قوله تعالی: «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‌ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً» ربّ العزّه جلّ جلاله اندرین آیت مصطفی (ص) را تأدیب می‌کند تا در هر چه گوید و هر کار که کند در آن استثنا بجای آرد، یعنی که با مشیّت اللَّه تعالی افکند و گوید: ان شاء اللَّه، و سبب نزول این آیت آن بود که چون او را از قصّه اصحاب الکهف و ذو القرنین و روح پرسیدند وعده جواب بفردا داد و نگفت ان شاء اللَّه تا جبرئیل چهل روز از وی باز ماند، و بروایتی پانزده روز، و بروایتی سه روز، و رسول خدا (ص) از وا ایستادن جبرئیل (ع) غمگین و اندوهگن گشت و مشرکان گفتند: انّ محمّدا قد ودّعه ربّه و قلاه، پس جبرئیل فرو آمد و تسکین دل مصطفی را (ص) و تسلیت وی را این آیت فرو آورد: «ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی» و او را استثنا فرمود در هر کار که پیش گیرد باین آیت که: «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‌ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً، إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ» یعنی اذا قلت لشی‌ء انّی فاعل غدا فقل ان شاء اللَّه لانّک لا تدری ایتم ذلک ام یعوق دون وقوعه عائق فیدخل فی میعادک خلف، و هذا الغد اسم لکل حین تستقبله و لو الی سنین.
روی ابو هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): لا یتمّ ایمان العبد حتّی یستثنی فی کلّ کلامه.
و روی انّ سلیمان نبیّ اللَّه (ع) قال اطوف اللّیلة علی مائة امرأة کلّ امرأة منهنّ تلد غلاما یضرب بالسّیف فی سبیل اللَّه فطاف لیلتئذ علی مائة امرأة فلم تحمل منهنّ امرأة غیر واحدة ولدت نصف انسان و لو استثنی لولد مائة غلام کلّ غلام یقاتل فارسا.
... «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ» قول ابن عباس و حسن آنست که: اذا نسیت الاستثناء ثمّ تذکرت فاستثن چون استثنا فراموش کنی آن گه که با یاد آید استثنا کن، ازینجاست که بمذهب ابن عباس اگر کسی سوگند یاد کند و پس از یک سال استثنا کند، استثنا درست باشد. و بقول حسن تا در آن مجلس که در آن سوگند می‌رود نشسته باشد استثنا درست بود، چون از آن مجلس برخاست پس از آن درست نباشد، و مذهب فقها و اهل فتوی آنست که استثنا در سوگند متصل باید و گرنه درست نباشد.
امّا استثناء در ایمان اجماع ائمّه سلف است و شعار اهل سنّت، چنانک گویی: انا مؤمن ان شاء اللَّه، نه آنک در اصل ایمان بنده شک می‌درآید که شک در اصل ایمان کفرست، لکن در خاتمت آن شک می‌درآید و در کمال آن بنده نداند که خاتمت کار وی و سرانجام ایمان وی چون خواهد بود، و نیز کمال ایمان خود نداند که کمال ایمان در کمال اعمالست و در براءت از نفاق، و این هر دو خصلت بر بنده پوشیده است. و قیل انّما صحّ الاستثناء فی الایمان تأدّبا بذکر اللَّه فی کلّ حال و احالة للامور کلّها الی مشیة اللَّه فقد ادّب اللَّه سبحانه نبیّه فقال، «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‌ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً، إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ» فتأدّب رسول اللَّه (ص) فی کلّ ما کان یخبر عنه معلوما کان او مشکوکا حتّی
قال لمّا دخل المقابر: السّلام علیکم اهل دار قوم مؤمنین و انا ان شاء اللَّه بکم لا حقوق، و اللّحوق بهم غیر مشکوک فیه و لکن مقتضی الادب بذکر اللَّه و ربط الامور به.
... «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ» قال عکرمة معناه: اذکر ربّک اذا غضبت.
و قال وهب مکتوب فی الانجیل: ابن آدم اذکرنی حین تغضب اذکرک حین اغضب فلا امحقک فیمن امحق و اذا ظلمت فلا تنتصر فانّ نصرتی لک خیر من نصرتک لنفسک. قال السدی و الضحّاک هذا فی الصلاة
لقوله (ص): من نسی صلاة او نام عنها فلیصلّها اذا ذکرها.
و قیل معناه اذکر ربّک اذا نسیت شیئا و سله ان یذکرک ذلک فان ذکرک و الّا «وَ قُلْ عَسی أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً» ای عسی ان یدلّنی علی ما هو ارشد من هذا الذی نسیته و ما هو اصلح لی منه. قال الحسن: «لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً» یعنی من عبادة الاوثان، و قال الزجاج قل عسی ان یعطینی ربّی من الآیات و الدّلالات علی نبوّتی ما یکون اقرب من الرّشد و ادلّ من قصّة اصحاب الکهف و ذلک انّ القوم سألوه عن قصّة اصحاب الکهف علی وجه العباد.
«وَ لَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَةٍ سِنِینَ» قتادة گفت: این هم سخن اهل کتابست که در مدّت لبث اصحاب کهف مختلف بودند، همچنانک در عدد ایشان مختلف بودند، تا قومی گفتند: «ثَلاثَ مِائَةٍ» و قومی گفتند: ثلاثمائة و تسع سنین، ربّ العالمین بجواب ایشان گفت: «قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما لَبِثُوا» یعنی انّهم لم یعلموا و انّ علمها عند اللَّه، و دلیل بر قول قتاده قراءت ابن مسعود است: «و قالوا و لبثوا فی کهفهم» امّا قول جمهور مفسران آنست که این اخبار حقّ است جلّ جلاله از مدت لبث ایشان میگوید درنگ ایشان در آن غار از آن روز که در غار شدند تا آن روز که ایشان را بینگیختند سیصد و نه سال بود، و باین قول «قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما لَبِثُوا» معنی آنست که: قل لمن جاءک و زعم انّها اکثر او اقلّ اللَّه اعلم بما لبثوا و قد اخبر بذلک ای محمّد ایشان را بگوی که در مدّت لبث ایشان بخلاف افتاده‌اند، اللَّه تعالی داناتر است بآن مدّت و آن چنانست که اللَّه تعالی خبر داد سیصد و نه سال.
و قیل «اللَّهُ أَعْلَمُ بِما لَبِثُوا» انّها هو للبثهم بعد موتهم الی زمان محمّد (ص)، و قال ابن جریر قالت الیهود انّهم لبثوا منذ دخلوا الکهف الی یومنا ثلاثمائة سنة، فقال اللَّه بل لبثوا فی کهفهم الی یوم موتهم ثلاثمائة سنة و تسع و سنین و اللَّه اعلم بما لبثوا بعد موتهم الی یومنا.
قراءت حمزة و کسایی: «ثَلاثَ مِائَةٍ سِنِینَ» مضاف است بی تنوین باقی بتنوین خوانند، و انّما حسن التّنوین فی المائة لانّها نزلت و لیس فیها ذکر السّنین فلمّا اشتبه علی السّامعین الثلاثمائة انّها اعوام ام شهور ام ایّام نزلت سنین فابقی ذلک مکانه، کما فعل بتنوین القواریر فی سورة الانسان فیکون بدلا من ثلاثمائة و قیل فیه تقدیم و تأخیر ای لبثوا فی کهفهم سنین ثلاثمائة و من لم ینون جعل ثلاثمائة مضافة الی سنین لانّ الجمع هو الاصل و هو المراد اذ المعنی ثلاثمائة من السّنین، و انّما قیل ثلاثمائة سنة اکتفاء بلفظ الواحد عن لفظ الجمع لانّه یعلم انّ المائة لا یضاف الی الواحد فی المعنی و انّ رجلا و امرأة فی قولک مائة رجل و مائة امرأة یراد به الجمع و الکثرة، «وَ ازْدَادُوا تِسْعاً» ای ازدادوا علی ثلاثمائة لبث تسع سنین. قیل انّما هی ثلاثمائة سنة بالشّمسیّة و ازدادوا تسعا بالقمریة لانّ فی کلّ سنة یتفاوت احد عشر یوما فیکون مجموع ذلک تسع سنین و اشهرا فاضرب عن ذکر الاشهر لانّ الکلام فی ذکر السّنین.
«قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما لَبِثُوا» ممّن یختلف فی ذلک، «لَهُ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» ما غاب فیها عن العباد، «أَبْصِرْ بِهِ وَ أَسْمِعْ» اللفظ لفظ الامر و المعنی التعجّب، ای ما ابصر اللَّه تعالی لکل موجود و ما اسمعه لکل مسموع، «ما لَهُمْ» ای لاهل السّماوات و الارض، «مِنْ دُونِهِ» دون اللَّه، «مِنْ وَلِیٍّ» ناصر، «وَ لا یُشْرِکُ فِی حُکْمِهِ أَحَداً» فلیس لاحد ان یحکم بحکم لم یحکم به اللَّه، و قرأ شامی: «و لا تشرک» بالجزم علی النهی ای لا تشرک ایّها الانسان فی حکمه احدا.
«وَ اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ» ای اقرأ القرآن یا محمّد و اتّبع ما فیه «لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ» یعنی ما یبدل هذا القرآن مبدل یوما کما بدّل الیهود الذین ظلموا قولا غیر الذی قیل لهم: قال اللَّه عزّ و جل: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ».
و قیل «لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ» ای لا کذب فی میعاده و لا خلف لقوله، «وَ لَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً» یعنی وزرا و ملجاء، ملتحد الرّجل ما یعدل الیه من ظهیر و الالتحاد الانحراف الی موضع او الی عون منه، سمّی اللّحد لعدوله عن سواء السّنن و الملحد المنحرف عن الصراط المستقیم و کذلک اللاحد و الملتحد.
«وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ» نزلت فی المؤلّفة و هم عیینة بن حصن الفزاری و الاقرع بن حابس و ذو وهم و ذلک انهم اتوا النّبی (ص) قبل ان اسلموا و عنده صهیب و خباب و عمّار و عامر بن فهیرة و مهجع و ابو ذر و سلمان الفارسی، و علی سلمان شملة قد عرق فیها و بیده خوصة یشقّها ثمّ ینسجها، فقال عیینة اما یوذیک یا محمّد ریح هؤلاء فو اللَّه لقد آذانا ریحهم، ثمّ قال نحن سادات مضر و اشرافها فان اسلمنا اسلم النّاس و ان ابینا ابی النّاس و ما یمنعنا من اتّباعک الّا هؤلاء فنح هؤلاء حتّی نتّبعک او اجعل لنا مجلسا و لهم مجلسا، فانزل اللَّه تعالی: «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ» الآیة... و قد مضی فی سورة الانعام. و قال قتادة هذه الآیة مدنیّة و قد نزلت فی اصحاب الصفّة و کانوا سبع مائة رجل فقراء فی مسجد رسول اللَّه (ص) و لزموه لا یرجعون الی تجارة و لا الی زرع و لا الی ضرع، یصلّون صلاة و ینتظرون اخری فلمّا نزلت هذه الآیة اتاهم رسول اللَّه (ص) فقال: المحیا محیاکم و الممات مماتکم مرحبا بالذین امرت ان اصبر نفسی معهم فجلس الیهم و کان بعد ذلک یأتیهم و یجلس الیهم و کانوا یسمون اضیاف الاسلام و سمّیت الصّوفیّة فی احدی المقالتین بهم و اصله صفیّ فادرکت الضمّة الواو.
«وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ» ای احبس نفسک یا محمّد، «مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ» یعبدون و یذکرون ربّهم، «بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ» طرفی النّهار یعنی صلاة الصّبح و العصر، و قیل هم الذین یشهدون الصلاة المکتوبة، و قیل اراد الاجتماع للذّکر. و عن ابن عباس قال مرّ النّبی (ص) بعبد اللَّه بن رواحة و هو یذکر اصحابه. فقال رسول اللَّه (ص) اما انّکم الملأ الذین امرنی اللَّه ان اصبر نفسی معهم، ثمّ تلا هذه الآیة: «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ» الی قوله: «وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً»، «یُرِیدُونَ وَجْهَهُ» یعنی یریدونه و ما عنده، «وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ» ای لا تصرف بصرک الی غیرهم من ذوی الهیئات و الزّینة، تقول عدا کذا اذا جاوزه و عدا عنه اذا انصرف عنه، و هو لازم و متعدّ و النّهی للعین و المراد صاحبها، «تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» ای مریدا مجالسة الاغنیاء، حال صرف الی الاستقبال لا انّه حکم علی نبیه بارادته، «زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا» یعنی امیة بن خلف الجمحی، «أَغْفَلْنا قَلْبَهُ» ای خذلناه لترکه الطاعة و اخلیناه عن الذّکر و هو القرآن. و قیل: «أَغْفَلْنا قَلْبَهُ» ای وجدناه غافلا ساهیا و لم نسمه بما نسم به قلوب المؤمنین ممّا یبین فلاحهم، کما قال: «کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ» من قولهم بعیر غفل لم یکن علیه سمة و کتاب غفل لم یکن علیه اعجام، «وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً» تجاوزا للحقّ و خروجا عنه و اصله من السّبق و العجله، یقال فرس فرط ای سبقت الخیل و فرط منّی قول ای سبق. و قیل اراد تفریطا و تضییعا و امر فرط مضیّع متهاون به و معناه ضیّع امره و عطل ایّامه اذ ترک الایمان و الاستدلال بآیات اللَّه.
«وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ» ای تبیّن الحقّ من ربّکم و هذا الکتاب هو الحقّ من ربّکم، «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ» هذا وعید و استغناء لا رضا و ادن، کقوله: «آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا»، «و قیل معناه قل یا محمّد لهؤلاء الذین اغفلنا قلوبهم عن ذکرنا الحقّ من ربّکم و الیه التّوفیق و الخذلان و بیده الهدی و الاضلال یهدی من یشاء فیؤمن و یضلّ من یشاء فیکفر و لیس الی من ذلک شی‌ء و لست بطارد المؤمنین لهواکم فان شئتم فآمنوا و ان شئتم فاکفروا فانّکم ان کفرتم فقد اعدّ لکم ربّکم علی کفرکم نارا احاط بکم سرادقها و ان آمنتم و اطعتم فانّ لکم ما وصف لاهل طاعته.
و قال ابن عباس: «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ» یعنی من شاء اللَّه له الایمان آمن و من شاء له الکفر کفر، و هو قوله: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ».
«إِنَّا أَعْتَدْنا» ای هیّانا و جعلنا عتادا و العتاد المعدّ الثابت اللازم، «لِلظَّالِمِینَ» الّذین عبدوا غیر اللَّه، «ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها» ای احدقت بهم النّار من جمیع جوانبهم، کقوله: «لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ». و قیل الدّخان و اللّهب یحیط بهم قبل وصول النّار الیهم و هو الظلّ الّذی ذکر اللَّه عزّ و جل فی قوله: «انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ»، و قال الکلبی هو عنق یخرج من النّار فیحیط بالکفّار کالحظیرة. و قال ابن عباس هو حائط من نار. و عن ابی سعید الخدری قال: سرادق النّار اربعة جدر کثافة کلّ واحد منها مسیرة اربعین سنة، «إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا» یعنی و ان یستمطروا یمطروا، «بِماءٍ کَالْمُهْلِ» کدردی الزّیت او النّحاس المذاب، تأویله: و ان یستسقوا یسقوا. قال مجاهد: المهل القیح و الدّم. و قال الضحاک: ماء اسود و انّ جهنّم سوداء و ماؤها اسود و شجرها سود و اهلها سود، «یَشْوِی الْوُجُوهَ» ای ینضجها حتّی یسقط لحمها.
قال سعید بن جبیر اذا جاع اهل النّار استغاثوا بشجرة الزّقوم فیأکلون منها ثمّ یصب علیهم العطش فیستغیثون فیغاثون بماء المهل و هو الّذی قد انتهی حرّه فاذا ادنوه من افواههم انتثرت من حرّه لحوم وجوههم التی قد سقطت عنها الجلود، «بِئْسَ الشَّرابُ» ای المهل، «وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً» ای ساءت النّار متّکأ، تقول ارتفق ای توکّأ علی مرفقه. قال مجاهد ساءت مجتمعا من معنی المرافقة. و قیل ساءت النّار مجلسا و مستقرّا ثمّ ذکر ما وعد المؤمنین، فقال: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا» یعنی اجر من احسن عملا منهم فحذف العائد، و قیل «إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا» اعتراض و الخبر ما بعده.
و هو قوله: «أُولئِکَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ» ای اقامة، «تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها» ای یلبسون فی الجنة، «مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ» جمع اسورة و اسورة جمع سوار. قال سعید بن جبیر: یحلی کلّ واحد منهم ثلاثة من الاساور: واحد من فضّة و واحد من ذهب و واحد من لؤلؤ و یواقیت و کانت الاساورة من زینة الملوک فی الدّنیا.
قال النّبی (ص) لو انّ رجلا من اهل الجنّة اطّلع فبدت اساوره لطمس ضوئه ضوء الشمس کما تطمس الشّمس ضوء النّجوم، «وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً» لانّها فیما قیل احسن الوان الاثواب، «مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ» و السّندس الحریر و الاستبرق الدّیباج الرّومی، و قیل السّندس الرّقیق من الدّیباج و الاستبرق الصفیق العین. و قیل الاستبرق دیباج یعمل بالذّهب کانّه عرّب من استبر «مُتَّکِئِینَ فِیها» ای فی الجنات، «عَلَی الْأَرائِکِ» و هی السرر فی الحجال، و قیل هی السرر علیها حجال، واحدتها اریکة و اشتقاقها من ارک اذا اقام، «نِعْمَ الثَّوابُ» الجنّة، «وَ حَسُنَتْ» الارائک، «مُرْتَفَقاً» موضع الارتفاق.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‌ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً» ربّ العزّه جلّ جلاله اندرین آیت مصطفی (ص) را تأدیب می‌کند تا در هر چه گوید و هر کار که کند در آن استثنا بجای آرد، یعنی که با مشیّت اللَّه تعالی افکند و گوید: ان شاء اللَّه، و سبب نزول این آیت آن بود که چون او را از قصّه اصحاب الکهف و ذو القرنین و روح پرسیدند وعده جواب بفردا داد و نگفت ان شاء اللَّه تا جبرئیل چهل روز از وی باز ماند، و بروایتی پانزده روز، و بروایتی سه روز، و رسول خدا (ص) از وا ایستادن جبرئیل (ع) غمگین و اندوهگن گشت و مشرکان گفتند: انّ محمّدا قد ودّعه ربّه و قلاه، پس جبرئیل فرو آمد و تسکین دل مصطفی را (ص) و تسلیت وی را این آیت فرو آورد: «ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی» و او را استثنا فرمود در هر کار که پیش گیرد باین آیت که: «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‌ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً، إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ» یعنی اذا قلت لشی‌ء انّی فاعل غدا فقل ان شاء اللَّه لانّک لا تدری ایتم ذلک ام یعوق دون وقوعه عائق فیدخل فی میعادک خلف، و هذا الغد اسم لکل حین تستقبله و لو الی سنین.
هوش مصنوعی: در این آیه، خداوند پیامبر (ص) را آموزش می‌دهد که در هر چیزی که میگوید و انجام می‌دهد، همیشه باید مشیت الهی را در نظر داشته باشد و بگوید "ان شاء اللَّه" (اگر خدا بخواهد). سبب این آیه این بوده که زمانی که از پیامبر (ص) درباره داستان اصحاب کهف و ذوالقرنین و روح سؤال کردند، او قول داده بود که فردا پاسخ بدهد، اما نگفته بود "ان شاء اللَّه". به همین دلیل، جبرئیل (ع) مدت چهل، پانزده یا حتی سه روز از او دور شد و پیامبر (ص) از این غیبت غمگین شد. در این زمان، مشرکان گفتند که پروردگار محمد (ص) او را ترک کرده است. سرانجام جبرئیل (ع) فرود آمد و این آیه را آورد تا دل پیامبر (ص) را آرام کند و او را تسلی دهد. در واقع، این آیه به او میگوید که در هر کاری که انجام می‌دهد، باید مشیت خدا را در نظر بگیرد و بگوید "ان شاء اللَّه"، زیرا هیچ‌کس نمی‌داند که آن کار انجام می‌شود یا اینکه مانعی بر سر راه آن وجود دارد. "فردا" نیز به معنای هر زمانی است که به آن رو به رو می‌شوید، حتی اگر سال‌ها بعد باشد.
روی ابو هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): لا یتمّ ایمان العبد حتّی یستثنی فی کلّ کلامه.
هوش مصنوعی: ابو هریره روایت کرده است که پیامبر اسلام (ص) فرمودند: ایمان انسان کامل نمی‌شود مگر اینکه در هر صحبتش احتیاط کند و بتواند استثنا قائل شود.
و روی انّ سلیمان نبیّ اللَّه (ع) قال اطوف اللّیلة علی مائة امرأة کلّ امرأة منهنّ تلد غلاما یضرب بالسّیف فی سبیل اللَّه فطاف لیلتئذ علی مائة امرأة فلم تحمل منهنّ امرأة غیر واحدة ولدت نصف انسان و لو استثنی لولد مائة غلام کلّ غلام یقاتل فارسا.
هوش مصنوعی: سلیمان نبی الله (ع) تصمیم می‌گیرد که شب را با صد زن بگذراند و هر یک از آنها باید پسری به دنیا بیاورند که در راه خدا با شمشیر بجنگد. اما در آن شب، تنها یک زن او را باردار می‌کند و او هم تنها نیمه انسان به دنیا می‌آورد. اگر سلیمان استثنایی قائل می‌شد، او می‌توانست صد پسر به دنیا بیاورد که هر یک به عنوان جنگجو در میدان نبرد حاضر شوند.
... «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ» قول ابن عباس و حسن آنست که: اذا نسیت الاستثناء ثمّ تذکرت فاستثن چون استثنا فراموش کنی آن گه که با یاد آید استثنا کن، ازینجاست که بمذهب ابن عباس اگر کسی سوگند یاد کند و پس از یک سال استثنا کند، استثنا درست باشد. و بقول حسن تا در آن مجلس که در آن سوگند می‌رود نشسته باشد استثنا درست بود، چون از آن مجلس برخاست پس از آن درست نباشد، و مذهب فقها و اهل فتوی آنست که استثنا در سوگند متصل باید و گرنه درست نباشد.
هوش مصنوعی: ابن عباس و حسن گفته‌اند که در صورتی که فراموش کردی و سپس به یاد آوردی، می‌توانی استثنا کنی. بر این اساس، اگر کسی سوگند یاد کند و بعد از یک سال استثنا کند، به نظر ابن عباس این استثنا معتبر است. حسن نیز معتقد است که استثنا باید در همان جلسه‌ای که سوگند خورده، بیان شود و اگر فرد از آن جلسه بیرون رود، دیگر استثنا کردن معتبر نخواهد بود. اما فقها و اهل فتوی بر این باورند که استثنا در سوگند باید همزمان با آن بیان گردد و در غیر این صورت، معتبر نخواهد بود.
امّا استثناء در ایمان اجماع ائمّه سلف است و شعار اهل سنّت، چنانک گویی: انا مؤمن ان شاء اللَّه، نه آنک در اصل ایمان بنده شک می‌درآید که شک در اصل ایمان کفرست، لکن در خاتمت آن شک می‌درآید و در کمال آن بنده نداند که خاتمت کار وی و سرانجام ایمان وی چون خواهد بود، و نیز کمال ایمان خود نداند که کمال ایمان در کمال اعمالست و در براءت از نفاق، و این هر دو خصلت بر بنده پوشیده است. و قیل انّما صحّ الاستثناء فی الایمان تأدّبا بذکر اللَّه فی کلّ حال و احالة للامور کلّها الی مشیة اللَّه فقد ادّب اللَّه سبحانه نبیّه فقال، «وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‌ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً، إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ» فتأدّب رسول اللَّه (ص) فی کلّ ما کان یخبر عنه معلوما کان او مشکوکا حتّی
هوش مصنوعی: استثناء در مورد ایمان موضوعی است که علمای سلف بر آن توافق دارند و این یکی از نشانه‌های اهل سنت به شمار می‌آید. به طور خلاصه، فرد مؤمن میگوید: «من مؤمن هستم اگر خدا بخواهد»، نه اینکه در اصل ایمان او شک وجود داشته باشد، زیرا شک در اصل ایمان به معنی کفر است. اما ممکن است در انتهای کار و نهایی بودن ایمان فرد، تردیدهایی وجود داشته باشد. همچنین، فرد ممکن است نتواند کمال ایمان خود را درک کند، چرا که کمال ایمان بستگی به انجام اعمال صالح و دوری از نفاق دارد و این دو ویژگی برای فرد پوشیده است. گفته شده است که این استثناء در ایمان به خاطر ادب در ذکر خدا و واگذار کردن همه چیز به اراده اوست. خداوند به نبی خود آموخته است که نباید بگوید من فردا این کار را انجام می‌دهم مگر اینکه خدا بخواهد و پیامبر (ص) در تمام مواردی که درباره آنها صحبت می‌کرد، چه واضح و چه مشکوک، به این ادب عمل می‌کرد.
قال لمّا دخل المقابر: السّلام علیکم اهل دار قوم مؤمنین و انا ان شاء اللَّه بکم لا حقوق، و اللّحوق بهم غیر مشکوک فیه و لکن مقتضی الادب بذکر اللَّه و ربط الامور به.
هوش مصنوعی: هنگامی که به قبرستان وارد می‌شود، میگوید: سلام بر شما اهل خانه‌ای که مؤمنان در آن هستند. امیدوارم به زودی با شما باشم و پیوستن به شما برای من شکی باقی نمی‌گذارد، اما برای رعایت ادب، باید نام خدا را ذکر کرد و امور را به او مرتبط ساخت.
... «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ» قال عکرمة معناه: اذکر ربّک اذا غضبت.
هوش مصنوعی: «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسِیتَ» به معنای این است که وقتی فراموش کردی، به یاد پروردگارت باش. عکرمه نیز گفته است که این معنا به این صورت است: به یاد پروردگارت باش، زمانی که عصبانی هستی.
و قال وهب مکتوب فی الانجیل: ابن آدم اذکرنی حین تغضب اذکرک حین اغضب فلا امحقک فیمن امحق و اذا ظلمت فلا تنتصر فانّ نصرتی لک خیر من نصرتک لنفسک. قال السدی و الضحّاک هذا فی الصلاة
هوش مصنوعی: وهب میگوید در انجیل نوشته شده است: «ای فرزند آدم، زمانی که عصبانی هستی، به یاد من باش تا من هم در زمان خشم به یاد تو باشم و تو را از میان کسانی که مجازات می‌شوند، محو نکنم. و اگر مورد ظلم قرار گرفتی، به خودت تکیه نکن چرا که کمک من برای تو بهتر از کمک خودت به خودت است.» السدی و ضحاک می‌گویند که این موضوع در مورد نماز است.
لقوله (ص): من نسی صلاة او نام عنها فلیصلّها اذا ذکرها.
هوش مصنوعی: اگر کسی نماز را فراموش کند یا از آن غافل شود، زمانی که به یادش بیفتد باید آن را بخواند.
و قیل معناه اذکر ربّک اذا نسیت شیئا و سله ان یذکرک ذلک فان ذکرک و الّا «وَ قُلْ عَسی أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً» ای عسی ان یدلّنی علی ما هو ارشد من هذا الذی نسیته و ما هو اصلح لی منه. قال الحسن: «لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً» یعنی من عبادة الاوثان، و قال الزجاج قل عسی ان یعطینی ربّی من الآیات و الدّلالات علی نبوّتی ما یکون اقرب من الرّشد و ادلّ من قصّة اصحاب الکهف و ذلک انّ القوم سألوه عن قصّة اصحاب الکهف علی وجه العباد.
هوش مصنوعی: به یاد خدا باش وقتی چیزی را فراموش کردی و از او بخواه که آن را به یادت بیاورد. اگر نتوانستی به خاطر بیاوری، بگو شاید پروردگارم مرا به راهی نزدیک‌تر و درست‌تر هدایت کند. این به معنای درخواست هدایت به سوی چیزی بهتر از آن چیزی است که فراموش کرده‌ام. حسن میگوید که نزدیک‌تر به هدایت یعنی ترک پرستش بت‌ها. زجاج نیز میگوید که شاید خدای من نشانه‌ها و دلایلی به من دهد که بهتر از داستان اصحاب کهف باشد، چرا که آن مردم از او در مورد داستان اصحاب کهف سوال کردند.
«وَ لَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَةٍ سِنِینَ» قتادة گفت: این هم سخن اهل کتابست که در مدّت لبث اصحاب کهف مختلف بودند، همچنانک در عدد ایشان مختلف بودند، تا قومی گفتند: «ثَلاثَ مِائَةٍ» و قومی گفتند: ثلاثمائة و تسع سنین، ربّ العالمین بجواب ایشان گفت: «قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما لَبِثُوا» یعنی انّهم لم یعلموا و انّ علمها عند اللَّه، و دلیل بر قول قتاده قراءت ابن مسعود است: «و قالوا و لبثوا فی کهفهم» امّا قول جمهور مفسران آنست که این اخبار حقّ است جلّ جلاله از مدت لبث ایشان میگوید درنگ ایشان در آن غار از آن روز که در غار شدند تا آن روز که ایشان را بینگیختند سیصد و نه سال بود، و باین قول «قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما لَبِثُوا» معنی آنست که: قل لمن جاءک و زعم انّها اکثر او اقلّ اللَّه اعلم بما لبثوا و قد اخبر بذلک ای محمّد ایشان را بگوی که در مدّت لبث ایشان بخلاف افتاده‌اند، اللَّه تعالی داناتر است بآن مدّت و آن چنانست که اللَّه تعالی خبر داد سیصد و نه سال.
هوش مصنوعی: مدت زمان خواب اصحاب کهف برای برخی افراد بحث‌برانگیز بود. برخی معتقد بودند که آنها سیصد سال خوابیدند و برخی دیگر بر این باور بودند که مدت خواب آنها سیصد و نه سال بوده است. خداوند در پاسخ به این اختلافات فرمود که فقط او به مدت دقیق خواب آنها آگاه است و این اطلاعات در علم او محفوظ است. همچنین یکی از قرائت‌ها نشان می‌دهد که اشاره به این موضوع به وضوح وجود دارد. در نهایت، گفته شد که مدت زمان خواب اصحاب کهف، همان‌طور که خداوند مشخص کرده، سیصد و نه سال بوده است و او داناتر از همه در این زمینه است.
و قیل «اللَّهُ أَعْلَمُ بِما لَبِثُوا» انّها هو للبثهم بعد موتهم الی زمان محمّد (ص)، و قال ابن جریر قالت الیهود انّهم لبثوا منذ دخلوا الکهف الی یومنا ثلاثمائة سنة، فقال اللَّه بل لبثوا فی کهفهم الی یوم موتهم ثلاثمائة سنة و تسع و سنین و اللَّه اعلم بما لبثوا بعد موتهم الی یومنا.
هوش مصنوعی: در این متن گفته شده که خداوند بهتر می‌داند آنها چند سال در خواب بوده‌اند. بعضی معتقدند که مدت زمان خواب آنها بعد از مرگشان تا زمان پیامبر (ص) به مدت سیصد سال بوده است. همچنین یهودیان ادعا کرده‌اند که آنها از زمان ورود به غار تا زمان حاضر، سیصد سال در آنجا مانده‌اند. اما خداوند می‌فرماید که آنها در غار خود تا زمان مرگشان سیصد سال و نه سال دیگر بوده‌اند و خداوند بهتر می‌داند آنها بعد از مرگشان چه مدت در خواب بوده‌اند تا به زمان حال برسند.
قراءت حمزة و کسایی: «ثَلاثَ مِائَةٍ سِنِینَ» مضاف است بی تنوین باقی بتنوین خوانند، و انّما حسن التّنوین فی المائة لانّها نزلت و لیس فیها ذکر السّنین فلمّا اشتبه علی السّامعین الثلاثمائة انّها اعوام ام شهور ام ایّام نزلت سنین فابقی ذلک مکانه، کما فعل بتنوین القواریر فی سورة الانسان فیکون بدلا من ثلاثمائة و قیل فیه تقدیم و تأخیر ای لبثوا فی کهفهم سنین ثلاثمائة و من لم ینون جعل ثلاثمائة مضافة الی سنین لانّ الجمع هو الاصل و هو المراد اذ المعنی ثلاثمائة من السّنین، و انّما قیل ثلاثمائة سنة اکتفاء بلفظ الواحد عن لفظ الجمع لانّه یعلم انّ المائة لا یضاف الی الواحد فی المعنی و انّ رجلا و امرأة فی قولک مائة رجل و مائة امرأة یراد به الجمع و الکثرة، «وَ ازْدَادُوا تِسْعاً» ای ازدادوا علی ثلاثمائة لبث تسع سنین. قیل انّما هی ثلاثمائة سنة بالشّمسیّة و ازدادوا تسعا بالقمریة لانّ فی کلّ سنة یتفاوت احد عشر یوما فیکون مجموع ذلک تسع سنین و اشهرا فاضرب عن ذکر الاشهر لانّ الکلام فی ذکر السّنین.
هوش مصنوعی: خوانش‌های حمزه و کسایی در بیان عدد «سیصد سال» به شکل مضاف و بدون تنوین است که به صورت تنوین خوانده می‌شود. تنوین در اینجا برای «سال» مناسب است زیرا در جمله اصلی اشاره‌ای به سال‌ها نشده است و هنگامی که مخاطبان متوجه می‌شوند که عدد سیصد اشاره به سال‌ها، ماه‌ها یا روزهاست، سال‌ها را حفظ کرده‌اند. این مشابه شیوه تنوین در کلمه «قواریر» در سوره انسان است، که می‌تواند به عنوان بدل از سه‌صد مفهومی باشد. برخی نیز اینجا را به معنای تأخیر و تقدم فهمیده‌اند، به این معنا که در غار، سه‌صد سال به طول انجامیده است. افرادی که تنوین را به کار نمی‌برند، عدد سه‌صد را به سنین مرتبط می‌کنند زیرا جمع، اصل و هدف اصلی جمله است، به این معنا که این عدد به سال‌ها اشاره دارد. به کار بردن عبارت «سیصد سال» به جای ذکر جمع، به این دلیل است که کلمه «سنه» به خودی خود نشان‌دهنده جمع و فراوانی است. در ادامه به جمله «و به آنها نُه اضافه شد» اشاره می‌شود که نشان‌دهنده این است که آنها بیش از سیصد سال، نه سال دیگر نیز در آنجا بوده‌اند. گفته می‌شود که شاید «سیصد سال» به سال خورشیدی اشاره داشته باشد و «نه سال» به سال قمری مربوط باشد، زیرا هر سال خورشیدی به طور تقریبی یازده روز نسبت به سال قمری متفاوت است. بنابراین مجموع این اختلافات به نه سال و چند ماه می‌انجامد، ولی ذکر ماه‌ها در این زمینه ضروری نیست چرا که بحث درباره سال‌هاست.
«قُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما لَبِثُوا» ممّن یختلف فی ذلک، «لَهُ غَیْبُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» ما غاب فیها عن العباد، «أَبْصِرْ بِهِ وَ أَسْمِعْ» اللفظ لفظ الامر و المعنی التعجّب، ای ما ابصر اللَّه تعالی لکل موجود و ما اسمعه لکل مسموع، «ما لَهُمْ» ای لاهل السّماوات و الارض، «مِنْ دُونِهِ» دون اللَّه، «مِنْ وَلِیٍّ» ناصر، «وَ لا یُشْرِکُ فِی حُکْمِهِ أَحَداً» فلیس لاحد ان یحکم بحکم لم یحکم به اللَّه، و قرأ شامی: «و لا تشرک» بالجزم علی النهی ای لا تشرک ایّها الانسان فی حکمه احدا.
هوش مصنوعی: خداوند بهتر می‌داند آنها چه مدت در اینجا بودند. اوست که علم غیب آسمان‌ها و زمین را دارد و آنچه را بندگان نمی‌دانند، می‌داند. باید ببینید و بشنوید، که این تاکید بر قدرت خداوند در مشاهده و شنیدن تمام موجودات است. برای اهل آسمان‌ها و زمین هیچ یاوری جز خداوند نیست و هیچ‌کس نمی‌تواند در حکم خدا شرکت کند. هیچ‌کس حق ندارد حکمی صادر کند که خداوند آن را صادر نکرده باشد. در تلاوتی دیگر نیز آمده که ای انسان! در حکم خدا هیچ‌کس را شریک قرار نده.
«وَ اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ» ای اقرأ القرآن یا محمّد و اتّبع ما فیه «لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ» یعنی ما یبدل هذا القرآن مبدل یوما کما بدّل الیهود الذین ظلموا قولا غیر الذی قیل لهم: قال اللَّه عزّ و جل: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ».
هوش مصنوعی: ای محمد، قرآن را بخوان و به آنچه در آن است عمل کن. هیچ‌چیزی نمی‌تواند کلمات آن را تغییر دهد. به این معنا که قرآن به‌هیچ‌وجه دچار تغییر و تبدیلی نخواهد شد، همچنان که برخی از یهودیان سخنانی غیر از آنچه به آنها گفته شده بود، مطرح کردند. خداوند عز و جل فرموده است: «ما قرآن را نازل کردیم و ما آن را حفظ خواهیم کرد».
و قیل «لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ» ای لا کذب فی میعاده و لا خلف لقوله، «وَ لَنْ تَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً» یعنی وزرا و ملجاء، ملتحد الرّجل ما یعدل الیه من ظهیر و الالتحاد الانحراف الی موضع او الی عون منه، سمّی اللّحد لعدوله عن سواء السّنن و الملحد المنحرف عن الصراط المستقیم و کذلک اللاحد و الملتحد.
هوش مصنوعی: هیچ تغییری در کلمات او وجود ندارد، یعنی در وعده‌اش دروغی وجود ندارد و سخن او خلفی ندارد. همچنین جمله‌ای دیگر وجود دارد که بیان می‌کند هیچ پناهگاهی جز او نخواهی یافت. در اینجا به وزرا و پناهگاه‌ها اشاره می‌شود. ملتحد به معنای کسی است که به کسی دیگر پناه می‌برد و این واژه از انحراف به سمت کسی یا چیزی به عنوان کمک به کار می‌رود. لحد نیز به انحراف از مسیر درست اشاره دارد. به همین ترتیب، واژه‌های اللاحد و الملتحد نیز به همین مفهوم مربوط می‌شوند.
«وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ» نزلت فی المؤلّفة و هم عیینة بن حصن الفزاری و الاقرع بن حابس و ذو وهم و ذلک انهم اتوا النّبی (ص) قبل ان اسلموا و عنده صهیب و خباب و عمّار و عامر بن فهیرة و مهجع و ابو ذر و سلمان الفارسی، و علی سلمان شملة قد عرق فیها و بیده خوصة یشقّها ثمّ ینسجها، فقال عیینة اما یوذیک یا محمّد ریح هؤلاء فو اللَّه لقد آذانا ریحهم، ثمّ قال نحن سادات مضر و اشرافها فان اسلمنا اسلم النّاس و ان ابینا ابی النّاس و ما یمنعنا من اتّباعک الّا هؤلاء فنح هؤلاء حتّی نتّبعک او اجعل لنا مجلسا و لهم مجلسا، فانزل اللَّه تعالی: «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ» الآیة... و قد مضی فی سورة الانعام. و قال قتادة هذه الآیة مدنیّة و قد نزلت فی اصحاب الصفّة و کانوا سبع مائة رجل فقراء فی مسجد رسول اللَّه (ص) و لزموه لا یرجعون الی تجارة و لا الی زرع و لا الی ضرع، یصلّون صلاة و ینتظرون اخری فلمّا نزلت هذه الآیة اتاهم رسول اللَّه (ص) فقال: المحیا محیاکم و الممات مماتکم مرحبا بالذین امرت ان اصبر نفسی معهم فجلس الیهم و کان بعد ذلک یأتیهم و یجلس الیهم و کانوا یسمون اضیاف الاسلام و سمّیت الصّوفیّة فی احدی المقالتین بهم و اصله صفیّ فادرکت الضمّة الواو.
هوش مصنوعی: آیه «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ» در مورد افرادی نازل شده است که به محضر پیامبر (ص) آمدند، از جمله عیینة بن حصن و الاقرع بن حابس. این افراد قبل از اینکه مسلمان شوند، به جمعی از مسلمانان که در کنار پیامبر بودند، اعتراض کردند. آنها به پیامبر گفتند که بوی این افراد ما را آزار می‌دهد و اگر آنها مسلمان شوند، مردم هم به دین اسلام خواهند گروید. به همین دلیل، آنها خواستند تا یا به آنها اجازه داده شود که جدا از سایر مسلمانان بنشینند یا اینکه رسول الله (ص) برایشان مجلسی ویژه تشکیل دهد. خداوند در پاسخ این درخواست، آیه «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ» را نازل کرد.
همچنین، این آیه اشاره به اصحاب صفه دارد که حدود هفتصد نفر بودند و در مسجد پیامبر (ص) زندگی می‌کردند و از کار و کشاورزی دور شده بودند. پس از نزول این آیه، پیامبر با آنها ملاقات کرد و از آنها استقبال کرد و به جمع‌شان پیوست. این افراد که به عنوان مهمانان اسلام شناخته می‌شدند، بعدها به نام صوفیان نیز مشهور شدند.
«وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ» ای احبس نفسک یا محمّد، «مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ» یعبدون و یذکرون ربّهم، «بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ» طرفی النّهار یعنی صلاة الصّبح و العصر، و قیل هم الذین یشهدون الصلاة المکتوبة، و قیل اراد الاجتماع للذّکر. و عن ابن عباس قال مرّ النّبی (ص) بعبد اللَّه بن رواحة و هو یذکر اصحابه. فقال رسول اللَّه (ص) اما انّکم الملأ الذین امرنی اللَّه ان اصبر نفسی معهم، ثمّ تلا هذه الآیة: «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ» الی قوله: «وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً»، «یُرِیدُونَ وَجْهَهُ» یعنی یریدونه و ما عنده، «وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ» ای لا تصرف بصرک الی غیرهم من ذوی الهیئات و الزّینة، تقول عدا کذا اذا جاوزه و عدا عنه اذا انصرف عنه، و هو لازم و متعدّ و النّهی للعین و المراد صاحبها، «تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» ای مریدا مجالسة الاغنیاء، حال صرف الی الاستقبال لا انّه حکم علی نبیه بارادته، «زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا» یعنی امیة بن خلف الجمحی، «أَغْفَلْنا قَلْبَهُ» ای خذلناه لترکه الطاعة و اخلیناه عن الذّکر و هو القرآن. و قیل: «أَغْفَلْنا قَلْبَهُ» ای وجدناه غافلا ساهیا و لم نسمه بما نسم به قلوب المؤمنین ممّا یبین فلاحهم، کما قال: «کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ» من قولهم بعیر غفل لم یکن علیه سمة و کتاب غفل لم یکن علیه اعجام، «وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً» تجاوزا للحقّ و خروجا عنه و اصله من السّبق و العجله، یقال فرس فرط ای سبقت الخیل و فرط منّی قول ای سبق. و قیل اراد تفریطا و تضییعا و امر فرط مضیّع متهاون به و معناه ضیّع امره و عطل ایّامه اذ ترک الایمان و الاستدلال بآیات اللَّه.
هوش مصنوعی: «ای محمد، خود را با کسانی که صبح و شام خدای خود را می‌خوانند، صبور و ثابت‌قدم نگه‌دار. منظور از این افراد کسانی هستند که در نماز صبح و عصر شرکت می‌کنند و همچنین ممکن است به جمع‌های ذکر و یاد خدا اشاره داشته باشند. وقتی پیامبر (ص) بر عبدالله بن رواحه گذشت و او در حال ذکر خدا بود، فرمود: شما گروهی هستید که خداوند به من دستور داده است که خود را با شما صبر کنم. او سپس این آیه را تلاوت کرد. آنها تنها به خاطر خدا و به دنبال رحمت او هستند و چشم‌های خود را به جز آنها یعنی آنها که در زینت‌های دنیا غرق شده‌اند، نمی‌گردانند. این آیه به پیامبر هشدار می‌دهد که نباید به دنبال جاذبه‌های مادی برود. همچنین به امیه بن خلف اشاره می‌کند که قلب او را از یاد خدا غافل کرده‌ایم و او را به حال خود رها کرده‌ایم. نتیجه این غفلت این است که او از طریق حق گذشته و به گمراهی افتاده است؛ یعنی امرش هدر رفته و به معتقداتش بی‌توجهی کرده است.»
«وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ» ای تبیّن الحقّ من ربّکم و هذا الکتاب هو الحقّ من ربّکم، «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ» هذا وعید و استغناء لا رضا و ادن، کقوله: «آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا»، «و قیل معناه قل یا محمّد لهؤلاء الذین اغفلنا قلوبهم عن ذکرنا الحقّ من ربّکم و الیه التّوفیق و الخذلان و بیده الهدی و الاضلال یهدی من یشاء فیؤمن و یضلّ من یشاء فیکفر و لیس الی من ذلک شی‌ء و لست بطارد المؤمنین لهواکم فان شئتم فآمنوا و ان شئتم فاکفروا فانّکم ان کفرتم فقد اعدّ لکم ربّکم علی کفرکم نارا احاط بکم سرادقها و ان آمنتم و اطعتم فانّ لکم ما وصف لاهل طاعته.
هوش مصنوعی: بگو که حقیقت از سوی پروردگارتان است و این کتاب نیز از سوی او حق است. پس هر کس بخواهد، ایمان بیاورد و هر کس بخواهد، کافر باشد. این یک هشدار است و تأکید بر آزادی انتخاب است و مانند این گفته است که «به او ایمان بیاورید یا ایمان نیاورید». گفته شده است که ای محمد، به این کسانی که قلب‌هایشان را از یاد ما غافل کرده‌ایم، بگو که حقیقت از سوی پروردگارتان است و موفقیت و گمراهی به دست اوست. او هر کس را که بخواهد هدایت می‌کند تا ایمان آورد و هر کس را که بخواهد گمراه می‌کند تا کافر شود و در این موضوع هیچ کس دخالتی ندارد. من نیز شما مؤمنان را به خاطر خواسته‌های خود طرد نمی‌کنم. اگر می‌خواهید ایمان بیاورید و اگر می‌خواهید کافر باشید. اما بدانید اگر کافر شوید، پروردگارتان برای کفر شما آتشی آماده کرده است که احاطه‌اش بر شماست و اگر ایمان بیاورید و اطاعت کنید، برای شما پاداش‌هایی در نظر گرفته شده است که برای اهل اطاعت وصف شده است.
و قال ابن عباس: «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ» یعنی من شاء اللَّه له الایمان آمن و من شاء له الکفر کفر، و هو قوله: «وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ».
هوش مصنوعی: ابن عباس میگوید که آیه «فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ» به این معناست که اگر خدا بخواهد، فردی ایمان می‌آورد و اگر خدا بخواهد، فردی کافر می‌شود. این موضوع به این اصل اشاره دارد که اراده انسان تحت اراده خداوند قرار دارد و هیچ‌کس نمی‌تواند چیزی را بخواهد مگر اینکه خداوند بخواهد.
«إِنَّا أَعْتَدْنا» ای هیّانا و جعلنا عتادا و العتاد المعدّ الثابت اللازم، «لِلظَّالِمِینَ» الّذین عبدوا غیر اللَّه، «ناراً أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها» ای احدقت بهم النّار من جمیع جوانبهم، کقوله: «لَهُمْ مِنْ جَهَنَّمَ مِهادٌ وَ مِنْ فَوْقِهِمْ غَواشٍ». و قیل الدّخان و اللّهب یحیط بهم قبل وصول النّار الیهم و هو الظلّ الّذی ذکر اللَّه عزّ و جل فی قوله: «انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ»، و قال الکلبی هو عنق یخرج من النّار فیحیط بالکفّار کالحظیرة. و قال ابن عباس هو حائط من نار. و عن ابی سعید الخدری قال: سرادق النّار اربعة جدر کثافة کلّ واحد منها مسیرة اربعین سنة، «إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا» یعنی و ان یستمطروا یمطروا، «بِماءٍ کَالْمُهْلِ» کدردی الزّیت او النّحاس المذاب، تأویله: و ان یستسقوا یسقوا. قال مجاهد: المهل القیح و الدّم. و قال الضحاک: ماء اسود و انّ جهنّم سوداء و ماؤها اسود و شجرها سود و اهلها سود، «یَشْوِی الْوُجُوهَ» ای ینضجها حتّی یسقط لحمها.
هوش مصنوعی: ما برای ظالمین که غیر از خدا را می‌پرستند، عذابی آماده کرده‌ایم. آتش به دور آنها احاطه شده است؛ به‌طوریکه آتش از همه طرف به آنها می‌رسد، مانند اینکه برای آنها در جهنم تخت‌هایی است و بالای آنها پرده‌هایی است. برخی مفسرین توضیح می‌دهند که قبل از رسیدن آتش، دود و شعله آنها را احاطه می‌کند. همچنین، برخی گفته‌اند که ناحیه‌ای از آتش به دور کافران می‌پیچد و مانند یک حصار است. در مورد سرپوش آتش نیز روایت شده که این سرپوش شامل چهار دیوار است که هر یک به اندازه‌ی مسیر چهل سال است. اگر آنها درخواست آب کنند، به آنها آبی همچون مذاب داده می‌شود که شبیه روغن یا مس داغ است. برخی مفسرین نیز گفته‌اند که این آب سیاه و غلیظ است و جهنم، اهلش و درختانش نیز سیاه هستند. این آب به قدری گرم است که پوست صورت‌ها را می‌سوزاند و گوشتشان را از بین می‌برد.
قال سعید بن جبیر اذا جاع اهل النّار استغاثوا بشجرة الزّقوم فیأکلون منها ثمّ یصب علیهم العطش فیستغیثون فیغاثون بماء المهل و هو الّذی قد انتهی حرّه فاذا ادنوه من افواههم انتثرت من حرّه لحوم وجوههم التی قد سقطت عنها الجلود، «بِئْسَ الشَّرابُ» ای المهل، «وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً» ای ساءت النّار متّکأ، تقول ارتفق ای توکّأ علی مرفقه. قال مجاهد ساءت مجتمعا من معنی المرافقة. و قیل ساءت النّار مجلسا و مستقرّا ثمّ ذکر ما وعد المؤمنین، فقال: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا» یعنی اجر من احسن عملا منهم فحذف العائد، و قیل «إِنَّا لا نُضِیعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا» اعتراض و الخبر ما بعده.
هوش مصنوعی: سعید بن جبیر میگوید که وقتی اهل جهنم گرسنه می‌شوند، از درخت زقوم کمک می‌طلبند و از آن می‌خورند. بعد از آن عطش شدیدی به سراغشان می‌آید و دوباره کمک می‌خواهند و با آب جوشان (مهل) به آنها پاسخ داده می‌شود. وقتی مهل را به نزدیک دهان آنها می‌آورند، به خاطر حرارت شدید، گوشت صورتشان که پوستش از بین رفته، می‌ریزند. در جواب می‌گویند: "بسیار بد است این نوشیدنی" و به بدی آتش اشاره می‌کنند که به عنوان محل استراحتی برای آنها در نظر گرفته شده است. مجاهد میگوید که تعبیر "بد است" به معنی اجتماعی است که در آنجا با هم قرار می‌گیرند. همچنین ممکن است به عنوان یک مکان بد برای نشستن و استراحت بیان شود. سپس، وعده‌ای که به مومنان داده شده است، ذکر می‌شود: "مؤمنانی که اعمال صالح انجام دهند، ما پاداش کسی که عمل نیک کرد را نادیده نخواهیم گرفت." این بیان به معنی این است که پاداش عمل نیک آنها محفوظ است، و در این جمله، فاعل به اختصار بیان شده است. همچنین ممکن است "ما پاداش کسی که عمل نیک کرد را نادیده نخواهیم گرفت" را به‌عنوان یک جمله اضافی در نظر گرفته شوند و خبر اصلی در بخش بعدی قرار داشته باشد.
و هو قوله: «أُولئِکَ لَهُمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ» ای اقامة، «تَجْرِی مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ یُحَلَّوْنَ فِیها» ای یلبسون فی الجنة، «مِنْ أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ» جمع اسورة و اسورة جمع سوار. قال سعید بن جبیر: یحلی کلّ واحد منهم ثلاثة من الاساور: واحد من فضّة و واحد من ذهب و واحد من لؤلؤ و یواقیت و کانت الاساورة من زینة الملوک فی الدّنیا.
هوش مصنوعی: آنها کسانی هستند که برایشان باغ‌های جاودانی آماده شده است، از زیرِ آن باغ‌ها نهرها جاری است و در آنجا به آنها زینت‌هایی از دستبندهای طلا می‌پوشانند. هر یک از آنها سه دستبند دارند: یکی از نقره، یکی از طلا و یکی از مروارید و سنگ‌های قیمتی. دستبندها زینت سلطنتی در دنیا بوده‌اند.
قال النّبی (ص) لو انّ رجلا من اهل الجنّة اطّلع فبدت اساوره لطمس ضوئه ضوء الشمس کما تطمس الشّمس ضوء النّجوم، «وَ یَلْبَسُونَ ثِیاباً خُضْراً» لانّها فیما قیل احسن الوان الاثواب، «مِنْ سُنْدُسٍ وَ إِسْتَبْرَقٍ» و السّندس الحریر و الاستبرق الدّیباج الرّومی، و قیل السّندس الرّقیق من الدّیباج و الاستبرق الصفیق العین. و قیل الاستبرق دیباج یعمل بالذّهب کانّه عرّب من استبر «مُتَّکِئِینَ فِیها» ای فی الجنات، «عَلَی الْأَرائِکِ» و هی السرر فی الحجال، و قیل هی السرر علیها حجال، واحدتها اریکة و اشتقاقها من ارک اذا اقام، «نِعْمَ الثَّوابُ» الجنّة، «وَ حَسُنَتْ» الارائک، «مُرْتَفَقاً» موضع الارتفاق.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند که اگر یکی از اهل بهشت خود را نشان دهد و دستبندهایش نمایان شود، نور او مانند نور خورشید محو خواهد شد، همان‌طور که نور ستاره‌ها در برابر خورشید محو می‌شود. آنها لباس‌های سبز رنگ می‌پوشند، زیرا گفته شده که این رنگ ارجمندترین رنگ‌هاست. این لباس‌ها از ساتن و دیباج رومی ساخته شده‌اند. ساتن به نوعی لطیف از پارچه و دیباج به نوعی ضخیم‌تر اشاره دارد. همچنین اشاره شده که دیباجی که با طلا درست شده، به صورت خاصی از استبرق مشهور است. آنها در بهشت بر روی تخت‌هایی استراحت می‌کنند که به‌عنوان سررهای زینتی شناخته می‌شوند. این تخت‌ها معمولاً با پارچه‌های زیبا پوشیده می‌شوند. بهشت پاداش خوبی است و این سررها نیز جایی برای آسایش و راحتی ایجاد کرده‌اند.
میبدی