرشته مرگ، چشم‌نواز و شادمان می‌سازند.
و عن عروة بن الزبیر عن عبد الرحمن بن عبد القاری قال سمعت عمر بن الخطاب یقول: کان اذا نزل علی رسول اللَّه (ص) الوحی یسمع عند وجهه کدویّ النحل فمکثنا ساعة.
هوش مصنوعی: عبد الرحمن بن عبد القاری از عروة بن الزبیر نقل می‌کند که عمر بن خطاب می‌گفت: وقتی که وحی بر رسول‌الله (ص) نازل می‌شد، صدای مانند وز وز کردن زنبورها در برابر او شنیده می‌شد و ما مدتی در آنجا منتظر می‌ماندیم.
و فی روایة فنزل علیه یوما فمکثنا ساعة فاستقبل القبلة و رفع یدیه و قال اللّهم زدنا و لا تنقصنا و اکرمنا و لا تهنّا و اعطنا و لا تحرّمنا و آثرنا و لا تؤثر علینا و ارضنا و ارض عنّا، ثم قال لقد انزلنا علینا عشر آیات من اقامهنّ دخل الجنّة، ثم قرأ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ عشر آیات.
هوش مصنوعی: روزی پیامبر بر ما نازل شد و مدتی را با ما گذراند. سپس به سمت قبله ایستاد، دستانش را بالا برد و دعا کرد: «خداوندا، به ما بیشتری عطا کن و از ما کم نکن، ما را بزرگ و محترم گردان و خوار نکن، به ما بده و ما را محروم نکن، ما را برتری بده و دیگران را بر ما ترجیح نده، ما را راضی کن و از ما نیز راضی باش». بعد گفت: «ما ده آیه نازل کرده‌ایم که هر کس آنها را به جا آورد، وارد بهشت خواهد شد». سپس آیات «مؤمنون» را خواند که شامل ده آیه است.
قوله: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» قد فی اللغة لتزیین الکلام و تحسینه، و قیل هو حرف تأکید، و قال المحققون، معنی قد تقریب الماضی من الحال، یدلّ علی انّ الفلاح قد حصل لهم و هم علیه فی الحال، و هذا ابلغ فی الصفة من تجرید ذکر الفعل، و معنی الفلاح نیل المأمول و النجاة من المحذور. و قال ابن عباس: الفلاح البقاء و النجاح، و معنی الآیة قد سعد المصدّقون بالتوحید و نالوا دوام البقاء فی الجنّة.
هوش مصنوعی: در اینجا گفته شده است که واژه «قد» در زبان عربی برای زیبا کردن و بهبود بیان به کار می‌رود و برخی آن را به عنوان حرف تأکید می‌دانند. محققان بیان کرده‌اند که این واژه به نزدیک کردن زمان گذشته به زمان حال اشاره دارد، به این معنا که فلاح (رستگاری) برای مؤمنان حاصل شده و آنها در حال حاضر نیز در آن وضعیت هستند. این تعبیر در توصیف وضعیت آنها از ذکر صرف فعل قوی‌تر است. فلاح به معنای دستیابی به آرزو و نجات از خطرات است. ابن عباس نیز عنوان کرده که فلاح به معنای ماندگاری و موفقیت است. به طور کلی، آیه بیانگر این است که مؤمنان با تصدیق توحید به سعادت دست یافته و در بهشت به بقا نائل شده‌اند.
و عن ابن عباس قال قال رسول اللَّه: «لمّا خلق اللَّه جنّة عدن خلق فیها ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر علی قلب بشر.
هوش مصنوعی: ابن عباس نقل می‌کند که پیامبر خدا فرمود: «زمانی که خداوند باغ عدن را خلق کرد، در آن چیزهایی آفرید که نه چشمی آنها را دیده و نه گوشی آنها را شنیده و نه به ذهن انسانی خطور کرده است.»
ثمّ قال لها تکلمی، قالت قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ثلاثا، ثمّ قالت انا حرام علی کلّ بخیل و مراء.
هوش مصنوعی: سپس به او گفت که صحبت کند، او گفت: "مؤمنان موفق شدند" سه بار، سپس گفت: "من بر هر بخیل و متکبر حرام هستم."
«الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ» الخشوع فی الصّلاة غض الطرف و ضبط السرّ و تسکین الاطراف. معنی خشوع در نماز آنست که سر در پیش افکند متواضع وار دست بر یکدیگر نهاده زبر سینه و چشم فرا موضع سجود داشته، مصطفی پیش از نزول این آیت براست و چپ نگاه کردی در نماز و بآسمان نظر کردی، پس از آن که این آیت فرو آمد سر در پیش افکند و نیز التفات نکرد. ابو هریره گفت. یاران رسول هم چنان بآسمان نظر داشتند در نماز و رسول (ص) ایشان را از آن باززد و نهی کرد.
هوش مصنوعی: خشوع در نماز به معنای تواضع و سکون در هنگام عبادت است. این بدان معناست که انسان باید سر را پایین بیاورد و دست‌ها را به آرامی بر روی یکدیگر در مقابل سینه قرار دهد و چشم‌ها را به مکان سجده دوخته باشد. قبل از نزول این آیه، پیامبر (ص) به راست و چپ و همچنین به آسمان نگاه می‌کرد، اما پس از نزول آیه، سر را پایین آورد و دیگر نگاه نکرد. ابوهریره نقل می‌کند که یاران پیامبر نیز در نماز به آسمان نگاه می‌کردند، اما پیامبر (ص) آنها را از این کار منع کرد.
قال النبی: «لا یزال اللَّه عز و جل مقبلا علی العبد ما کان فی صلاته ما لم یلتفت فاذا التفت اعرض عنه.
هوش مصنوعی: پیامبر فرمود: «خداوند همیشه به بنده‌اش روی آور است تا زمانی که در نماز مشغول است و توجهش را جلب نکند، اما زمانی که به اطراف نگاه کند، خداوند از او روی‌گردان می‌شود.»
و عن عائشة قالت: سألت رسول اللَّه عن الالتفات فی الصّلاة فقال: هو اختلاس یختلسه الشّیطان من صلاة العبد.
هوش مصنوعی: عایشه می‌گوید: از پیامبر خدا درباره نظر به اطراف در نماز سؤال کردم. ایشان فرمودند: این کار نوعی دزدی است که شیطان از نماز بنده می‌برد.
و عن ابی هریره قال قال رسول اللَّه: «انّ العبد اذا اقام الی الصّلاة فانّه بین عینی الرّحمن عزّ و جل فاذا التفت قال له الرّب الی من تلتفت الی من هو خیر لک منّی ابن آدم اقبل الیّ فانا خیر ممّن تلتفت الیه.
هوش مصنوعی: ابو هریره نقل می‌کند که پیامبر اسلام فرمودند: «وقتی بندهای برای نماز قیام می‌کند، در مقابل چشمان خداوند، عزت و بزرگی قرار می‌گیرد. اما اگر بنده به اطراف نگاه کند، خداوند به او می‌گوید: 'به چه کسی نگاه می‌کنی؟ آیا کسی برای تو بهتر از من وجود دارد؟ ای فرزند آدم، به سمت من بیا، زیرا من بهتر از آنچه که به آن نگاه می‌کنی هستم.'»
علما گفتند اگر در مکه باشد مستحبّ است او را بخانه کعبه نگرستن اگر چه در نماز بود. و قال عطاء: الخشوع فی الصّلاة ان لا تعبث بشی‌ء من جسدک فیها
هوش مصنوعی: علمای دین معتقدند که اگر شخص در مکه باشد، بهتر است که در هنگام عبادت به خانه کعبه نگاه کند، حتی اگر در حال نماز باشد. همچنین عطاء می‌گوید که خشوع در نماز به این معناست که در طول نماز نباید هیچ گونه حرکتی با بدن خود انجام دهی.
فانّ النبی علیه السلام أبصر رجلا یعبث بلحیته فی الصّلاة فقال: لو خشع قلب هذا الخشعت جوارحه.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) مردی را دید که در حال نماز به ریش خود بازی می‌کند و فرمود: اگر قلب این شخص خاشع بود، اعضای بدنش نیز خاشع می‌بودند.
و قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: «اذا قام احدکم الی الصّلاة فلا یمسح الحصا فإن الرّحمة یواجهه».
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «وقتی یکی از شما برای نماز می‌ایستد، نباید سنگ‌ها را کنار بزند، زیرا رحمت خدا به او نزدیک است.»
و قال بعضهم حقیقة الخشوع فی الصّلاة جمع الهمة لتدبّر افعال الصّلاة و اذکارها، و اصل الخشوع فی اللغة الخضوع و التواضع من قوله: «وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ لِلرَّحْمنِ فَلا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْساً».
هوش مصنوعی: برخی بر این باورند که حقیقت خاشع بودن در نماز، تمرکز و توجه به اعمال و اذکار نماز است. همچنین، در زبان عربی، خشوع به معنای فروتنی و خضوع است که در آیه‌ای به این موضوع اشاره شده: "صداها به خاطر رحمان خاشع می‌شود و تنها همهمه‌ای شنیده می‌شود".
«وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ» قال ابن عباس: عن الشّرک. و قال الحسن.
هوش مصنوعی: و کسانی که از بیهوده‌گویی دوری می‌کنند. ابن عباس در این زمینه می‌گوید: اشاره به شرک دارد. همچنین الحسن نیز همین نظر را مطرح کرده است.
عن المعاصی. و قال الزجّاج: کلّ باطل و لهو و ما لا یحمل من القول و الفعل، و قیل یعنی عن معارضة الکفّار بالشتم و السّب معرضون. قال اللَّه تعالی: «وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً» ای اذا سمعوا الکلام القبیح اکرموا انفسهم عن الدخول فیه، و قیل هو مجالس المبتدعین.
هوش مصنوعی: در مورد گناهان گفته شده است که هر چیزی که باطل و بیهوده باشد و قابل تحمل نباشد، شامل می‌شود. همچنین این موضوع به معنای دوری از مخالفت با کفار از طریق فحش دادن و ناسزاگویی است. خداوند در قرآن می‌فرماید: «و هنگامی که به حرف‌های بیهوده برخورد کنند، با احترام از آن می‌گذرند»، یعنی وقتی که حرف‌های زشت را می‌شنوند، نفس‌هایشان را از ورود به آن مکالمات دور نگه می‌دارند. همچنین این عبارت به نشستن در مجالس مبتدعین نیز اشاره دارد.
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ» ای للزکاة الواجبة مؤدّون فعبر عن التأدیة بالفعل لانّه فعل، و قیل الزکاة هاهنا هو العمل الصّالح، یعنی و الّذین هم للعمل الصّالح فاعلون.
هوش مصنوعی: و آنها که زکات را ادا می‌کنند، در واقع به انجام این واجب می‌پردازند و به همین دلیل از واژه فعل برای بیان این عمل استفاده شده است. همچنین برخی بر این باورند که در اینجا زکات به معنای اعمال نیک است، یعنی کسانی که به انجام کارهای درست و خوب مشغولند.
قال امیّة: المطعمون الطّعام فی السنة الازمة، و الفاعلون للزکوات، و یقال هذه اللّام لام العلة و المعنی یفعلون ما یفعلون للزّکوة ای لیصیروا عند اللَّه ازکیاء.
هوش مصنوعی: امیّة می‌گوید: کسانی که در سال‌های سخت غذا می‌دهند و زکات را ادا می‌کنند، در واقع به خاطر این کارها می‌کوشند تا در پیشگاه خداوند پاک و نیکوکار شوند.
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ» الفرج اسم یجمع سوأة الرّجل و المرأة.
هوش مصنوعی: و کسانی که از عفت خود محافظت می‌کنند. "فرج" به معنای اعضای جنسی مرد و زن است.
و حفظ الفرج التعفف عن الحرام، «إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ» یعنی لا یطلقونها الّا علی ازواجهم و قیل «علی» هاهنا بمعنی من، و «ما» بمعنی من ای یحفظونها الّا من الازواج و الاماء. و دلّ الکتاب و السنّة و اجماع الفقهاء انّ ملک الیمین هاهنا هم الاناث دون الذّکور و الآیة فی الرّجال خاصة بدلیل قوله: «أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ» و المرأة لا یجوز لها استمتاع بفرج مملوکها. «فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ» یعنی یحفظ فرجه الّا من امرأته او امته فانّه لا یلام علی ذلک و انّما لا یلام فیهما اذا کان علی وجه اذن فیه الشرع دون الإتیان فی غیر المأتی و فی حال الحیض و النفاس فانّه محظور و هو علی فعله ملوم. و العبد و الامة یسمیان ملک الیمین دون العقار و الدّار.
هوش مصنوعی: حفظ عفاف و پاکی در روابط جنسی به این معنی است که افراد فقط می‌توانند با همسران خود ارتباط داشته باشند. برخی معتقدند که عبارت «علی» به معنای «از» است و «ما» نیز به معنای «از» می‌باشد، به این معنا که افراد باید از همسران و کنیزان خود محافظت کنند. بر اساس قرآن، سنت و توافق فقها، کنیزها در این مورد شامل زنان هستند و این آیه به مردان اشاره دارد. همچنین معلوم است که زن نمی‌تواند از کنیز خود بهره‌برداری کند. افراد در این زمینه تنها در ارتباط با همسران یا کنیزان خود قابل ملامت نیستند و فقط زمانی که این روابط مطابق با قوانین شرع باشد، مجاز به انجام آنها هستند. اگر فرد بخواهد خارج از چارچوب‌های مشخصی رابطه داشته باشد یا در دوران الحیض و زایمان باشد، قابل ملامت خواهد بود. در اینجا، کنیز و غلام به عنوان «ملک یمین» شناخته می‌شوند، اما املاک و خانه‌ها شامل این تعریف نیستند.
«فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ» ای من التمس و طلب سوی الازواج و الولاید المملوکة «فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ» الظالمون المتجاوزون من الحلال الی الحرام حرّمت هذه الآیة کلّ مأتی فی الدّنیا الّا ما کان من زوج او جاریة، سئل مالک بن انس عن الاستمناء بالید فدلّ علی تحریمه بهذه الآیة. و قال ابن جریح: سألت عطاء عنه فقال: مکروه، سمعت انّ قوما یحشرون و ایدیهم حبالی فاظن انّهم هؤلاء. و عن سعید بن جبیر قال: عذّب اللَّه امّة کانوا یعبثون بمذاکیرهم.
هوش مصنوعی: هر کسی که به دنبال چیزهایی فراتر از آنچه بیان شده است، یعنی دنبال همسران و کنیزانی باشد، آنها کسانی هستند که از حدود الهی تجاوز کرده و به ظلم و ستم روی آورده‌اند. این آیه به روشنی هر آنچه در این دنیا حرام است را جز آنچه از همسر و کنیز باشد، ممنوع کرده است. مالک بن انس در خصوص استمناء با دست، به تحریم آن بر اساس این آیه اشاره کرده است. ابن جریح نقل می‌کند که از عطا پرسیدم و او آن را مکروه دانست و گفت: شنیده‌ام که مردمی در روز قیامت با دست‌های خود، همچون بندهای زنی حامله محشور می‌شوند و گمان می‌کنم این‌ها همان افراد هستند. سعید بن جبیر نیز نقل می‌کند که خداوند قومی را عذاب کرد که با اعضای تناسلی خود بازی می‌کردند.
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ» قرأ ابن کثیر لامانتهم علی التّوحید هاهنا و فی المعارج لقوله: «وَ عَهْدِهِمْ»، و قرأ الباقون لِأَماناتِهِمْ بالجمع لقوله: «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ». و اعلم انّ الامانة ثلاث: اولیها الطّاعة و الدّین و هو قوله تعالی: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ»، و الامانة ما ائتمنت علیه من مال او حدیث.
هوش مصنوعی: افرادی که به امانت‌های خود وفادارند، دو نوع خوانش در اینجا وجود دارد. ابن کثیر کلمه "امانته" را به صورت مفرد خوانده، در حالی که بقیه قراء آن را به صورت جمع خوانده‌اند. همچنین باید دانست که امانت سه قسم دارد: اولین نوع، اطاعت و دین است که به آیه‌ای اشاره دارد، و نوع دیگر امانتی است که نسبت به مال یا گفته‌ای بر عهده فرد قرار دارد.
و فی الحدیث عن النبی انه قال: اذا حدّثک الرّجل بحدیث فالتفت فهو امانة، و النساء عند الرّجال امانة.
هوش مصنوعی: در احادیث درباره پیامبر گفته شده است که اگر مردی به تو خبری داد و تو به او توجه کردی، این یک امانت است. همچنین، زنان نزد مردان نیز امانتی هستند.
و فی الخبر: «اخذتموهنّ بامانة اللَّه».
هوش مصنوعی: در خبر آمده است: «شما آنها را با امانت خداوند گرفته‌اید».
و امّا العهود فکثیرة مواثیق اللَّه علی عباده عهود و اوامره ایّاهم عهود، و النذور و المواعید و الذمم عهود، و العقود بین النّاس عهود، و عهود الصّحبة عهود، و منه قول الشّاعر:
هوش مصنوعی: عهدها بسیارند و همه آنها تعهداتی هستند که خداوند بر بندگانش دارد. این تعهدات شامل اوامر و نذورات، وعده‌ها و دیون است که همگی نوعی عهد به حساب می‌آیند. همچنین قراردادها و عهدهای بین مردم نیز در این دسته قرار می‌گیرند، و روابط دوستی و رفاقت نیز خود نوعی عهد است.
لا کان هذا العهد آخر عهدنا
بکم و لا کان الزّبال زوالا
هوش مصنوعی: این عهد، آخرین ملاقات ما با شما نیست و این وداع، پایان غم و اندوه ما نخواهد بود.
«وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ» اصل الرّعی فی اللغة القیام باصلاح ما یتولّاه من الامور، و ذلک معنی
هوش مصنوعی: «عهد آنها را رعایت کنید» معنای اصل رعایت در زبان، مسئولیت پذیری و اصلاح اموری است که بر عهده فرد قرار دارد.
قوله صلّی اللَّه علیه و سلّم: «کلّکم راع و کلّکم مسئول عن رعیّته».
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام فرمود: «همه شما مسئول هستید و هر کدام از شما نسبت به افرادی که تحت سرپرستی‌تان هستند، مسئولیت دارید».
«وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ» قرأ حمزة و الکسائی صلوتهم علی التّوحید، و قرأ الآخرون صَلَواتِهِمْ علی الجمع لانّها خمس لا یجوز الاخلال بواحدة منها، و معنی المحافظة المداومة علی حفظها و مراعاة اوقاتها و اتمام رکوعها و سجودها و اعاد ذکر الصّلاة و قد ذکرها فی اوّل السورة تاکیدا لحفظ الصّلاة، و قیل لانّ الخشوع فیها غیر المحافظة علیها فتبیّن بتلک الآیة وجوب الخشوع و بهذه الآیة وجوب المحافظة علیها، و قیل یرید هاهنا التطوع. «أُولئِکَ» یعنی اهل هذه الصفة، «هُمُ الْوارِثُونَ» یرثون منازل اهل النّار من الجنّة.
هوش مصنوعی: و کسانی که بر نمازهای خود پایبندند، در این آیه حمزه و کسایی کلمه «صلوات» را به معنای توحید خوانده‌اند، در حالی که دیگران آن را جمع «صلوات» به معنای نمازهای واجب دانسته‌اند، زیرا که تعداد نمازهای واجب پنج عدد است و نمی‌توان هیچ یک از آنها را ترک کرد. مفهوم حفظ نماز، ادامه‌دادن و رعایت کردن اوقات آن، و تمام کردن رکوع و سجود است. همچنین اشاره به ذکر نماز در ابتدای سوره به منظور تأکید بر لزوم حفظ آن بوده است. در اینجا گفته شده که خشوع در نماز غیر از حفظ آن است، و به این ترتیب، ضرورت خشوع در نماز و حفظ آن روشن می‌شود. همچنین ممکن است در اینجا به نمازهای مستحبی اشاره شده باشد. نهایتاً، «اُولئِکَ» به افرادی اشاره دارد که این ویژگی‌ها را دارند و آنها وارثان بهشت هستند و از عذاب اهل جهنم دور می‌مانند.
روی عن ابی هریرة قال رسول اللَّه (ص): «ما منکم من احد الّا و له منزلان، منزل فی الجنّة و منزل فی النّار فان مات و دخل النّار ورث اهل الجنّة منزله و ذلک قوله: «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ» و قال مجاهد. لکلّ واحد منزلان منزل فی الجنّة و منزل فی النّار، فامّا المؤمن فیبنی منزله الّذی له فی الجنّة و یهدم منزله الّذی فی النّار، و امّا الکافر فیهدم منزله الّذی فی الجنّة و یبنی منزله الّذی فی النّار. و قیل معنی الوراثة انّه یؤل امرهم الی الجنّة کما یؤل امر المیراث الی الوارث. و قیل لانّ الوراثة اقوی سبب یقع فی ملک الشی‌ء لا یتعقّبه ردّ و لا فسخ و لا نقض و لا اقالة.
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: هیچ‌کدام از شما نیست، مگر اینکه دو خانه دارد، یکی در بهشت و یکی در جهنم. اگر کسی بمیرد و وارد جهنم شود، اهل بهشت خانه او را به ارث می‌برند. همچنین مجاهد می‌گوید: برای هر فرد دو خانه وجود دارد، یکی در بهشت و دیگری در جهنم. مؤمن خانه‌اش را در بهشت می‌سازد و خانه‌اش در جهنم را خراب می‌کند، اما کافر خانه‌اش را در بهشت تخریب می‌کند و خانه‌اش را در جهنم می‌سازد. در برخی تفسیرها گفته شده که مفهوم وراثت این است که سرانجام کار مؤمنان به سوی بهشت خواهد بود همان‌طور که ارث به وارث می‌رسد. همچنین ذکر شده که وراثت قوی‌ترین دلیل برای مالکیت یک چیز است که نمی‌توان آن را پس گرفت یا لغو کرد.
«الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ» الفردوس البستان یجمع محاسن النبات و الاشجار، و العرب تسمّی البستان الّذی فیه الکرم فردوسا، و قیل اصله رومیّ عرّب و هو البستان الّذی فیه الاعناب بالرومیّة، و قال عکرمة: هو الجنّة بلسان الحبشة، و قال قتاده: الفردوس ربوة الجنّة و اوسطها و افضلها و ارفعها، قال النبی (ص): «اذا سألتم اللَّه فسألوه الفردوس فانّه اوسط الجنّة و اعلی الجنّة و فوقه عرش الرّحمن و منه تفجر انهار الجنّة.
هوش مصنوعی: آنها که وارث بهشت رضوان هستند، در آن همیشه خواهند ماند. بهشت، باغی است که ویژگی‌های گیاهان و درختان را در خود دارد. عرب‌ها به باغی که در آن تاک وجود دارد، فردوس می‌گویند. گفته شده که این واژه از زبان رومی به عربی در آمده و به باغی که انگور دارد اشاره دارد. عکرمۀ گفته است که فردوس به زبان حبشی به معنی بهشت است و قتاده معتقد است که فردوس، برنده‌ای از بهشت و بهترین و بلندترین آن است. پیامبر (ص) فرموده‌اند: «اگر از خداوند چیزی خواستید، فردوس را بخواهید؛ زیرا آن وسط و بالاترین مرتبه بهشت است و بالای آن عرش رحمان و از آنجا نهرهای بهشت جاری می‌شود.»
و قال کعب: لیس فی الجنان جنّة اعلی من جنّة الفردوس فیها الآمرون بالمعروف و النّاهون عن المنکر.
هوش مصنوعی: کعب می‌گوید: در بهشت‌ها، بهشتی بالاتر از بهشت فردوس وجود ندارد که در آن مردم امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.
و روی انّ اللَّه تعالی لمّا خلق الفردوس قال لها تزیّنی فتزیّنت، ثم قال لها تکلّمی، فقالت طوبی لمن رضیت عنه.
هوش مصنوعی: و هنگامی که خداوند بزرگ، بهشت را خلق کرد، به آن گفت که زینت بپدیرد و آن زینت گرفت. سپس فرمود که صحبت کن، و آن گفت: خوشا به حال کسی که مورد رضایت خداوند باشد.
و روی انّ اللَّه تعالی بنی جنة الفردوس بیده ثم قال و عزّتی و جلالی لا یدخلها مدمن خمر و لا دیّوث
هوش مصنوعی: خداوند متعال باغ بهشت را با دستان خود بنا کرده و سپس فرموده است: به عزت و جلالم هر کسی که به مصرف مداوم الکل پردازد یا مردی که به او خیانت شده به این باغ وارد نخواهد شد.
، و روی انّ اللَّه بنی الجنة الفردوس لبنة من ذهب و لبنة من فضة، و جعل حبالها المسک الاذفر
هوش مصنوعی: و خداوند برای بهشت فردوس، یک آجر از طلا و یک آجر از نقره ساخته و طناب‌های آن را از عطر خوشی به نام مشک آراسته کرده است.
و فی روایة اخری کنس جنة الفردوس بیده و بناها لبنة من ذهب مصفی و لبنة من مسک مدراء، و غرس فیها من حید الفاکهة و جید الرّیحان.
هوش مصنوعی: در روایت دیگری آمده است که بهشت فردوس را با دستانش ساخته و هر آجر آن از طلا و هر آجر دیگر از مشک خالص است و در آن درختان میوه و ریحان زیبا کاشته است.
«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ» فی الانسان هاهنا قولان احدهما انّه عام فی بنی آدم و هو اسم الجنس یقع علی الواحد و الجمع. «مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ» قال ابن عباس: السلالة صفوة الماء، و قال مجاهد: منی ابن آدم، و قال عکرمة: هو الماء سل من الظهر، و العرب تسمّی النطفة سلالة و الولد سلیلا و سلالة لانّهما مسلولان منه. قوله: «مِنْ طِینٍ» یعنی من آدم لانّه خلق منه، و تقدیره خلقنا بنی آدم من نطفة آدم، و القول الثانی انّ الانسان یرید به آدم، و السلالة کلّ لطیف استخرج من کثیف، و قیل السلالة ما یخرج بین الاصبعین من الشی‌ء اذا عصّر، و قیل السلالة صفوة الشی‌ء الّتی تخرج منه کانّها تسل منه، و المعنی خلقنا آدم من تربة سلّت و نزعت من طین، ای من هاهنا و هاهنا، و قیل اخذت قبضة من الارض و اجمعوا علی انّ اللَّه عزّ و جل خلق آدم من تراب، و اختلفوا فی حواء، و الجمهور علی انها خلقت من ضلع من اضلاعه، و قیل خلقت من بقیة طین آدم.
هوش مصنوعی: ما انسان را خلق کردیم. در مورد واژه "انسان" در اینجا دو نظر وجود دارد. یکی اینکه این واژه به طور کلی شامل همه بنی‌آدم می‌شود و به نوع انسانی اشاره دارد که هم به فرد و هم به جمع اطلاق می‌گردد. بخش "از نسل خاک" به معنای این است که انسان از مواد اصلی تشکیل شده است. ابن عباس گفته که نسل به معنای خالص‌ترین بخش آب است، در حالی که مجاهد بیان کرده که منظور از آن، مایع مردان است. عکرمه نیز گفته که این واژه به مایعی اشاره دارد که از پشت انسان خارج می‌شود. در عربی، نطفه به نسل و فرزند نیز اطلاق می‌گردد چرا که هر دو از انسان خارج می‌شوند. همچنین، "از خاک" به این معناست که آدم از خاک ساخته شده است. برخی بر این باورند که خداوند آدم را از زمین خلق کرده و برای حوا نیز اختلاف نظر وجود دارد؛ اکثر افراد بر این نظرند که او از یکی از دنده‌های آدم ایجاد شده است، در حالی که برخی دیگر معتقدند که او از باقی‌مانده خاک آدم آفریده شده است.
«ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ» ای جعلنا نسله، فحذف المضاف و اقیم المضاف الیه مقامه لانّ آدم لم یصیر نطفة، و المعنی خلقنا نسله من نطفة، و مثله قوله: «ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ». معنی قول اوّل آنست که فرزند آدم را از آبی صافی آفریدیم سلاله‌ای روشن که از پشت آدم بیرون آمده، و معنی قول دوم آنست که آدم را از قبضه‌ای خاک آفریدیم از همه روی زمین بر گرفته سلاله‌ای لطیف از خاکی کثیف بدر آورده و با صفا برده پس ازو نسل او نطفه‌ای کردیم در آرامگاهی استوار بجایی یعنی رحم المرأة. و قیل «جَعَلْناهُ» ای جعلنا الانسان بعد کونه فی ظهر ابیه و لا یسمّی نطفة الا بعد ان یخرج من الرّجل، و قیل معناه جعلنا السّلالة.
هوش مصنوعی: سپس ما او را به شکل نطفه‌ای در جایگاهی مستحکم قرار دادیم. در اینجا منظور از "او" نسل آدم است، چرا که آدم خود به عنوان نطفه به حساب نمی‌آید. به عبارت دیگر، ما نسل او را از نطفه‌ای خلق کردیم. این مفهوم به این معناست که فرزندان آدم از آبی پاک و روشن به وجود آمدند که از پشت او خارج شده است. همچنین می‌توان گفت که آدم از خاکی جمع‌آوری شده از تمام نقاط زمین آفریده شده و از آن خاک لطیفی که از خاک کثیف به دست آمده، نسلش به وجود آمده است؛ سپس این نطفه در رحم زن به شکل نطفه‌ای در آرامش و استحکام قرار گرفت. برخی گفته‌اند که "جعلناه" به معنای "ما انسان را بعد از بودن در پشت پدرش قرار دادیم" است و نطفه فقط بعد از خروج از بدن مرد به حساب می‌آید. همچنین ممکن است به معنای ایجاد نسل نیز تعبیر شود.
«نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ» القرار مصدر قرّ یقر قرارا ثم یسمّی الموضع الّذی یقر فیه قرارا، و قوله: «مَکِینٍ» ای حصین منیع ای مکّن لاستقراره فیه الی التّمام «ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً» ای صیّرنا النطفة البیضاء علقة حمراء، و العلقة القطعة من الدم. «فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً» ای احلناها و صیّرناها مضغة من اللّحم مقدار ما یمضغ، «فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً» ای احلناها و صیّرناها عظاما. «فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً» انبتنا علیها اللّحم فصار لها کاللباس، قرأ ابن عامر و ابو بکر و عاصم عظما، فکسونا العظم علی التّوحید فیهما، و الوجه انّ العظم اسم جنس یؤدی معنی الجمع، کما یقال اهلک الانسان الدّینار و الدرهم، و قرأ الآخرون عِظاماً. فَکَسَوْنَا الْعِظامَ بالالف فیهما علی الجمع لانّه اذا کان التّوحید فی هذا الموضع محمولا علی الجمع فلفظ الجمع به اولی، و لانّ الانسان ذو عظام کثیرة، و قیل معناه فکسونا العظم لحما و عصبا و عروقا و قد تمّ الجسم و لیس حیوانا حتی یجعل اللَّه فیه الروح و هو قوله: «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» یرید به نفخ الروح فیه، و قال الحسن: ای جعلناه ذکرا او انثی بعد ان لم یکن، و عن ابن عباس انّه قال: «انّ ذلک تصریف احواله بعد الولاد من الاستهلال الی الارتضاع، الی القعود الی القیام، الی المشی الی الفطام، الی ان یأکل و یشرب الی ان یبلغ الحلم و یتقلّب فی البلاد الی ما بعدها من احوال الاحیاء فی الدّنیا. «فَتَبارَکَ اللَّهُ» ای استحق التعظیم و الثناء بانّه لم یزل و لا یزال، و هو من البروک و هو الثبوت. «أَحْسَنُ الْخالِقِینَ» ای المصوّرین و المقدّرین، و الخلق فی اللغة التقدیر، قال مجاهد: تصنعون و یصنع اللَّه و اللَّه خیر الصّانعین و احسن الصّانعین، یقال رجل خالق ای صانع، و قال ابن جریح: انّما جمع الخالقین لانّ عیسی (ع) کان یخلق کما قال تعالی: «أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ» فاخبر اللَّه عن نفسه انّه احسن الخالقین.
هوش مصنوعی: نطفه در جایی امن و محفوظ قرار دارد. این مکان به عنوان محلی شناخته می‌شود که نطفه در آن قرار می‌گیرد. سپس نطفه به یک توده خونی تبدیل می‌شود. به دنبال آن، این توده به قطعه‌ای گوشت مانند تغییر شکل می‌دهد. پس از آن، این قطعه گوشت به استخوان تبدیل می‌شود و بعد از آن، بر روی استخوان گوشت می‌روید، به‌گونه‌ای که گوشت به عنوان پوشش استخوان به‌نظر می‌رسد. در اینجا، با وجود تفاوت در قرائت برخی از کلمات، مفهوم آن یکی است؛ استخوان‌ها در جمع به‌کار رفته‌اند زیرا انسان دارای استخوان‌های زیادی است. همچنین، این گوشت شامل اعصاب و رگ‌ها بوده و در نهایت بدن شکل می‌گیرد، اما هنوز روح در آن دمیده نشده است. بعد از این مرحله، روح در بدن دمیده می‌شود و در اینجا اشاره شده که انسان یا مرد می‌شود یا زن. سپس مراحل مختلف زندگی انسان، از تولد تا رشد و رسیدن به بلوغ و چگونگی زندگی در دنیا به تصویر کشیده می‌شود. در نهایت، خداوند مستحق حرمت و ستایش است، چرا که او بالاترین خالق است و بهترین طراحی‌کننده‌ها به شمار می‌رود. خداوند برتر از همه سازندگان است و این به این معنی است که او به‌طور بی‌نظیر همه چیز را خلق می‌کند.
روی انّ عمر کان حاضرا فلمّا سمع الآیة قال فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ فوافق قراءته وحی جبرئیل، فقال النبی: هکذا انزل، و یقال کان قائل هذا الکلام معاذ بن جبل.
هوش مصنوعی: عمر، در آن زمان حاضر بود و وقتی آیه را شنید گفت: "پس خداوند بزرگ‌تر از همه آفریدگان است". این گفتار او با وحی جبرئیل مطابق بود. پیامبر فرمود: "به همین شکل نازل شده است" و گفته می‌شود که معاذ بن جبل این صحبت را انجام داده است.
و روی عن ابن عباس قال: کان عبد اللَّه بن ابی سرح یکتب هذه الآیة لرسول اللَّه (ص) فلما انتهی الی قوله: «خَلْقاً آخَرَ» عجب من تفصیل خلق الانسان فقال، فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ، فقال النبی اکتب هکذا انزلت
هوش مصنوعی: عبد اللَّه بن ابی سرح در حال نوشتن آیه‌ای برای رسول خدا (ص) بود. هنگامی که به جمله‌ای رسید که درباره تفاوت آفرینش انسان صحبت می‌کرد، از دقت در جزئیات آفرینش انسان شگفت‌زده شد و گفت: "خداوند بزرگ‌ترین آفریننده است." سپس پیامبر فرمودند که همین‌طور که او گفت، بنویسید؛ زیرا این‌گونه نازل شده است.
، فشک عند ذلک و قال ان کان محمّد صادقا یقول انّه یوحی الیه فقد اوحی الیّ کما یوحی الیه، و ان قال من ذات نفسه فقد قلت مثل ما قال فکفر باللّه، و قیل هذه الآیة غیر صحیحة لانّ ارتداده کان بالمدینة و هذه السّورة مکیّة «ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ» ای بعد الخلق، و قیل بعد ما ذکرنا من امرنا، «لَمَیِّتُونَ» ای صائرون الیه فنزل منزلة الکائن اذ لا بدّ من کونه، و یقال المیّت بالتّشدید و المائت الّذی لم یمت بعد و سیموت، و المیت بالتخفیف من مات، و لذلک لم یجرّ التخفیف هاهنا کقوله: «إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ».
هوش مصنوعی: در این متن، به یک گفت‌وگوی بین فردی اشاره می‌شود که به پیامبر محمد (ص) و ادعای او در مورد وحی صحبت می‌کند. این فرد به پیامبر می‌گوید چنانچه محمد راست می‌گوید و وحی به او نازل شده، آنگاه هم همان وحی به او نازل شده است. اگر این ادعا از جانب خودش باشد، او به خدا کافر شده است. سپس به موضوعی دیگر اشاره شده که در آن توضیح داده می‌شود پس از خلق انسان‌ها، همه به سوی مرگ می‌روند و در اینجا دو نوع اشاره به مرگ وجود دارد: یکی به معنای در حال مرگ و دیگری به معنای کسی که قبلاً مرده است. به همین دلیل در این متن از نوع خاصی از واژه‌ها استفاده شده تا مفاهیم به درستی منتقل شوند.
«ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ تُبْعَثُونَ» تحیون بعد الممات للحساب و الجزاء.
فکن حدیثا حسنا سائرا
هوش مصنوعی: پس قطعا شما در روز قیامت زنده خواهید شد تا برای حساب و جزا حاضر شوید. پس سخنی را برگزینید که نیکو و شایسته باشد.
کلّ الی الغایة محثوث
و المرء موروث و مبعوث.
هوش مصنوعی: هر کسی به سوی هدف خود هدایت می‌شود، و انسان‌ها میراث‌دار و به سوی سرنوشت خود فرستاده می‌شوند.
فانّما النّاس احادیث.
هوش مصنوعی: انسان‌ها داستان‌هایی هستند.
میبدی