قوله تعالی: «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ» هجد اذا نام و تهجّد اذا سهر و القی الهجود عن نفسه و مثله تحرّج و تأثّم اذا القی الحرج و الاثم عن نفسه، و التهجّد ترک النّوم للصّلوة فان لم یصلّ فلیس بتهجّد، و المعنی: قم بعد النّوم فصلّ و لا یکون التهجّد الّا بعد النّوم.
قال الحجّاج بن عمرو المازنی: یحسب احدکم اذا قام من اللّیل فصلّی حتّی یصبح ان قد تهجّد انّما التهجّد الصّلاة بعد رقدة ثم الصّلاة بعد رقدة تلک کانت صلاة رسول اللَّه (ص) و کان (ص) یعجبه التهجّد من اللّیل.
روی حمید بن عبد الرّحمن بن عوف عن رجل من الانصار انّه کان مع رسول اللَّه (ص) فی سفر فقال لانظرن کیف یصلّی النّبی (ص) قال فنام رسول اللَّه (ص) ثمّ استیقظ فرفع رأسه الی السّماء فتلا اربع آیات من آخر سورة آل عمران: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» الآیة... ثمّ اهوی بیده الی القربة و اخذ سواکا فاستن به ثمّ توضّأ ثمّ صلّی ثمّ نام ثمّ استیقظ فصنع کصنیعه اوّل مرّة و یرون انّه التهجّد الّذی امره اللَّه عزّ و جل.
... قوله: «فَتَهَجَّدْ بِهِ» ای بالقرآن، «نافِلَةً لَکَ» رسول خدا تنها باین آیت مخاطب است که نماز شب تنها بر وی فریضه کردند و «نافِلَةً لَکَ» معنی آنست که فریضة فرضها اللَّه علیک فضلا عن الفرائض الّتی فرضها علیک و زیادة. قتادة گفت نماز شب در ابتداء اسلام بر وی فرض بود، پس منسوخ گشت و او را بترک آن رخصت دادند، باین قول نافله بمعنی تطوّع و فضیله است، فانّ النّافلة ما لیس بواجب میگوید بشب نماز کن و آن ترا تطوّعیست و فضیلتی و غنیمتی نه واجب.
قال مجاهد: «نافِلَةً لَکَ» ای زیادة لک فی الدّرجات لانّه غفر لک ما تقدّم من ذنبک و ما تأخّر فما عملت من عمل سوی المکتوبة فهی نافلة لک من اجل انّه لا تعمل ذلک فی کفّارة الذّنوب و النّاس یعملون ما سوی المکتوبة لذنوبهم فی کفّارتها فلیست لهم نافلة و زیادة مجاهد گفت معنی آنست که بشب خیز و نماز کن و این نماز شب ترا زیادت درجاتست که گناهان تو گذشته و آینده همه آمرزیده‌اند و ترا حاجت بکفّارت آن نیست، هر نماز و عمل که کنی بیرون از فرائض، آن همه ترا زیادتی است و این همه معنی خاصّه تر است و مردمان را نه که ایشان را حاجت بدانست کفّارت گناهان را، که پیوسته خطاها و زلّتها بر ایشان می‌رود، پس ایشان را نه نافله باشد و ترا نافله. اینست معنی قول مقاتل و یک قول از ابن عباس: «نافِلَةً لَکَ» ای خاصّة لک و کرامة و عطا لک، و یقال لولد الولد نافلة لانّه زیادة علی الولد.
و خبر درستست که رسول خدا (ص) در آخر عمر قیام شب هشت رکعت کردی، و به خرج من الدّنیا، «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ» عسی و لعل من اللَّه واجب لانّه تعالی لا یدع ان یفعل بعباده ما اطمعهم فیه من الجزاء علی طاعاتهم لانّه لیس من صفته الغرور و لو انّ قائلا قال لآخر تعاهدنی و الزمنی لعلّی ان انفعک فلزمه ثمّ لم ینفعه مع اطماعه فیه و وعده لکان غارّا له و تعالی اللَّه عن ذلک، «یَبْعَثَکَ رَبُّکَ» یقیمک ربّک، «مَقاماً مَحْمُوداً» ای فی مقام محمود و هو مقام الشّفاعة یحمده فیه الاولون و الآخرون.
روی انس بن مالک عن النّبی (ص) قال: یجتمع المؤمنون یوم القیامة فیلهمون فیقولون لو استشفعنا علی ربّنا فاراحنا من مکاننا هذا فیأتون فیقولون یا آدم انت ابو النّاس خلقک اللَّه بیده و اسجد لک ملائکته و علّمک اسماء کلّ شی‌ء فاشفع لنا الی ربّک حتّی یریحنا من مکاننا هذا، فیقول لهم لست هناک و یذکر ذنبه الذی اصابه فیستحیی ربّه و لکن ائتوا نوحا فانّه اوّل الرّسل بعثه اللَّه الی اهل الارض فیأتون نوحا فیقول لست هناک و یذکر خطیئته و سؤاله ربّه ما لیس له به علم فیستحیی ربّه من ذلک و لکن ائتوا ابرهیم خلیل الرّحمن فیأتون ابرهیم فیقول لست هناک و لکن ائتوا موسی عبدا کلّمه اللَّه و اعطاه التوریة فیأتون موسی فیقول لست هناک و یذکر لهم النّفس التی قتل بغیر نفس فیستحیی ربّه من ذلک، فیقول ائتوا عیسی عبد اللَّه و کلمته و روحه فیأتون عیسی فیقول لست هناک و لکن ائتوا محمّدا (ص) عبدا غفر اللَّه له ما تقدّم من ذنبه و ما تأخر فیأتوننی فاقوم فامشی بین سماطین من المؤمنین حتّی استأذن علی ربّی فیؤذن لی فاذا رأیت ربّی وقعت او خررت ساجدا لربی فیدعنی ما شاء اللَّه ان یدعنی، ثمّ قال ارفع رأسک قل یسمع و سل تعطه و اشفع تشفّع فارفع رأسی فاحمده بتحمیده یعلّمنیه، ثمّ اشفع فیحدّ لی حدّا فادخلهم الجنة، ثمّ اعود الیه الثّانیة فاذا رأیت ربّی وقعت او خررت ساجدا لربی فیدعنی ما شاء اللَّه ان یدعنی ثمّ یقال ارفع محمّد رأسک قل یسمع و سل تعطه و اشفع تشفّع فارفع رأسی فاحمده بتحمید یعلّمنیه، ثمّ اشفع فیحدّ لی حدّا فادخلهم الجنّة، ثمّ اعود الیه الثّالثة فاذا رأیت ربّی وقعت او خررت ساجدا لربی فیدعنی ما شاء اللَّه ان یدعنی، ثمّ یقال ارفع محمّد رأسک قل یسمع و سل تعطه و اشفع تشفع فارفع رأسی فاحمده بتحمید یعلّمنیه، ثمّ اشفع فیحدّ لی حدّا فادخلهم الجنّة، ثمّ اعود الرّابعة فاقول یا ربّ ما بقی الّا من حبسه القرآن.
فحدّثنا انس بن مالک انّ النّبی (ص) قال فیخرج من النّار من قال لا اله الّا اللَّه و کان فی قلبه من الخیر ما یزن برّة.
و عن انس انّ النّبی (ص) اتی بالبراق فقال و الذی بعثک بالحقّ لا ترکبنی حتّی تضمن لی الشّفاعة.
و عن کعب بن مالک قال قال رسول اللَّه (ص): یجمع اللَّه النّاس یوم القیامة فاکون انا و امّتی یوم القیامة علی تل فیکسونی ربی حلّة خضراء و یؤذن لی فاقول ما شاء اللَّه ان اقول فذلک المقام المحمود.
و فی روایة اخری قال: فاکون انا اوّل من یدعی و جبرئیل عن یمین الرّحمن و اللَّه ما رآه قبلها، فاقول یا رب ان هذا اخبرنی انّک ارسلته الیّ؟ فیقول اللَّه عزّ و جل صدق، ثمّ اشفع فاقول یا ربّ عبادک عبدوک فی اطراف الارض قال و هو المقام المحمود.
و عن حذیفة بن الیمان قال یجمع النّاس فی صعید واحد فلا تکلّم نفس فیکون اوّل مدعوّ محمدا (ص) فیقول لبّیک و سعدیک و الخیر فی یدیک و الشر لیس الیک و المهدیّ من هدیت و عبدک بین یدیک و بک و الیک لا ملجاء و لا منجی منک الّا الیک تبارکت و تعالیت سبحانک ربّ البیت، فذلک قوله: «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً».
و عن نافع عن ابن عمر ان رسول اللَّه (ص) قرأ: «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» قال یدنینی فیقعدنی معه علی العرش. و قال ابن فنجویه یجلسنی معه علی السریر.
و عن ابی وائل عن عبد اللَّه قال: انّ اللَّه عزّ و جل اتّخذ ابرهیم خلیلا و انّ صاحبکم خلیل اللَّه و اکرم الخلق علی اللَّه، ثمّ قرأ: «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»، قال فیقعده علی العرش.
و عن عبد اللَّه بن سلام قال: اذا کان یوم القیامة یؤتی بنبیّکم (ص) فیقعد بین یدی الرّب عزّ و جل علی الکرسی. و عن لیث عن مجاهد فی قوله عزّ و جل: «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» قال یجلسه علی العرش.
اعلم انّ اصحاب الحدیث الذین هم نقلة الاخبار و خزنة الآثار اتّفقوا علی انّ هذا التّأویل صحیح و انّ اللَّه عزّ و جل کان قبل خلقه الاشیاء قائما بذاته ثمّ خلق الاشیاء من غیر حاجة له الیها بل اظهار قدرته و حکمته لیعرف وجوده و توحیده و کمال علمه و قدرته بظهور افعاله المتقنة المحکمة و خلق لنفسه عرشا استوی علیه کما شاء و هو الآن مستو علی عرشه کما اخبر عن نفسه و ان لم یکن قبل ذلک مستویا علیه و لیس اقعاده محمدا علی العرش موجبا له صفة الرّبوبیّة او مخرجا ایّاه عن صفة العبودیّة بل هو رفع لمحله و اظهار لشرفه و تفضیل له علی غیره من خلقه.
«وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ» المدخل: الادخال و المخرج: الإخراج هما مصدران معدولان، مفسران گفتند نزول این آیت آن گه بود که رسول خدا را هجرت فرمودند به مدینه از آنک کافران قریش قصد هلاک وی کردند و ابو طالب و خدیجه هر دو رفته، نه حشمت ابو طالب مانده که جفاء کافران از وی باز داشتی، نه نعمت و مال خدیجه که اذی کافران ازو دور داشتی، پیوسته پیران ایشان استهزاء می‌کردند، شاعران هجو میگفتند، کودکان سنگ می‌انداختند، زنان از بامها خاک می‌ریختند، وانگه بعاقبت در دار الندوه سران و سروران ایشان بهم شدند در تدبیر آن که تا او را چگونه هلاک کنند!! جبرئیل آمد و گفت ای سیّد خیز از مکّه بیرون شو، شهر بمکّیان بگذار اللَّه تعالی چنین می‌فرماید که تا به مدینه هجرت کنی، رسول خدا بفرمان اللَّه تعالی از مکّه بیرون شد، جایی رسید که آن را حزوره گویند، آنجا بایستاد روی سوی مکّه کرد گفت: و اللَّه انّی لا علم انّک احبّ البلاد الی اللَّه و احبّ الارض الی اللَّه و لو لا انّ المشرکین اخرجونی منک ما خرجت، پس از آنجا برفت تا به غار ثور، جبرئیل آمد و آیت آورد: «وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی» یعنی الغار، «مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی» من الغار، «مُخْرَجَ صِدْقٍ» خداوند من درآور مرا درین غار در آوردی براستی و نیکویی و بیرون بر مرا ازین غار بیرون بردی براستی و نیکویی. و جماعتی مفسران گفته‌اند که این آیت آن گه فرو آمد که در مدینه می‌شد، ای ربّ ادخلنی المدینة ادخال صدق ای ادخالا حسنا لا اری فیه ما اکره و اخرجنی من مکّة اخراج صدق لا التفت الیها بقلبی.
و قیل ادخلنی مکّة یعنی عام الفتح و اخرجنی منها آمنا. و قیل دخوله فی الرّسالة و خروجه ممّا یجب علیه فیها غیر مقصر فی تبلیغ الرّسالة. و قیل معناه ادخلنی حیث ما ادخلتنی بالصّدق و اخرجنی بالصّدق ای لا تجعلنی ممّن ادخل بوجه و اخرج بوجه فانّ ذا الوجهین لا یکون امینا عند اللَّه عزّ و جل، «وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً» ای قوّة القدرة و الحجّة حتّی اقیم بهما دینک و قد اجاب اللَّه عزّ و جل دعاءه و اعلمه انّه یعصمه من النّاس، فقال جلّ و عز: «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» و قال: «أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» و قال: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ».
و قال الکلبی: سلطانه النّصیر عتّاب بن اسید استعمله رسول اللَّه (ص) علی اهل مکّة، و قال انطلق فقد استعملتک علی اهل اللَّه یعنی مکّة فکان شدیدا علی المریب لیّنا للمؤمنین، فقال لا و اللَّه لا اعلم متخلّفا یتخلّف عن الصّلاة فی جماعة الّا ضربت عنقه فانّه لا یتخلّف عنها الّا منافق، فقال اهل مکّة یا رسول اللَّه تستعمل علی اهل اللَّه عتّاب بن اسید رجلا جافیا، فقال رسول اللَّه (ص) انّی رأیت فیما یری النّائم کان عتّاب بن اسید اتی باب الجنّة فاخذ بحلقة الباب فقلقلها قلقالا شدیدا حتّی فتح له فدخلها فاعزّ اللَّه به الاسلام لنصرته المسلمین علی من یرید ظلمهم فذلک السّلطان النّصیر.
و قال الحسن: السّلطان السّیف، و قال سهل بن عبد اللَّه: یعنی لسانا ینطلق عنک.
«وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ» ای الاسلام و الدّین، «وَ زَهَقَ الْباطِلُ» الکفر و الشرک.
و قیل جاء القرآن و دین الرّحمن و هلک الشّیطان و بطلت عبادة الاوثان.
روایت کردند از ابن عباس و ابن مسعود که گفتند روز فتح مکّه رسول خدا (ص) سیصد و شصت بت را دید گرد کعبه در نهاده، هر قومی از مشرکان بتان خود را برابر خود داشته و در دست رسول (ص) مخصره‌ای بود فرا پیش بتان می‌شد و آن مخصره بر چشم و شکم ایشان می‌زد و میگفت بلفظ شیرین و بیان پر آفرین، بفرمان خدای آسمان و زمین: «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ» و آن بتان بر وی در می‌افتادند و مشرکان تعجّب همی‌کردند و با یکدیگر میگفتند: ما رأینا رجلا اسحر من محمّد.
... «إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً» یبطل و یزول و الحقّ یبقی و یدوم، زهق بطل و زهقت نفسه ماتت.
در قرآن باطل بر چهار وجه آید: یکی بمعنی دروغ گفتن و دروغ زن داشتن چنانک در سوره المؤمن گفت: «وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ» ای المکذّبون بالعذاب، همانست که در سوره الجاثیه گفت: «یَوْمَئِذٍ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ» و در عنکبوت: «إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ» و در سوره المصابیح: «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ» ای لا یأتی القرآن التّکذیب من الکتب التی کانت قبله و لا یجی‌ء من بعده کتاب فیکذّبه. وجه دوم ابطال است بمعنی احباط چنانک در سوره البقرة گفت: «لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ» ای لا تحبطوها بالمنّ و الاذی، جای دیگر گفت: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ». وجه سوم باطلست بمعنی ظلم، کقوله: «لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ» یعنی بالظّلم. وجه چهارم باطلست بمعنی شرک، کقوله: «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ» یعنی ذهب الشّرک عبادة الشّیطان.
... «إِنَّ الْباطِلَ» یعنی الشّرک، «کانَ زَهُوقاً» لیس له اصل فی الارض و لا فرع فی السّماء، فلذلک قال زهوقا نظیره فی العنکبوت: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْباطِلِ وَ کَفَرُوا بِاللَّهِ» و فی النّحل: «أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ».
قوله: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ» قراءت بصری «وَ نُنَزِّلُ» بتخفیف است، «مِنَ الْقُرْآنِ» من درآورد تا بدانی که قرآن که فرود آمد نجم نجم فرو آمد چیز چیز چنانک بروزگار بوی حاجت بود و لایق وقت بود. و قیل من ها هنا للتّبیین. و قیل من ها هنا زیادة وصلة، کقوله: «وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ» کلّ ذلک صلة فی الکلام و نحوه کثیر، «ما هُوَ شِفاءٌ» من کلّ داء لما فیه البرکات و یدفع اللَّه به کثیرا من المکاره، و فی الخبر: من لم یستشف بالقرآن فلا شفاه اللَّه، «وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ» بیان و برکة و هدی و ثواب لا انقطاع له فی تلاوته، «وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً» لتکذیبهم ایّاه فیزداد خسارهم.
«وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ» بالمال و الصحة و الامن، «أَعْرَضَ» عن ذکرنا و دعائنا. قیل هو عام، و قیل نزلت فی الولید بن المغیرة، «أَعْرَضَ» عن ذکر ما کان فیه من السّقم و الضّرر و الفقر قبل ذلک، «وَ نَأی بِجانِبِهِ» ای بعد بنفسه عن القیام بحقوق نعم اللَّه و اعرض عن الدّعاء و الابتهال. و قیل «نَأی بِجانِبِهِ» اعجب بنفسه لانّ المعجب متباعد عن النّاس، «وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ» ای اصابه المرض و الفقر و الخوف، «کانَ یَؤُساً» قنوطا عن الخیر و من حمد اللَّه سبحانه لانّه لا یثق بتفضّل اللَّه تعالی علی عباده. قرأ ابن عامر: «و ناء بجانبه» ممدودا مثل ناء و هو مقلوب من نای مثل: رای و راء، و قیل من النوء و هو النّهوض و القیام، و قرأ حمزة و الکسائی: «نای» بکسر النّون و امالة الهمزة، و قرأ ابو عمرو و عاصم و نافع: «نای» بفتح النّون و امالة الهمزة و الباقون بفتح النّون و الهمزة علی التّفخیم و هو اللّغة العالیة.
«قُلْ» یا محمّد، «کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ» ای علی دینه و نیّته. و قیل علی خلیقته و طبیعته. و قیل علی مذهبه و طریقته، فالکافر یعمل ما یشبه طریقته من الاعراض عند الانعام و الیأس عند الشدّة، و المؤمن یفعل ما یشبه طریقته من الشکر عند الرّخاء و الصبر و الاحتساب عند البلاء، الا تری انّه قال: «فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبِیلًا» اصوب طریقا و اصحّ مذهبا و هو المؤمن الذی لا یعرض عند النّعمة و لا ییأس عند المحنة.
قوله: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ» سبب نزول این آیت آن بود که کاروان قریش از مکّه به شام می‌شد بتجارت، و گذرگاه ایشان مدینه بود، چون آنجا رسیدند از جهودان مدینه پرسیدند از کار محمّد و حال او که شما در وی چگویید و در کتاب شما از نعت وی چیست؟ ایشان گفتند او را از سه چیز پرسید: از اصحاب کهف و از ذو القرنین و از روح، اگر قصّه اصحاب کهف و ذو القرنین گوید و جواب دهد پیغامبرست و اگر نگوید پیغامبر نیست، و اگر از روح جواب دهد و بیان آن کند پیغامبر نیست و اگر جواب ندهد و بیان نکند پیغامبرست، پس چون بمکه باز آمدند از رسول خدا (ص) هر سه پرسیدند: قصّه اصحاب الکهف و ذو القرنین در سوره الکهف فرو آمد از آسمان و ایشان را بیان کرد و در روح سخن نگفت تا جبرئیل آمد و آیت آورد، «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی».
اکنون علماء دین را خلافست که مراد باین روح که از وی پرسیدند چیست؟ قتاده گفت: جبرئیل است بدلیل قوله: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ،عَلی قَلْبِکَ»، علی (ع) و ابن عباس گفتند فریشته ایست در آسمان که او را هفتاد هزار رویست، در هر رویی هفتاد هزار زبان، در هر زبانی به هفتاد هزار لغت خدای را عزّ و جل تسبیح میکند و ربّ العزّه از هر تسبیحی ملکی می‌آفریند که در عالم قدس با فریشتگان می‌پرد تا بقیامت، مجاهد گفت: روح خلقی‌اند از خلق خدای عزّ و جل در آسمان بر صورت بنی آدم که ایشان را دست و پای و اعضا چنانست که آدمیان، و ایشان را اکل و شرب است امّا نه آدمیانند و نه فریشتگان، باین قولها «قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» تأویل آنست که: من خلق ربّی.
حسن گفت: روح اینجا قرآن است که مشرکان از رسول خدا (ص) پرسیدند که این قرآن که داد بتو و از کجا رسید بتو؟ جواب ایشان این آمد: «قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» ای من وحی ربّی و من عنده، کقوله: «أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا». و قیل هی الرّوح التی یحیی بها البدن سألوه عن ذلک و عن حقیقته و کیفیّته و موضعه من البدن و ذلک ما لم یخبر اللَّه سبحانه احدا و لم یعط علمه احدا من عباده، فقال: «قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» ای من علم ربّی و انّکم لا تعلمونه.
قال عبد اللَّه بن بریدة: ما یبلغ الجنّ و الانس و الملائکة و الشّیاطین علم الرّوح و لقد مات رسول اللَّه (ص) و ما یدری ما الرّوح، قوله: «وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا» بالاضافة الی علم اللَّه عزّ و جل. و قیل «وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا» یعنی ثمانیة و عشرین حرفا.
«وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ» یعنی القرآن، ای لو شئنا لمحوناه من القلوب و من الکتب و لذهبنا به من الارض حتّی لا یوجد له اثر، «ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا» ای لا تجد من تکل ردّه الیک. و قیل الوکیل ها هنا بمعنی الکفیل، ای لا تجد کفیلا یضمن لک ان یأتیک بما اخذ منک.
«إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ» استثناء لیس من الاوّل المعنی لکن رحمة منّا ادرکتک فبقی فی قلبک و فی قلوب المؤمنین و قال ابن جریر: معناه لکنه لا یشاء ذلک رحمة من ربّک و تفضّلا، «إِنَّ فَضْلَهُ کانَ عَلَیْکَ کَبِیراً» حین ارسلک نبیّا و انزل علیک کتابا و جعلک سیّد ولد آدم و اعطاک المقام المحمود.
روی هشام بن عروة عن ابیه عن عبد اللَّه بن عمرو: انّ رسول اللَّه (ص) خرج و هو معصوب الرّأس من وجع فصعد المنبر فحمد اللَّه و اثنی علیه ثمّ قال: یا ایّها النّاس ما هذه الکتب التی تکتبون اکتاب غیر کتاب اللَّه یوشک ان یغضب اللَّه عزّ و جلّ لکتابه فلا یدع ورقا و لا قلبا الّا اخذ منه، قالوا یا رسول اللَّه فکیف بالمؤمنین و المؤمنات یومئذ؟ قال من اراد اللَّه به خیرا ابقی فی قلبه لا اله الّا اللَّه.
و روی عن عبد اللَّه بن عمرو قال: انّ اوّل ما تفقدون من دینکم الامانة و آخر ما تفقدون من دینکم الصّلاة و لیصلّین قوم و لا دین لهم و انّ هذا القرآن تصبحون یوما و ما فیکم منه شی‌ء، فقال رجل کیف یکون ذاک یا با عبد الرّحمن و قد اثبتناه فی قلوبنا و اثبتناه فی مصاحفنا نعلمه ابناءنا و یعلمه ابناؤنا ابناءهم الی یوم القیامة، قال یسری به فی لیلة فیذهب بما فی المصاحف و بما فی القلوب، ثمّ قرأ عبد اللَّه: «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ».
و قال اکثروا الطّواف بالبیت قبل ان یرفع و ینسی النّاس مکانه و اکثروا تلاوة القرآن قبل ان یرفع، قالوا هذه المصاحف ترفع فکیف بما فی صدور الرّجال؟ قال یسری علیه لیلا فیصبحون منه فقراء و ینسون قول لا اله الّا اللَّه فیقولون فی قول اهل الجاهلیّة و اشعارهم فذلک حین یقع علیهم القول و قال لا تقوم السّاعة حتّی یرجع القرآن من حیث نزل له دویّ کدوی النّحل فیقول الرّب عزّ و جل ما بالک فیقول یا ربّ منک خرجت و الیک اعود و اتلی و لا یعمل بی اتلی و لا یعمل بی.
«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ» سبب نزول این آیت آن بود که احبار یهود گفتند یا محمّد اگر پیغامبری بر صحّت نبوّت خویش نشانی بیار، معجزه‌ای بنمای، چنانک موسی نمود از عصا و ید بیضا و غیر آن که این قرآن که تو آورده‌ای و دعوی میکنی که کسی مثل آن نتواند آورد اگر از حاضران وقت کسی نیست که مثل آن بیارد و از آن عاجز است از غائبان کس باشد که مثل آن تواند آوردن. این سخن جهودانست، امّا مشرکان قریش خود میگفتند: لو نشاء لقلنا مثل هذا ما اگر خواهیم مثل این قرآن بیاوریم که این نیست مگر اخبار گذشتگان و افسانه‌های پیشینیان، چنانک ایشان گفتند ما نیز گوئیم و توانیم، رب العالمین بجواب ایشان این آیت فرستاد: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ» ای محمّد ایشان را بگوی اگر جنّ و انس بهم آیند تا مثل این قرآن بیارند نتوانند، «وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً» معینا یعاون بعضهم بعضا. قال السدّی: لا یأتون بمثله لانّه غیر مخلوق و لو کان مخلوقا لاتوا بمثله.
«وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ» ای ذکرنا و بیّنّا «فِی هذَا الْقُرْآنِ» للنّاس، یعنی لاهل مکّة، «مِنْ کُلِّ مَثَلٍ» ای من کلّ صنف من الترغیب و الترهیب و انباء الاوّلین و الآخرین و ذکر الجنة و النّار. و قیل لیس المراد بالمثل ها هنا الکلمة السّائرة، انّما المراد به من کلّ شی‌ء و نوع من الکلام الذی یجب الاعتبار به، «فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ» ای اکثر اهل مکّة، «إِلَّا کُفُوراً» جحودا للحقّ لانّهم اقترحوا الآیات بعد ظهور المعجزات، فذلک قوله: «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا» ابن عباس گفت اشراف قریش نزدیک کعبه بهم آمدند: عتبه و شیبه پسران ربیعه و ابو سفیان بن حرب و النّضر بن الحرث و ابو البختری بن هشام و الاسود بن المطّلب و زمعة بن الاسود و الولید بن المغیرة و ابو جهل بن هشام و عبد اللَّه بن ابی امیّه و امیّة بن خلف و العاص بن وائل و نبیه و منبه پسران حجّاج، این صنادید قریش همه بهم آمدند و با یکدیگر گفتند محمّد را حاضر کنید تا نخست بحجّت با وی سخن گوئیم اقامت عذر خویش را، آن گه چون سر باز زند تدبیر کار وی میکنیم، کس فرستادند و رسول را خواندند، رسول خدا (ص) بایمان و رشد ایشان عظیم حریص بود، بطمع آنک ایمان آرند زود برخاست و پیش ایشان رفت، باتّفاق گفتند محمّد دانی که در میان قوم خویش آئین نو آوردی و کار نو ساختی و در دین آباءو اجداد خویش طعن زدی و پیرانرا حرمت نداشتی و خدایان ما را ناسزا گفتی و پراکندگی در میان جمع ما افکندی، اکنون سخن ما بتحقیق بشنو، اگر مال میخواهی و مقصود تو جمع مالست ما ترا چندان مال دهیم که بر همه افزون شوی در مال، و اگر شرف و ریاست و سروری طلب میکنی ما ترا سیّد و سرور خود گردانیم، و اگر ملک میخواهی ترا بر خود پادشاه کنیم و همه فرمان بردار تو شویم، و اگر با تو دیو است که بر تو غلبه کرده است و ترا رنجه میکند ما ببذل و جاه و مال طبیبان حاذق را بدست آریم تا ترا مداومت کنند، رسول خدا (ص) گفت: ما بی ما تقولون ما جئتکم بما جئتکم به اطلب اموالکم و لا الشرف فیکم و لا الملک علیکم و لکنّ اللَّه بعثنی الیکم رسولا و انزل علیّ کتابا و امرنی ان اکون لکن بشیرا و نذیرا فبلّغتکم رسالة ربّی و نصحت لکم
ای قوم من آن مرد نه‌ام که شما می‌پندارید و در من آن نیست که شما می‌گوئید و آنچ آوردم نه بدان آوردم تا بر شما ریاست و شرف و ملک جویم، یا مال و نعمت خواهم، من پیغامبر خداام و فرستاده وی بشما، مرا بحق فرستاد و کتاب داد تا دوستان را ببهشت و کرامت جاودان بشارت دهم و دشمنان را بدوزخ و عذاب بیکران بیم دهم، من پیغام اللَّه تعالی رسانیدم و رسالت گزاردم و نصیحت کردم، اگر قبول کنید شما را عزّ دو جهان بود و نعیم جاودان، اگر قبول نکنید من صبر کنم تا اللَّه تعالی حکم کند میان من و شما و کار برگزار چنانک خود خواهد.
ایشان گفتند ای محمّد اگر آنچ ما گفتیم و بر رأی تو عرضه کردیم نمی‌شنوی و نمی‌پذیری، پس بدان که این مکّه جایی تنگست، تنگ معیشت و تنگ آب از خداوند خویش بخواه تا این کوه‌های مکّه از جای بر گیرد تا جای بر ما فراخ گردد، و از چشمه‌ها آب فراخ گشاید و جویها روانند تا ما کشت زار کنیم و باغ و بستان سازیم چنانک در شام است و در عراق، اینست که ربّ العالمین گفت: «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً»، عاصم و حمزة و کسایی و یعقوب تفجر بفتح تا و تخفیف خوانند، باقی بضم تا و تشدید چنانک در حرف ثانیست باتّفاق. اللَّه تعالی گفت جلّ جلاله کافران قریش گفتند ما بتو ایمان نیاریم ای محمّد تا آن گه که چشمه آب گشایی از بهر ما در زمین مکّه، و معنی تفجر تشقق و الفجر الشّق و التّفجیر للمبالغة، «یَنْبُوعاً» عینا ینبع منها الماء.
«أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ» ای حائط و بستان، «مِنْ نَخِیلٍ» جمع نخل کعبد و عبید، «وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها» ای وسطها، «تَفْجِیراً» مرّة بعد اخری.
«أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً» بفتح سین قراءت عاصم است و نافع و ابن عامر جمع کسفة و هی القطعة باقی بسکون سین خوانند، کسفا یعنی طبقا و اشتقاقه من کسفت الشی‌ء اذا غطّیته، از اقتراحات ایشان یکی این بود که ایمان نیاریم تا آن گه که آسمان فرو افکنی بر ما پاره پاره گشته چنانک گفتی که برستاخیز چنان خواهد گشت. و گفته‌اند پیش از نزول این آیت از آسمان آن آیت فرو آمده بود که: «إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِنَ السَّماءِ» پس ایشان باستهزاء باز گفتند که ایمان نیاریم بتو تا آن گه که از آسمان طبقی فرو افکنی بر ما چنانک خود گفته‌ای، «أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ» یا خدای را آری تا ترا گواهی دهد چنانک می‌گویی که خواهد آمد روز رستاخیز بداوری، «وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا» یعنی تأتی بهم حتّی نراهم مقابلة و معاینة یشهدون لک بالنّبوة. و قیل قبیلا ای ضمینا و کفیلا علی صدق دعواک و وفائک بالوعد و الوعید. و قیل قبیلا ای مجتمعین اجتماع القبائل، یقال قبلت به اقبل قبالة کما تقول کفلت به اکفل کفالة و کذلک قول النّاس قد تقبل فلان بهذا ای تکفل به.
«أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ» یعنی من ذهب، یقال زخرفت الشّی‌ء اذا کملت زینته. و قوله: «حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها» ای کمال زینتها، و از اقتراح ایشان این بود که از خداوند خود خواه تا ترا خانه‌ای زرّین دهد و گنجهای زر و سیم بر تو گشاید تا بی نیاز شوی از آنک ترا ببازار باید رفت و طلب معاش باید کرد، چون ایشان این گفتند رسول خدا (ص) جواب داد: ما انا بالذی یسأل ربّه هذا و ما بعثت الیکم بهذا و لکن اللَّه بعثنی بشیرا و نذیرا.
«أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ» این یکی حکایتست از قول عبد اللَّه بن ابی امیة المخزومی پسر عاتکة بنت عبد المطلب ابن عمة النبی (ص) فقال: لا اومن بک ابدا حتّی تتّخذ الی السّماء سلّما ثمّ ترقی فیه و انا انظر حتّی تأتیها و تأتی بکتاب من السّماء فیه من ربّ العالمین الی عبد اللَّه بن ابی امیة انّی قد ارسلت محمّدا نبیّا فآمن به و صدّقه و اللَّه لو آتیتنی به ایضا لما امنت بک و لا صدّقتک، «قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا» ای لو قدرت علی ما تریدون لکنت الها و اللَّه منزّه عن الشریک و لست انا الّا آدمیّا مثلکم خصّنی من بینکم بالرّسالة فارسلنی الیکم. بر قراءت مکّی و شامی، «قال سبحان ربی» ای قال محمّد مجیبا لهم رسول خدا (ص) جواب ایشان داد و گفت اگر مرا قدرت و قوّت آن بودی که شما خواستید آن خدایی بودی و اللَّه تعالی پاکست از شریک و انباز، من بشری‌ام همچون شما و آنچ شما میخواهید در قدرت و قوّت بشر نیست.
«وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا» من الایمان، «إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی» ای النّبی و القرآن، «إِلَّا أَنْ قالُوا» ای الّا قولهم، «أَ بَعَثَ اللَّهُ بَشَراً رَسُولًا» ای هلا بعث ملکا رسولا انکار کردند بآنک اللَّه تعالی بشری از جنس ایشان برسولی فرستاد، گفتند چرا نه فریشته‌ای فرستادی و ندانستند که تآنس از تجانس خیزد و تنافر از تخالف بود، هر کس را انس با جنس خود بود، اگر پیغامبر فریشته بودی آدمی را با وی انس نبودی بلکه وی را نفرت بودی و نه مقتضی حکمت بودی، چون ایشان چنین گفتند ربّ العالمین جواب ایشان داد: «قُلْ لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَةٌ» بدل الآدمیین، «یَمْشُونَ» کما یمشی ابن آدم، «مُطْمَئِنِّینَ» مستوطنین الارض، «لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا» لانّه لا یرسل الی خلق الّا ما کان من جنسه لیکونوا منه اقبل و الیه اسرع پس کافران گفتند: و من یشهد لک انّک رسول اللَّه؟ آن کیست که گواهی دهد ترا که رسول خدایی؟ اللَّه تعالی بجواب ایشان این آیت فرستاد: «قُلْ» یا محمّد، «کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ» بانّی رسوله. و قیل المعنی انّی اشهد اللَّه علی انّی بلّغتکم ما امرنی بتبلیغه و اجتهدت و انّکم کفرتم لیشهد لی علیکم یوم القیامة، و انتصاب شهیدا علی التّمییز او علی الحال ای کفی اللَّه فی حال الشّهادة، «إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبِیراً» بما کان، «بَصِیراً» بما یکون.
«وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ» ای من وفّقه اللَّه للایمان فهو الذی اهتدی و اصاب الرّشاد، «وَ مَنْ یُضْلِلْ» یخذله، «فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِهِ» یهدونهم، «وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلی وُجُوهِهِمْ» قیل یسحبون علیها، و قیل یمشون علیها. و عن انس: انّ رجلا قال یا رسول اللَّه کیف یحشر الکافر علی وجهه یوم القیامة؟ فقال انّ الذی امشاه علی رجلیه قادر ان یمشیه علی وجهه.
و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): یحشر النّاس یوم القیامة ثلاثة اصناف: صنف مشاة و صنف رکبان و صنف علی وجوههم، قیل یا رسول اللَّه و کیف یمشون علی وجوههم؟ قال: انّ الذی امشاهم علی اقدامهم قادر ان یمشیهم علی وجوههم، «عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا» اگر کسی گوید چونست که درین آیت ایشان را بکری و گنگی و نابینایی صفت کرد؟ جای دیگر گفت: «وَ رَأَی الْمُجْرِمُونَ النَّارَ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً»، جواب آنست که ابن عباس گفت: «عُمْیاً» لا یرون شیئا یسرّهم، «بُکْماً» لا ینطقون بحجّة، «صُمًّا» لا یسمعون شیئا یسرّهم. مقاتل گفت: اول که از خاک بر آیند بینند و گویند و شنوند تا آن گه که نداء: «اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ» شنوند پس از آن گنگ و کر و نابینا گردند. ابن جریر بر عکس این گفته: قال حین یخرجون من قبورهم یکونون بهذه الصّفة ثمّ یرون و ینطقون و یسمعون، «کُلَّما خَبَتْ» ای عن اللّهب مع بقاء حرّها و اصلها، «زِدْناهُمْ سَعِیراً» توقدا فلا یفتر ابدا. و قیل: «کُلَّما خَبَتْ» بعض النّیران اشتعلت بهم نار اخری من جهة اخری فهم معذّبون بنار بعد نار. و قیل کلّما خمدت و نضجت جلودهم و لحومهم بدّلهم اللَّه غیرها لیذوقوا العذاب.
«ذلِکَ جَزاؤُهُمْ» ای ذلک العذاب. و قیل العمی و الصّم و الخرس بسبب «بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا» بمحمّد (ص) و انکروا البعث و النّشور و قد سبق تفسیره، «وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً» ابن کثیر و ابو عمرو و عاصم و حمزة: «أ إذا، ائنا» هر دو حرف باستفهام خوانند، نافع و کسایی و یعقوب: «أ إذا» باستفهام خوانند و «انا» بخبر، ابن عامر بعکس این خواند: «اذا» بخبر و «ائنا» باستفهام. و همچنین خلافست در آیت گذشته هم درین سورت و هم در سوره الرّعد.
«أَ وَ لَمْ یَرَوْا» این جواب منکران بعث است، ای او لم یعلموا یعنی هم یعلمون، «أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ قادِرٌ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ» ای هم مقرّون بانّ اللَّه خالق السّماوات و الارض و خالقهم ابتداء و ممیتهم فلم انکروا الاعادة میگوید آن خداوندی که قادرست بر آفرینش آسمان و زمین با شدّت و قوّت و بزرگی آن، قادرست بر آفرینش آدمی با ضعف و حقارت وی در جنب آن، جای دیگر گفت: «لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ»، «وَ جَعَلَ لَهُمْ أَجَلًا» ای وقتا لعذابهم و اهلاکهم، «لا رَیْبَ فِیهِ» انّه آتیهم جوابا لقولهم: «أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً». و قیل فی الآیة تقدیم و تأخیر، تقدیره خلق السّماوات و الارض و جعل لهم اجلا لا ریب فیه قادر علی ان یخلق مثلهم، «فَأَبَی الظَّالِمُونَ» ای المشرکون، «إِلَّا کُفُوراً» جحودا بذاک الاجل و هو البعث و القیامة.
قوله: «قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی» قیل خزائن الرّزق، و قیل الرّحمة ها هنا المال، «إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَةَ الْإِنْفاقِ» ای لبخلتم و امسکتم عن الصّدقة و ما جدتم کجود اللَّه سبحانه و تعالی خشیة الاملاق و الفقر، املق و انفق و اعدم و اصرم بمعنی واحد. و قیل خشیة ان یفنیه الانفاق، هذا جواب لقولهم: «لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً»، «وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً» ای بخیلا ممسکا، و الانسان ها هنا الکافر خاصّة کما قال عزّ و جلّ: «إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ» ای کفور «وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ» ای من اجل حبّ المال بخیل.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ» هجد اذا نام و تهجّد اذا سهر و القی الهجود عن نفسه و مثله تحرّج و تأثّم اذا القی الحرج و الاثم عن نفسه، و التهجّد ترک النّوم للصّلوة فان لم یصلّ فلیس بتهجّد، و المعنی: قم بعد النّوم فصلّ و لا یکون التهجّد الّا بعد النّوم.
هوش مصنوعی: در آیه گفته شده است: «و از شب بیدار شو و عبادت کن». واژه «هجد» به معنای خوابیدن و «تهجّد» به معنای بیدار ماندن و ترک خواب است. همچنین، اگر کسی از خود بار و مسؤولیت را دور کند، به معنای «تحرّج» و «تأثّم» است. در واقع، تهجّد به معنای ترک خواب برای نماز است و اگر کسی نماز نخواند، نمی‌توان گفت که تهجّد کرده است. به عبارت دیگر، منظور این است که بعد از خواب بیدار شده و نماز بخوانید و تهجّد تنها بعد از خوابیدن معنا پیدا میکند.
قال الحجّاج بن عمرو المازنی: یحسب احدکم اذا قام من اللّیل فصلّی حتّی یصبح ان قد تهجّد انّما التهجّد الصّلاة بعد رقدة ثم الصّلاة بعد رقدة تلک کانت صلاة رسول اللَّه (ص) و کان (ص) یعجبه التهجّد من اللّیل.
هوش مصنوعی: حجاج بن عمرو مازنی میگوید: آیا یکی از شما وقتی از خواب شب برمی‌خیزد و نماز می‌خواند تا صبح فکر میکند که تهجد کرده است؟ در حالی که تهجد به معنای نماز خواندن بعد از خواب است. نماز خواندن بعد از خواب، روش رسول خدا (ص) بود و ایشان از تهجد در شب خوششان می‌آمد.
روی حمید بن عبد الرّحمن بن عوف عن رجل من الانصار انّه کان مع رسول اللَّه (ص) فی سفر فقال لانظرن کیف یصلّی النّبی (ص) قال فنام رسول اللَّه (ص) ثمّ استیقظ فرفع رأسه الی السّماء فتلا اربع آیات من آخر سورة آل عمران: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» الآیة... ثمّ اهوی بیده الی القربة و اخذ سواکا فاستن به ثمّ توضّأ ثمّ صلّی ثمّ نام ثمّ استیقظ فصنع کصنیعه اوّل مرّة و یرون انّه التهجّد الّذی امره اللَّه عزّ و جل.
هوش مصنوعی: حمید بن عبد الرحمن بن عوف از یکی از مردان انصار نقل میکند که او در سفری با پیامبر (ص) همراه بود. او گفت که می‌خواهد ببیند پیامبر چگونه نماز می‌خواند. پیامبر (ص) خوابش برد و وقتی بیدار شد، سرش را به آسمان بلند کرد و چهار آیه از آخر سوره آل عمران را تلاوت کرد. سپس دستش را به سمت مشک آب دراز کرد، مسواک زد، وضو گرفت و نماز خواند. بعد از آن دوباره خوابش برد و وقتی بیدار شد، همانطور که در ابتدا عمل کرده بود، دوباره انجام داد. آنها بر این باورند که این عمل، تهجدی بود که خداوند متعال او را به آن امر کرده بود.
... قوله: «فَتَهَجَّدْ بِهِ» ای بالقرآن، «نافِلَةً لَکَ» رسول خدا تنها باین آیت مخاطب است که نماز شب تنها بر وی فریضه کردند و «نافِلَةً لَکَ» معنی آنست که فریضة فرضها اللَّه علیک فضلا عن الفرائض الّتی فرضها علیک و زیادة. قتادة گفت نماز شب در ابتداء اسلام بر وی فرض بود، پس منسوخ گشت و او را بترک آن رخصت دادند، باین قول نافله بمعنی تطوّع و فضیله است، فانّ النّافلة ما لیس بواجب میگوید بشب نماز کن و آن ترا تطوّعیست و فضیلتی و غنیمتی نه واجب.
هوش مصنوعی: نماز شب برای پیامبر اسلام به عنوان یک فریضه در ابتدایی‌ترین دوران اسلام واجب بود، اما بعدها این الزام لغو شد و به او اجازه داده شد که آن را ترک کند. بنابراین، در حال حاضر این نماز به عنوان یک عمل مستحب و پسندیده محسوب می‌شود و واجب نیست. در واقع، انجام این نماز به عنوان یک عمل خیری و برای تقرب به خداوند است و از آن به عنوان نفل یا نافله یاد می‌شود که به معنای عمل غیر واجب و مستحب است. در واقع، آیه‌ای که به نماز شب اشاره دارد، این عمل را برای پیامبر به عنوان یک فرصت و فضیلت قرار داده است نه به عنوان یک تکلیف واجب.
قال مجاهد: «نافِلَةً لَکَ» ای زیادة لک فی الدّرجات لانّه غفر لک ما تقدّم من ذنبک و ما تأخّر فما عملت من عمل سوی المکتوبة فهی نافلة لک من اجل انّه لا تعمل ذلک فی کفّارة الذّنوب و النّاس یعملون ما سوی المکتوبة لذنوبهم فی کفّارتها فلیست لهم نافلة و زیادة مجاهد گفت معنی آنست که بشب خیز و نماز کن و این نماز شب ترا زیادت درجاتست که گناهان تو گذشته و آینده همه آمرزیده‌اند و ترا حاجت بکفّارت آن نیست، هر نماز و عمل که کنی بیرون از فرائض، آن همه ترا زیادتی است و این همه معنی خاصّه تر است و مردمان را نه که ایشان را حاجت بدانست کفّارت گناهان را، که پیوسته خطاها و زلّتها بر ایشان می‌رود، پس ایشان را نه نافله باشد و ترا نافله. اینست معنی قول مقاتل و یک قول از ابن عباس: «نافِلَةً لَکَ» ای خاصّة لک و کرامة و عطا لک، و یقال لولد الولد نافلة لانّه زیادة علی الولد.
هوش مصنوعی: مجاهد گفته است که «نافِلَةً لَکَ» به معنی این است که این عمل برای تو اضافی و به منزله افزایش درجات است، زیرا گناهان گذشته و آینده‌ات بخشوده شده‌اند. برای تو نیازی به کفّاره نیست و هر عملی که خارج از فرایض انجام دهی، برای تو افزونه‌ای خواهد بود. این موضوع خاص و ویژه‌ای است برای تو، در حالی که دیگران برای گناهانشان به کفّاره نیاز دارند و خطاهایشان ادامه دارد، بنابراین آنها نافله‌ای ندارند، اما تو داری. همچنین، این عبارت می‌تواند به معنای خاص بودن و عطای ویژه‌ای به تو تعبیر شود، مشابه به این که به نوه‌ها نیز افزونه گفته می‌شود زیرا آنها بر افزوده‌های خانواده‌اند.
و خبر درستست که رسول خدا (ص) در آخر عمر قیام شب هشت رکعت کردی، و به خرج من الدّنیا، «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ» عسی و لعل من اللَّه واجب لانّه تعالی لا یدع ان یفعل بعباده ما اطمعهم فیه من الجزاء علی طاعاتهم لانّه لیس من صفته الغرور و لو انّ قائلا قال لآخر تعاهدنی و الزمنی لعلّی ان انفعک فلزمه ثمّ لم ینفعه مع اطماعه فیه و وعده لکان غارّا له و تعالی اللَّه عن ذلک، «یَبْعَثَکَ رَبُّکَ» یقیمک ربّک، «مَقاماً مَحْمُوداً» ای فی مقام محمود و هو مقام الشّفاعة یحمده فیه الاولون و الآخرون.
هوش مصنوعی: در آخر عمر، پیامبر اکرم (ص) شب‌ها به نماز هشت رکعتی مشغول بودند و در این حال دعا می‌کردند. این احتمال وجود دارد که خداوند شما را به مقام شایسته‌ای برساند. این به دلیل این است که خداوند هیچ‌گاه بندگانش را از پاداش اعمال نیک‌شان محروم نمی‌کند و این جزء صفات او نیست که انسان‌ها را فریب دهد. اگر کسی به دیگری وعده دهد و بگوید که به او کمک خواهد کرد، ولی نتواند به وعده‌اش عمل کند، می‌توان او را فریبنده نامید، اما خداوند از این گونه صفات پاک است. دعای پیامبر نشان‌دهنده این است که خداوند او را به مقام قابل‌تحسینی می‌رساند که در آن مقام، او مورد ستایش همگان خواهد بود.
روی انس بن مالک عن النّبی (ص) قال: یجتمع المؤمنون یوم القیامة فیلهمون فیقولون لو استشفعنا علی ربّنا فاراحنا من مکاننا هذا فیأتون فیقولون یا آدم انت ابو النّاس خلقک اللَّه بیده و اسجد لک ملائکته و علّمک اسماء کلّ شی‌ء فاشفع لنا الی ربّک حتّی یریحنا من مکاننا هذا، فیقول لهم لست هناک و یذکر ذنبه الذی اصابه فیستحیی ربّه و لکن ائتوا نوحا فانّه اوّل الرّسل بعثه اللَّه الی اهل الارض فیأتون نوحا فیقول لست هناک و یذکر خطیئته و سؤاله ربّه ما لیس له به علم فیستحیی ربّه من ذلک و لکن ائتوا ابرهیم خلیل الرّحمن فیأتون ابرهیم فیقول لست هناک و لکن ائتوا موسی عبدا کلّمه اللَّه و اعطاه التوریة فیأتون موسی فیقول لست هناک و یذکر لهم النّفس التی قتل بغیر نفس فیستحیی ربّه من ذلک، فیقول ائتوا عیسی عبد اللَّه و کلمته و روحه فیأتون عیسی فیقول لست هناک و لکن ائتوا محمّدا (ص) عبدا غفر اللَّه له ما تقدّم من ذنبه و ما تأخر فیأتوننی فاقوم فامشی بین سماطین من المؤمنین حتّی استأذن علی ربّی فیؤذن لی فاذا رأیت ربّی وقعت او خررت ساجدا لربی فیدعنی ما شاء اللَّه ان یدعنی، ثمّ قال ارفع رأسک قل یسمع و سل تعطه و اشفع تشفّع فارفع رأسی فاحمده بتحمیده یعلّمنیه، ثمّ اشفع فیحدّ لی حدّا فادخلهم الجنة، ثمّ اعود الیه الثّانیة فاذا رأیت ربّی وقعت او خررت ساجدا لربی فیدعنی ما شاء اللَّه ان یدعنی ثمّ یقال ارفع محمّد رأسک قل یسمع و سل تعطه و اشفع تشفّع فارفع رأسی فاحمده بتحمید یعلّمنیه، ثمّ اشفع فیحدّ لی حدّا فادخلهم الجنّة، ثمّ اعود الیه الثّالثة فاذا رأیت ربّی وقعت او خررت ساجدا لربی فیدعنی ما شاء اللَّه ان یدعنی، ثمّ یقال ارفع محمّد رأسک قل یسمع و سل تعطه و اشفع تشفع فارفع رأسی فاحمده بتحمید یعلّمنیه، ثمّ اشفع فیحدّ لی حدّا فادخلهم الجنّة، ثمّ اعود الرّابعة فاقول یا ربّ ما بقی الّا من حبسه القرآن.
هوش مصنوعی: در روز قیامت، مؤمنان جمع می‌شوند و از یکدیگر می‌خواهند که برایشان شفاعت کنند تا از این مکان رها شوند. ابتدا به آدم مراجعه می‌کنند و از او می‌خواهند شفاعت کند، ولی او با یادآوری گناهش از این کار شرمنده می‌شود و میگوید به نوح بروند. نوح هم به همین دلیل احساس شرم میکند و میگوید به ابراهیم مراجعه کنند. ابراهیم نیز با یادآوری خطاهایش از شفاعت خودداری میکند و به موسی اشاره میکند. موسی هم به خاطر گناهی که انجام داده نمی‌تواند شفیع باشد و به عیسی ارجاع می‌دهد. عیسی نیز با یادآوری خطاهایش از شفاعت دریغ میکند و به محمد (ص) اشاره میکند. در نهایت، مؤمنان به پیامبر اسلام (ص) مراجعه می‌کنند و او از طرف خداوند مأذون به شفاعت می‌شود. او پس از سجده و ستایش خداوند، شفاعت میکند و به او اجازه داده می‌شود که برخی از مؤمنان را وارد بهشت کند. این روند چندین بار تکرار می‌شود تا در نهایت پیامبر می‌پرسد چه کسانی باقی مانده‌اند که هنوز در آتش جهنم هستند.
فحدّثنا انس بن مالک انّ النّبی (ص) قال فیخرج من النّار من قال لا اله الّا اللَّه و کان فی قلبه من الخیر ما یزن برّة.
هوش مصنوعی: انس بن مالک نقل میکند که پیامبر (ص) فرمودند: کسانی که در دلشان به اندازه یک دانه خرما خوبى داشته باشند، از آتش جهنم خارج می‌شوند و می‌گویند: «لا اله الا اللَّه» (جز الله هیچ معبودی نیست).
و عن انس انّ النّبی (ص) اتی بالبراق فقال و الذی بعثک بالحقّ لا ترکبنی حتّی تضمن لی الشّفاعة.
هوش مصنوعی: انس میگوید: پیامبر (ص) بر روی براق آمد و گفت: به خدایی که تو را با حق فرستاده، تضمین کن که مرا شفاعت میکنی، وگرنه من سوار نمی‌شوم.
و عن کعب بن مالک قال قال رسول اللَّه (ص): یجمع اللَّه النّاس یوم القیامة فاکون انا و امّتی یوم القیامة علی تل فیکسونی ربی حلّة خضراء و یؤذن لی فاقول ما شاء اللَّه ان اقول فذلک المقام المحمود.
هوش مصنوعی: کعب بن مالک نقل میکند که پیامبر (ص) فرمودند: در روز قیامت، خداوند مردم را جمع میکند و من و امتم بر تلی خواهیم بود. خداوند به من لباس سبز می‌پوشاند و به من اجازه می‌دهد هر چه می‌خواهم بگویم. این است مقام محمود.
و فی روایة اخری قال: فاکون انا اوّل من یدعی و جبرئیل عن یمین الرّحمن و اللَّه ما رآه قبلها، فاقول یا رب ان هذا اخبرنی انّک ارسلته الیّ؟ فیقول اللَّه عزّ و جل صدق، ثمّ اشفع فاقول یا ربّ عبادک عبدوک فی اطراف الارض قال و هو المقام المحمود.
هوش مصنوعی: در روایت دیگری آمده است که من اولین کسی خواهم بود که در روز قیامت فراخوانده می‌شود و جبرئیل در سمت راست پروردگار قرار دارد. من از خداوند می‌پرسم که آیا او به من خبر داده که تو او را به سمت من فرستاده‌ای؟ خداوند می‌فرماید که راست میگوید. سپس من شفاعت می‌کنم و می‌گویم: ای خدا، بندگانت در نقاط مختلف زمین حضور دارند. و این موقعیت، مقام محمود نامیده می‌شود.
و عن حذیفة بن الیمان قال یجمع النّاس فی صعید واحد فلا تکلّم نفس فیکون اوّل مدعوّ محمدا (ص) فیقول لبّیک و سعدیک و الخیر فی یدیک و الشر لیس الیک و المهدیّ من هدیت و عبدک بین یدیک و بک و الیک لا ملجاء و لا منجی منک الّا الیک تبارکت و تعالیت سبحانک ربّ البیت، فذلک قوله: «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً».
هوش مصنوعی: حضرت حذیفه بن یمان میگوید: در روز قیامت، مردم در یک مکان جمع خواهند شد و هیچ‌کس صحبت نخواهد کرد. اولین کسی که مورد خطاب قرار می‌گیرد، حضرت محمد (ص) خواهد بود و او با صدای بلند خواهد گفت: «لبیک! ای پروردگار، همه چیز در دست توست و هیچ خیری جز از سوی تو نیست و شر به تو ارتباطی ندارد. مهدی کسی است که تو هدایتش کردی و من بنده تو هستم. هیچ پناه‌گاهی و نجاتی جز به سوی تو نیست. تو عظیم و پاک هستی، ای پروردگار این خانه». این بیان نشان‌دهنده مقام بلند پیامبر (ص) در آن روز است.
و عن نافع عن ابن عمر ان رسول اللَّه (ص) قرأ: «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» قال یدنینی فیقعدنی معه علی العرش. و قال ابن فنجویه یجلسنی معه علی السریر.
هوش مصنوعی: ابن عمر نقل میکند که رسول خدا (ص) آیه «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» را تلاوت کردند و سپس فرمودند که خدا مرا نزدیک می‌آورد و مرا بر عرش می‌نشاند. همچنین ابن فنجویه اضافه کرده که خداوند مرا بر کرسی (سریر) قرار می‌دهد.
و عن ابی وائل عن عبد اللَّه قال: انّ اللَّه عزّ و جل اتّخذ ابرهیم خلیلا و انّ صاحبکم خلیل اللَّه و اکرم الخلق علی اللَّه، ثمّ قرأ: «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً»، قال فیقعده علی العرش.
هوش مصنوعی: عبدالله نقل میکند که خداوند ابراهیم را به عنوان دوست خود انتخاب کرد و همچنین پیامبر شما (پیشوای شما) نیز دوست خدا و بزرگترین مخلوق در نزد خداوند است. سپس آیه‌ای خوانده می‌شود که به احتمال زیاد پروردگارت تو را به مقام محمود برمی‌انگیزد، که به معنای نشستن او بر روی عرش است.
و عن عبد اللَّه بن سلام قال: اذا کان یوم القیامة یؤتی بنبیّکم (ص) فیقعد بین یدی الرّب عزّ و جل علی الکرسی. و عن لیث عن مجاهد فی قوله عزّ و جل: «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» قال یجلسه علی العرش.
هوش مصنوعی: عبدالله بن سلام روایت میکند که در روز قیامت پیامبر شما (ص) به حضور خداوند عزّ و جل می‌آید و بر کرسی می‌نشیند. همچنین، لیث از مجاهد نقل میکند که در تفسیر آیه «عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً» بیان شده است که خداوند او را بر عرش می‌نشاند.
اعلم انّ اصحاب الحدیث الذین هم نقلة الاخبار و خزنة الآثار اتّفقوا علی انّ هذا التّأویل صحیح و انّ اللَّه عزّ و جل کان قبل خلقه الاشیاء قائما بذاته ثمّ خلق الاشیاء من غیر حاجة له الیها بل اظهار قدرته و حکمته لیعرف وجوده و توحیده و کمال علمه و قدرته بظهور افعاله المتقنة المحکمة و خلق لنفسه عرشا استوی علیه کما شاء و هو الآن مستو علی عرشه کما اخبر عن نفسه و ان لم یکن قبل ذلک مستویا علیه و لیس اقعاده محمدا علی العرش موجبا له صفة الرّبوبیّة او مخرجا ایّاه عن صفة العبودیّة بل هو رفع لمحله و اظهار لشرفه و تفضیل له علی غیره من خلقه.
هوش مصنوعی: بدان که افرادی که به نقل احادیث و روایت آثار پرداخته‌اند، بر این عقیده هستند که تفسیر این موضوع صحیح است. آنان بر این باورند که خداوند قبل از خلق موجودات، به‌طور مستقل وجود داشته و سپس بدون نیاز به آن موجودات، آنها را خلق کرده است. هدف از این کار، نشان دادن قدرت و حکمت الهی است تا وجود و یگانگی‌اش و همچنین کمال علم و قدرتش از طریق ظهور اعمال دقیق و نظم‌دهی‌اش شناخته شود. خداوند برای خود عرشی خلق کرده و بر آن نشسته است، به گونه‌ای که خود خواسته است، و هم‌اکنون نیز بر عرش خود نشسته است، همانطور که درباره خود اعلام کرده است. قبل از آن، نشستن بر عرش موجب صفت ربوبیت او نخواهد بود و او را از صفت عبودیت خارج نمی‌کند، بلکه این عمل، ارتقاء جایگاه او و نشان دادن عظمت و برتری‌اش نسبت به دیگر مخلوقات است.
«وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ» المدخل: الادخال و المخرج: الإخراج هما مصدران معدولان، مفسران گفتند نزول این آیت آن گه بود که رسول خدا را هجرت فرمودند به مدینه از آنک کافران قریش قصد هلاک وی کردند و ابو طالب و خدیجه هر دو رفته، نه حشمت ابو طالب مانده که جفاء کافران از وی باز داشتی، نه نعمت و مال خدیجه که اذی کافران ازو دور داشتی، پیوسته پیران ایشان استهزاء می‌کردند، شاعران هجو میگفتند، کودکان سنگ می‌انداختند، زنان از بامها خاک می‌ریختند، وانگه بعاقبت در دار الندوه سران و سروران ایشان بهم شدند در تدبیر آن که تا او را چگونه هلاک کنند!! جبرئیل آمد و گفت ای سیّد خیز از مکّه بیرون شو، شهر بمکّیان بگذار اللَّه تعالی چنین می‌فرماید که تا به مدینه هجرت کنی، رسول خدا بفرمان اللَّه تعالی از مکّه بیرون شد، جایی رسید که آن را حزوره گویند، آنجا بایستاد روی سوی مکّه کرد گفت: و اللَّه انّی لا علم انّک احبّ البلاد الی اللَّه و احبّ الارض الی اللَّه و لو لا انّ المشرکین اخرجونی منک ما خرجت، پس از آنجا برفت تا به غار ثور، جبرئیل آمد و آیت آورد: «وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِی» یعنی الغار، «مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِی» من الغار، «مُخْرَجَ صِدْقٍ» خداوند من درآور مرا درین غار در آوردی براستی و نیکویی و بیرون بر مرا ازین غار بیرون بردی براستی و نیکویی. و جماعتی مفسران گفته‌اند که این آیت آن گه فرو آمد که در مدینه می‌شد، ای ربّ ادخلنی المدینة ادخال صدق ای ادخالا حسنا لا اری فیه ما اکره و اخرجنی من مکّة اخراج صدق لا التفت الیها بقلبی.
هوش مصنوعی: در این متن، به هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه اشاره می‌شود. پس از اینکه قریش قصد جان پیامبر را کردند و حمایت‌های ابوطالب و خدیجه از ایشان به پایان رسید، پیامبر تحت فشار و آزار بسیاری از قریشیان قرار گرفت. در جواب به این مشکلات، جبرائیل به او دستور می‌دهد که از مکه خارج شود و به مدینه برود. در این مسیر، پیامبر از محبت و پیوند خود با مکه صحبت میکند و پس از رسیدن به غار ثور، دعا میکند که خداوند او را با حسن نیّت وارد این غار کند و نیز از آن بیرون بیاورد. برخی مفسران اعتقاد دارند که این دعا در زمان ورود پیامبر به مدینه نیز نازل شده و به معنای درخواست ورود نیکو به این شهر است تا از آزارهای مکه دور شود.
و قیل ادخلنی مکّة یعنی عام الفتح و اخرجنی منها آمنا. و قیل دخوله فی الرّسالة و خروجه ممّا یجب علیه فیها غیر مقصر فی تبلیغ الرّسالة. و قیل معناه ادخلنی حیث ما ادخلتنی بالصّدق و اخرجنی بالصّدق ای لا تجعلنی ممّن ادخل بوجه و اخرج بوجه فانّ ذا الوجهین لا یکون امینا عند اللَّه عزّ و جل، «وَ اجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصِیراً» ای قوّة القدرة و الحجّة حتّی اقیم بهما دینک و قد اجاب اللَّه عزّ و جل دعاءه و اعلمه انّه یعصمه من النّاس، فقال جلّ و عز: «وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ» و قال: «أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» و قال: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ».
هوش مصنوعی: منظور از ورود به مکه یعنی در سال فتح و خارج شدن از آن به طور امن است. همچنین ممکن است به معنای ورود به رسالت و خروج از آن به گونه‌ای باشد که در تبلیغ رسالت کوتاهی نشود. به عبارت دیگر، درخواست این است که به حقیقت وارد شوم و با حقیقت خارج شوم و از دوگانه‌گی و ریا به دور باشم، زیرا کسی که دو چهره دارد، در پیشگاه خداوند امانت‌دار نیست. همچنین می‌خواهم که از جانب تو قدرت و حجتی به من بدهی تا بتوانم دینت را اقامه کنم. خداوند نیز دعای او را مستجاب کرد و به او خبر داد که او را از مردم مصون می‌دارد. خداوند فرمود: "و خداوند تو را از مردم حفظ خواهد کرد." و همچنین فرمود: "آگاه باشید که حزب خداوند رستگارند." و گفت: "تا این دین را بر تمام ادیان غالب کند، هر چند مشرکین نپسندند."
و قال الکلبی: سلطانه النّصیر عتّاب بن اسید استعمله رسول اللَّه (ص) علی اهل مکّة، و قال انطلق فقد استعملتک علی اهل اللَّه یعنی مکّة فکان شدیدا علی المریب لیّنا للمؤمنین، فقال لا و اللَّه لا اعلم متخلّفا یتخلّف عن الصّلاة فی جماعة الّا ضربت عنقه فانّه لا یتخلّف عنها الّا منافق، فقال اهل مکّة یا رسول اللَّه تستعمل علی اهل اللَّه عتّاب بن اسید رجلا جافیا، فقال رسول اللَّه (ص) انّی رأیت فیما یری النّائم کان عتّاب بن اسید اتی باب الجنّة فاخذ بحلقة الباب فقلقلها قلقالا شدیدا حتّی فتح له فدخلها فاعزّ اللَّه به الاسلام لنصرته المسلمین علی من یرید ظلمهم فذلک السّلطان النّصیر.
هوش مصنوعی: عتاب بن اسید به عنوان فرمانده‌ای از سوی رسول‌الله (ص) بر اهل مکه منصوب شد. او با قاطعیت مأموریتش را انجام داد و برای مؤمنان نرم‌خویی و برای منافقان سخت‌گیری نشان داد. او به شدت معتقد بود که هیچ‌کس نباید از نماز جماعت عقب بماند و اگر کسی این کار را می‌کرد، او اعتقاد داشت که باید مجازات شود. اهل مکه نسبت به انتخاب عتّاب به عنوان فرمانده‌ای که به نظرشان سخت‌گیر بود، ابراز نگرانی کردند، اما رسول‌الله (ص) توضیح داد که در خواب دیده است که عتّاب دروازه بهشت را باز کرده و به آن وارد شده است. این پیشگوئی نشان از اهمیت و جایگاه او در تقویت اسلام و حمایت از مسلمانان در برابر ظلم داشت.
و قال الحسن: السّلطان السّیف، و قال سهل بن عبد اللَّه: یعنی لسانا ینطلق عنک.
هوش مصنوعی: حسن گفت: "سلطان، مانند شمشیری است"، و سهل بن عبد الله افزود: "منظور، زبانی است که از تو سخن میگوید."
«وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ» ای الاسلام و الدّین، «وَ زَهَقَ الْباطِلُ» الکفر و الشرک.
هوش مصنوعی: بگو که حقیقت آمد و باطل نابود شد، و آنچه را باطل است، مانند کفر و شرک از بین رفت.
و قیل جاء القرآن و دین الرّحمن و هلک الشّیطان و بطلت عبادة الاوثان.
هوش مصنوعی: وقتی قرآن و دین رحمن آمد، شیطان نابود شد و پرستش بت‌ها باطل گردید.
روایت کردند از ابن عباس و ابن مسعود که گفتند روز فتح مکّه رسول خدا (ص) سیصد و شصت بت را دید گرد کعبه در نهاده، هر قومی از مشرکان بتان خود را برابر خود داشته و در دست رسول (ص) مخصره‌ای بود فرا پیش بتان می‌شد و آن مخصره بر چشم و شکم ایشان می‌زد و میگفت بلفظ شیرین و بیان پر آفرین، بفرمان خدای آسمان و زمین: «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ» و آن بتان بر وی در می‌افتادند و مشرکان تعجّب همی‌کردند و با یکدیگر میگفتند: ما رأینا رجلا اسحر من محمّد.
هوش مصنوعی: از ابن عباس و ابن مسعود نقل شده که در روز فتح مکه، رسول خدا (ص) سیصد و شصت بت را در اطراف کعبه دید. هر گروهی از مشرکان بت‌های خود را در برابر خود قرار داده بودند. رسول خدا (ص) با یک مخصره به سمت بت‌ها می‌رفت و آن مخصره را بر چشم و شکم آنها می‌زید و با لحن شیرین و بیان زیبا میگفت: «حقیقت آمد و باطل نابود شد». در این حین، بت‌ها به او حمله‌ور می‌شدند و مشرکان با تعجب علیهم میگفتند که هرگز مردی مانند محمد را ندیده‌اند که این‌گونه سحرآمیز باشد.
... «إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً» یبطل و یزول و الحقّ یبقی و یدوم، زهق بطل و زهقت نفسه ماتت.
هوش مصنوعی: باطل از بین می‌رود و نابود می‌شود، اما حق همیشه پابرجا و ماندگار است. باطل نیرو و حیات خود را از دست می‌دهد و می‌میرد.
در قرآن باطل بر چهار وجه آید: یکی بمعنی دروغ گفتن و دروغ زن داشتن چنانک در سوره المؤمن گفت: «وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ» ای المکذّبون بالعذاب، همانست که در سوره الجاثیه گفت: «یَوْمَئِذٍ یَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ» و در عنکبوت: «إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ» و در سوره المصابیح: «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ» ای لا یأتی القرآن التّکذیب من الکتب التی کانت قبله و لا یجی‌ء من بعده کتاب فیکذّبه. وجه دوم ابطال است بمعنی احباط چنانک در سوره البقرة گفت: «لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ» ای لا تحبطوها بالمنّ و الاذی، جای دیگر گفت: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ». وجه سوم باطلست بمعنی ظلم، کقوله: «لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ» یعنی بالظّلم. وجه چهارم باطلست بمعنی شرک، کقوله: «جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ» یعنی ذهب الشّرک عبادة الشّیطان.
هوش مصنوعی: در قرآن، واژه "باطل" به چهار معنا به کار رفته است. اولین معنا به دروغ گفتن و داشتن دروغ نسبت داده می‌شود، همانطور که در سوره مؤمن آمده است: «و خسر آنجا دروغگویان». همچنین در سوره جاثیه و سوره عنکبوت نیز به این معنا اشاره شده است که در آن زمان دروغگویان زیانکار خواهند بود. دومین معنا به ابطال و بی‌اثرکردن اشاره دارد، مانند وقتی که در سوره بقره گفته شده: «صدقات‌تان را با منّت و آزار باطل نکنید» و در جای دیگری آمده «از خدا و پیامبر اطاعت کنید و اعمال‌تان را باطل نسازید». سومی، باطل به معنای ظلم است، مانند جمله‌ای که میگوید: «اموال یکدیگر را به ناحق نخورید». و چهارمین معنا به شرک مربوط می‌شود، چنان‌که در آیه آمده: «حقیقت آمد و باطل نابود شد»، به‌این معنا که شرک و پرستش شیطان از بین رفت.
... «إِنَّ الْباطِلَ» یعنی الشّرک، «کانَ زَهُوقاً» لیس له اصل فی الارض و لا فرع فی السّماء، فلذلک قال زهوقا نظیره فی العنکبوت: «وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْباطِلِ وَ کَفَرُوا بِاللَّهِ» و فی النّحل: «أَ فَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ».
هوش مصنوعی: «باطل» به معنای شرک است و «زهوق» به این معناست که هیچ پایه و اساسی در زمین ندارد و هیچ ریشه‌ای در آسمان ندارد. به همین دلیل، در آیه‌ای مشابه در سوره عنکبوت آمده است که «و کسانی که به باطل ایمان آورده و به خدا کافر شده‌اند» و در سوره نحل نیز می‌فرماید: «آیا به باطل ایمان می‌آورند؟»
قوله: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ» قراءت بصری «وَ نُنَزِّلُ» بتخفیف است، «مِنَ الْقُرْآنِ» من درآورد تا بدانی که قرآن که فرود آمد نجم نجم فرو آمد چیز چیز چنانک بروزگار بوی حاجت بود و لایق وقت بود. و قیل من ها هنا للتّبیین. و قیل من ها هنا زیادة وصلة، کقوله: «وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی یَغْفِرْ لَکُمْ مِنْ ذُنُوبِکُمْ شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ رَبِّ قَدْ آتَیْتَنِی مِنَ الْمُلْکِ» کلّ ذلک صلة فی الکلام و نحوه کثیر، «ما هُوَ شِفاءٌ» من کلّ داء لما فیه البرکات و یدفع اللَّه به کثیرا من المکاره، و فی الخبر: من لم یستشف بالقرآن فلا شفاه اللَّه، «وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ» بیان و برکة و هدی و ثواب لا انقطاع له فی تلاوته، «وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً» لتکذیبهم ایّاه فیزداد خسارهم.
هوش مصنوعی: قرآن به تدریج و در زمان‌های مختلف نازل شده است، هر بار که نیاز و ضرورت به وجود آمده، آیاتی نیز فرستاده شده‌اند. این نازل شدن، به‌عنوان روشن‌گری و بیان حقیقت‌ها صورت گرفته است و شامل بخش‌های مختلفی است. قرآن به‌عنوان شفا و رحمت برای مؤمنان و منبع برکت و هدایت شناخته می‌شود. تلاوت این کتاب نه تنها پاداش و ثواب دارد، بلکه در آن به مشکلات و ناملایمات حل و فصل می‌رسد. افرادی که به قرآن ایمان نمی‌آورند، تنها به ضرر و خسارت خود می‌افزایند.
«وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَی الْإِنْسانِ» بالمال و الصحة و الامن، «أَعْرَضَ» عن ذکرنا و دعائنا. قیل هو عام، و قیل نزلت فی الولید بن المغیرة، «أَعْرَضَ» عن ذکر ما کان فیه من السّقم و الضّرر و الفقر قبل ذلک، «وَ نَأی بِجانِبِهِ» ای بعد بنفسه عن القیام بحقوق نعم اللَّه و اعرض عن الدّعاء و الابتهال. و قیل «نَأی بِجانِبِهِ» اعجب بنفسه لانّ المعجب متباعد عن النّاس، «وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ» ای اصابه المرض و الفقر و الخوف، «کانَ یَؤُساً» قنوطا عن الخیر و من حمد اللَّه سبحانه لانّه لا یثق بتفضّل اللَّه تعالی علی عباده. قرأ ابن عامر: «و ناء بجانبه» ممدودا مثل ناء و هو مقلوب من نای مثل: رای و راء، و قیل من النوء و هو النّهوض و القیام، و قرأ حمزة و الکسائی: «نای» بکسر النّون و امالة الهمزة، و قرأ ابو عمرو و عاصم و نافع: «نای» بفتح النّون و امالة الهمزة و الباقون بفتح النّون و الهمزة علی التّفخیم و هو اللّغة العالیة.
هوش مصنوعی: وقتی که به انسان، نعمت‌هایی مانند مال و سلامتی و امنیت عطا میکنیم، او از یاد خدا و دعا کردن غافل می‌شود. برخی می‌گویند این آیه به همگان اشاره دارد، و برخی دیگر معتقدند که در مورد الولید بن مغیره نازل شده است. او از یادآوری مشکلاتی که پیش از آن، مانند بیماری و فقر، داشته فاصله می‌گیرد و از انجام حقایق نعمت‌های خدا کنار می‌رود و از دعا کردن دور می‌شود. همچنین گفته شده که او به خود مغرور شده و به همین دلیل از دیگران فاصله می‌گیرد. و وقتی که به او مصیبتی می‌رسد، مانند بیماری، فقر و ترس، ناامید و قنوط می‌شود و دیگر به رحمت خداوند امیدوار نیست. برخی از قاریان آیه را به طرق مختلف خوانده‌اند، که هر یک از آنها نشان‌دهنده لحن و سبک خاصی است.
«قُلْ» یا محمّد، «کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ» ای علی دینه و نیّته. و قیل علی خلیقته و طبیعته. و قیل علی مذهبه و طریقته، فالکافر یعمل ما یشبه طریقته من الاعراض عند الانعام و الیأس عند الشدّة، و المؤمن یفعل ما یشبه طریقته من الشکر عند الرّخاء و الصبر و الاحتساب عند البلاء، الا تری انّه قال: «فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدی سَبِیلًا» اصوب طریقا و اصحّ مذهبا و هو المؤمن الذی لا یعرض عند النّعمة و لا ییأس عند المحنة.
هوش مصنوعی: ای محمد، به آنان بگو که هر کس بر اساس ویژگی‌ها و طبیعت خود عمل میکند. برخی گفته‌اند این خصوصیات مربوط به دین و نیت افراد است، و برخی دیگر آن را به خُلق و طبیعت آنها ربط داده‌اند، و برخی هم به مذهب و روش زندگی‌شان. برای مثال، کافر مانند عادت‌های خود در مواقع دشواری، از موانع و ناامیدی‌ها فرار میکند، در حالی که مؤمن در زمان خوشی شکرگزاری میکند و در زمان مشکلات صبر و استقامت نشان می‌دهد. آیا نمی‌بیند که خداوند می‌فرماید: «پروردگارتان بهتر می‌داند که چه کسی در مسیر درست‌تری قرار دارد»؟ درست‌ترین و صحیح‌ترین روش، متعلق به مؤمنی است که در زمان نعمت‌ها تسلیم نمی‌شود و در زمان سختی‌ها ناامید نمی‌گردد.
قوله: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ» سبب نزول این آیت آن بود که کاروان قریش از مکّه به شام می‌شد بتجارت، و گذرگاه ایشان مدینه بود، چون آنجا رسیدند از جهودان مدینه پرسیدند از کار محمّد و حال او که شما در وی چگویید و در کتاب شما از نعت وی چیست؟ ایشان گفتند او را از سه چیز پرسید: از اصحاب کهف و از ذو القرنین و از روح، اگر قصّه اصحاب کهف و ذو القرنین گوید و جواب دهد پیغامبرست و اگر نگوید پیغامبر نیست، و اگر از روح جواب دهد و بیان آن کند پیغامبر نیست و اگر جواب ندهد و بیان نکند پیغامبرست، پس چون بمکه باز آمدند از رسول خدا (ص) هر سه پرسیدند: قصّه اصحاب الکهف و ذو القرنین در سوره الکهف فرو آمد از آسمان و ایشان را بیان کرد و در روح سخن نگفت تا جبرئیل آمد و آیت آورد، «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی».
هوش مصنوعی: زمانی که کاروان قریش در حال سفر از مکه به شام بود، در مدینه از یهودیان درباره محمد و وضعیت او سؤال کردند. آنها گفتند که اگر محمد بتواند به سه سؤال پاسخ دهد، نبوت او تأیید می‌شود. این سه سؤال شامل داستان اصحاب کهف، ذو القرنین و روح بود. اگر او بتواند در مورد داستان‌های اولی پاسخ دهد، نشان‌دهنده نبوت اوست، اما اگر در مورد روح صحبت نکند، نمی‌تواند پیامبر باشد. هنگامی که کاروان به مکه برگشت، از رسول خدا (ص) این سه سؤال را پرسیدند. او داستان‌های اصحاب کهف و ذو القرنین را به خوبی بیان کرد، اما در مورد روح چیزی نگفت تا اینکه جبرئیل نازل شد و آیه‌ای آورد که در آن به سؤال روح اشاره شده بود: «وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی».
اکنون علماء دین را خلافست که مراد باین روح که از وی پرسیدند چیست؟ قتاده گفت: جبرئیل است بدلیل قوله: «نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ،عَلی قَلْبِکَ»، علی (ع) و ابن عباس گفتند فریشته ایست در آسمان که او را هفتاد هزار رویست، در هر رویی هفتاد هزار زبان، در هر زبانی به هفتاد هزار لغت خدای را عزّ و جل تسبیح میکند و ربّ العزّه از هر تسبیحی ملکی می‌آفریند که در عالم قدس با فریشتگان می‌پرد تا بقیامت، مجاهد گفت: روح خلقی‌اند از خلق خدای عزّ و جل در آسمان بر صورت بنی آدم که ایشان را دست و پای و اعضا چنانست که آدمیان، و ایشان را اکل و شرب است امّا نه آدمیانند و نه فریشتگان، باین قولها «قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» تأویل آنست که: من خلق ربّی.
هوش مصنوعی: علماء دین در مورد معنی روح متفاوت نظر دارند. قتاده معتقد است که روح، جبرائیل است و به آیه‌ای از قرآن اشاره میکند که میگوید: "روح الامین بر قلب تو نازل شد." همچنین، علی (ع) و ابن عباس بر این باورند که روح، فرشته‌ای در آسمان است که هفتاد هزار چهره دارد و هر چهره دارای هفتاد هزار زبان است. این فرشته به هر زبان به حمد و تسبیح خداوند می‌پردازد و از هر تسبیح، ملکی خلق می‌شود که با فرشتگان در عالم قدس تا قیامت مشغول تسبیح است. مجاهد نیز میگوید روح، مخلوقی از مخلوقات خداوند است که در آسمان به صورت انسان‌ها وجود دارد و تمامی اعضای بدن را دارد، اما نه انسان است و نه فرشته. با توجه به این نظرات، برداشت آیه "قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی" این است که روح از مخلوقاتی است که متعلق به فرمان ربّ من است.
حسن گفت: روح اینجا قرآن است که مشرکان از رسول خدا (ص) پرسیدند که این قرآن که داد بتو و از کجا رسید بتو؟ جواب ایشان این آمد: «قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» ای من وحی ربّی و من عنده، کقوله: «أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا». و قیل هی الرّوح التی یحیی بها البدن سألوه عن ذلک و عن حقیقته و کیفیّته و موضعه من البدن و ذلک ما لم یخبر اللَّه سبحانه احدا و لم یعط علمه احدا من عباده، فقال: «قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی» ای من علم ربّی و انّکم لا تعلمونه.
هوش مصنوعی: حسن بیان کرد: روح، قرآن است. مشرکان از پیامبر خدا (ص) پرسیدند که این قرآن که به تو داده شده، از کجا آمده است؟ پاسخ ایشان این بود: «بگو روح از امر پروردگارم است». این نشان می‌دهد که وحی از طرف خداوند است. همچنین گفته شده که روح، نیرویی است که بدن را زنده نگه می‌دارد. آنها درباره حقیقت، کیفیت و جایگاه روح در بدن سوال کردند، اما خداوند هیچ‌کس را از این علم آگاه نکرده است. در پاسخ به آنها فرمود: «بگو روح از امر پروردگارم است»، یعنی این علم ویژه پروردگار است و شما به آن آگاه نیستید.
قال عبد اللَّه بن بریدة: ما یبلغ الجنّ و الانس و الملائکة و الشّیاطین علم الرّوح و لقد مات رسول اللَّه (ص) و ما یدری ما الرّوح، قوله: «وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا» بالاضافة الی علم اللَّه عزّ و جل. و قیل «وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا» یعنی ثمانیة و عشرین حرفا.
هوش مصنوعی: عبد اللَّه بن بریده میگوید: جن، انسان، ملائکه و شیاطین هیچ‌یک از علم روح مطلع نیستند. حتی پیامبر (ص) نیز درگذشتند و از روح هیچ‌چیز نمی‌دانستند. همچنین در قرآن آمده است: «و جز اندکی از علم به شما داده نشده است» که این عبارت به علم خداوند متعال نیز اشاره دارد. برخی دیگر می‌گویند که «و جز اندکی از علم به شما داده نشده است» به معنای داشتن بیست و هشت حرف است.
«وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ» یعنی القرآن، ای لو شئنا لمحوناه من القلوب و من الکتب و لذهبنا به من الارض حتّی لا یوجد له اثر، «ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنا وَکِیلًا» ای لا تجد من تکل ردّه الیک. و قیل الوکیل ها هنا بمعنی الکفیل، ای لا تجد کفیلا یضمن لک ان یأتیک بما اخذ منک.
هوش مصنوعی: اگر بخواهیم، می‌توانیم آنچه را که به تو وحی کرده‌ایم، از بین ببریم. یعنی می‌توانیم آن را از دل‌ها و کتاب‌ها محو کنیم و حتی از زمین پاکش کنیم به طوری که هیچ اثری از آن باقی نماند. سپس هیچ مدافعی برای تو نخواهی یافت که در برابر ما بتواند از تو دفاع کند. در اینجا منظور از "وکیل" به معنای کسی است که ضامن تو باشد، یعنی هیچ‌کس نخواهد بود که به تو تضمین کند که آنچه از تو گرفته‌ایم دوباره به تو بازگردانده شود.
«إِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ» استثناء لیس من الاوّل المعنی لکن رحمة منّا ادرکتک فبقی فی قلبک و فی قلوب المؤمنین و قال ابن جریر: معناه لکنه لا یشاء ذلک رحمة من ربّک و تفضّلا، «إِنَّ فَضْلَهُ کانَ عَلَیْکَ کَبِیراً» حین ارسلک نبیّا و انزل علیک کتابا و جعلک سیّد ولد آدم و اعطاک المقام المحمود.
هوش مصنوعی: مگر رحمت پروردگارت. این جمله به این معناست که خداوند از روی رحمت و بزرگواری نمی‌خواهد که به این صورت باشد. ابن جریر میگوید، معنایش این است که خداوند این را نمی‌خواهد، زیرا رحمت او بزرگ است. بزرگواری خداوند بر تو بسیار زیاد است، چون تو را به عنوان پیامبر فرستاده، کتابی بر تو نازل کرده، تو را سرور اولاد آدم قرار داده و مقام محمود را به تو عطا کرده است.
روی هشام بن عروة عن ابیه عن عبد اللَّه بن عمرو: انّ رسول اللَّه (ص) خرج و هو معصوب الرّأس من وجع فصعد المنبر فحمد اللَّه و اثنی علیه ثمّ قال: یا ایّها النّاس ما هذه الکتب التی تکتبون اکتاب غیر کتاب اللَّه یوشک ان یغضب اللَّه عزّ و جلّ لکتابه فلا یدع ورقا و لا قلبا الّا اخذ منه، قالوا یا رسول اللَّه فکیف بالمؤمنین و المؤمنات یومئذ؟ قال من اراد اللَّه به خیرا ابقی فی قلبه لا اله الّا اللَّه.
هوش مصنوعی: رئیس هشت‌صد از عروة از پدرش نقل میکند که عبد اللَّه بن عمرو گفته است: رسول خدا (ص) از خانه بیرون آمد در حالی که به خاطر درد سرش، bandage داشت. ایشان به منبر رفت و خداوند را ستایش کرد و سپس فرمود: ای مردم، این کتاب‌هایی که می‌نویسید چه هستند؟ آیا مگر غیر از کتاب خداست؟ به زودی خداوند عزّ و جلّ بر کتاب خود خشمگین خواهد شد و هیچ کاغذی و هیچ قلبی را بدون اینکه چیزی از آن بگیرد، نخواهد گذاشت. مردم گفتند: ای رسول خدا، آن روز حال مؤمنان و مؤمنات چه خواهد شد؟ فرمود: کسی که خداوند درباره او خیری بخواهد، در قلبش لا اله الا اللَّه را حفظ خواهد کرد.
و روی عن عبد اللَّه بن عمرو قال: انّ اوّل ما تفقدون من دینکم الامانة و آخر ما تفقدون من دینکم الصّلاة و لیصلّین قوم و لا دین لهم و انّ هذا القرآن تصبحون یوما و ما فیکم منه شی‌ء، فقال رجل کیف یکون ذاک یا با عبد الرّحمن و قد اثبتناه فی قلوبنا و اثبتناه فی مصاحفنا نعلمه ابناءنا و یعلمه ابناؤنا ابناءهم الی یوم القیامة، قال یسری به فی لیلة فیذهب بما فی المصاحف و بما فی القلوب، ثمّ قرأ عبد اللَّه: «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ».
هوش مصنوعی: عبدالله بن عمرو نقل میکند که پیامبر (ص) فرمودند: اولین چیزی که از دین شما ناپدید می‌شود، امانت داری است و آخرین چیزی که از دین شما کم می‌شود، نماز خواهد بود. برخی افراد نماز می‌خوانند در حالی که دین ندارند. روزی می‌آید که قرآن از میان شما ناپدید می‌شود و چیزی از آن باقی نمی‌ماند. یک نفر پرسید: چگونه ممکن است که قرآن را از میان ببریم در حالی که ما آن را در قلب‌هایمان و در نسخه‌های خود حفظ کرده‌ایم و به فرزندانمان یاد می‌دهیم؟ عبدالله پاسخ داد: در یک شب به صورت ناگهانی قرآن از دل‌ها و نسخه‌ها برچیده خواهد شد. سپس آیه‌ای از قرآن را قرائت کرد که می‌فرماید: "و اگر بخواهیم، آنچه را که به تو وحی کرده‌ایم، برمی‌داریم."
و قال اکثروا الطّواف بالبیت قبل ان یرفع و ینسی النّاس مکانه و اکثروا تلاوة القرآن قبل ان یرفع، قالوا هذه المصاحف ترفع فکیف بما فی صدور الرّجال؟ قال یسری علیه لیلا فیصبحون منه فقراء و ینسون قول لا اله الّا اللَّه فیقولون فی قول اهل الجاهلیّة و اشعارهم فذلک حین یقع علیهم القول و قال لا تقوم السّاعة حتّی یرجع القرآن من حیث نزل له دویّ کدوی النّحل فیقول الرّب عزّ و جل ما بالک فیقول یا ربّ منک خرجت و الیک اعود و اتلی و لا یعمل بی اتلی و لا یعمل بی.
هوش مصنوعی: بسیاری از مردم قبل از اینکه قرآن کریم از بین برود، به طواف around خانه خدا (کعبه) می‌پردازند و قرآن را نیز زیاد تلاوت می‌کنند. آنها می‌گویند این مصاحف از بین می‌روند، پس حال چگونه می‌توان به آنچه در دل‌هاست اطمینان داشت؟ گفته می‌شود در شب به دل‌ها می‌تابد و صبح بر آنها فراموشی می‌آید و دیگر نمی‌دانند که تنها خدای واحد وجود دارد، بلکه به گفته‌های جاهلیت و شعرهای آن دوران روی می‌آورند. در آن زمان است که عذاب به آنها خواهد رسید. همچنین گفته می‌شود که قیامت بر پا نخواهد شد تا زمانی که قرآن به همان وضعی که نازل شده، برگردد و مانند صدای زنبوران درآید. در آن زمان خداوند می‌پرسد چه خبر است و قرآن پاسخ می‌دهد که از تو بیرون آمده و به سوی تو برمی‌گردم، ولی دیگر به آن عمل نمی‌شود.
«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ» سبب نزول این آیت آن بود که احبار یهود گفتند یا محمّد اگر پیغامبری بر صحّت نبوّت خویش نشانی بیار، معجزه‌ای بنمای، چنانک موسی نمود از عصا و ید بیضا و غیر آن که این قرآن که تو آورده‌ای و دعوی میکنی که کسی مثل آن نتواند آورد اگر از حاضران وقت کسی نیست که مثل آن بیارد و از آن عاجز است از غائبان کس باشد که مثل آن تواند آوردن. این سخن جهودانست، امّا مشرکان قریش خود میگفتند: لو نشاء لقلنا مثل هذا ما اگر خواهیم مثل این قرآن بیاوریم که این نیست مگر اخبار گذشتگان و افسانه‌های پیشینیان، چنانک ایشان گفتند ما نیز گوئیم و توانیم، رب العالمین بجواب ایشان این آیت فرستاد: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ» ای محمّد ایشان را بگوی اگر جنّ و انس بهم آیند تا مثل این قرآن بیارند نتوانند، «وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً» معینا یعاون بعضهم بعضا. قال السدّی: لا یأتون بمثله لانّه غیر مخلوق و لو کان مخلوقا لاتوا بمثله.
هوش مصنوعی: اگر انسان‌ها و جنّ با هم جمع شوند، نمی‌توانند مثل این قرآن را بیاورند، حتی اگر بعضی از آنها پشتیبان یکدیگر شوند. این آیه به پیامبر محمد میگوید که به آنها بگوید که هیچ کس نمی‌تواند همچون قرآن را بیاورد، زیرا قرآن مخلوق نیست و اگر مخلوق بود، آنها می‌توانستند مثل آن را بیاورند.
«وَ لَقَدْ صَرَّفْنا لِلنَّاسِ» ای ذکرنا و بیّنّا «فِی هذَا الْقُرْآنِ» للنّاس، یعنی لاهل مکّة، «مِنْ کُلِّ مَثَلٍ» ای من کلّ صنف من الترغیب و الترهیب و انباء الاوّلین و الآخرین و ذکر الجنة و النّار. و قیل لیس المراد بالمثل ها هنا الکلمة السّائرة، انّما المراد به من کلّ شی‌ء و نوع من الکلام الذی یجب الاعتبار به، «فَأَبی أَکْثَرُ النَّاسِ» ای اکثر اهل مکّة، «إِلَّا کُفُوراً» جحودا للحقّ لانّهم اقترحوا الآیات بعد ظهور المعجزات، فذلک قوله: «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا» ابن عباس گفت اشراف قریش نزدیک کعبه بهم آمدند: عتبه و شیبه پسران ربیعه و ابو سفیان بن حرب و النّضر بن الحرث و ابو البختری بن هشام و الاسود بن المطّلب و زمعة بن الاسود و الولید بن المغیرة و ابو جهل بن هشام و عبد اللَّه بن ابی امیّه و امیّة بن خلف و العاص بن وائل و نبیه و منبه پسران حجّاج، این صنادید قریش همه بهم آمدند و با یکدیگر گفتند محمّد را حاضر کنید تا نخست بحجّت با وی سخن گوئیم اقامت عذر خویش را، آن گه چون سر باز زند تدبیر کار وی میکنیم، کس فرستادند و رسول را خواندند، رسول خدا (ص) بایمان و رشد ایشان عظیم حریص بود، بطمع آنک ایمان آرند زود برخاست و پیش ایشان رفت، باتّفاق گفتند محمّد دانی که در میان قوم خویش آئین نو آوردی و کار نو ساختی و در دین آباءو اجداد خویش طعن زدی و پیرانرا حرمت نداشتی و خدایان ما را ناسزا گفتی و پراکندگی در میان جمع ما افکندی، اکنون سخن ما بتحقیق بشنو، اگر مال میخواهی و مقصود تو جمع مالست ما ترا چندان مال دهیم که بر همه افزون شوی در مال، و اگر شرف و ریاست و سروری طلب میکنی ما ترا سیّد و سرور خود گردانیم، و اگر ملک میخواهی ترا بر خود پادشاه کنیم و همه فرمان بردار تو شویم، و اگر با تو دیو است که بر تو غلبه کرده است و ترا رنجه میکند ما ببذل و جاه و مال طبیبان حاذق را بدست آریم تا ترا مداومت کنند، رسول خدا (ص) گفت: ما بی ما تقولون ما جئتکم بما جئتکم به اطلب اموالکم و لا الشرف فیکم و لا الملک علیکم و لکنّ اللَّه بعثنی الیکم رسولا و انزل علیّ کتابا و امرنی ان اکون لکن بشیرا و نذیرا فبلّغتکم رسالة ربّی و نصحت لکم
هوش مصنوعی: ما در این قرآن برای مردم، به‌ویژه برای اهل مکه، از هر نوع مثالی آورده‌ایم، چه در زمینه تشویق و چه در زمینه تهدید، مانند ذکر داستان‌های پیشینیان و آینده و نیز بهشت و جهنم. بعضی گفته‌اند که منظور از مثل‌ها در اینجا، تنها کلمات معروف نیست، بلکه منظور این است که از هر نوع کلامی که باید به آن توجه کرد، استفاده شده است. ولی با این حال، بیشتر مردم به ویژه اهل مکه، جز کفر و انکار حق، چیزی نمی‌پذیرند. آنها بعد از دیدن معجزات، همچنان نشانه‌هایی را تقاضا می‌کردند. عده‌ای از بزرگان قریش، نظیر عتبه، شیبه و ابوسفیان، گرد هم آمدند و خواستند محمد را به محاجه بکشند. وقتی او را خواستند، به او گفتند که تو در میان قوم‌ات دین جدیدی آورده‌ای و به پدران و اجداد ما اهانت کرده‌ای. حالا اگر چیزی میخواهی، بگو؛ اگر مال میخواهی ما به تو می‌دهیم، اگر ریاست میخواهی ما تو را رئیس کنیم و اگر پادشاهی میخواهی، ما تو را پادشاه خود میکنیم. آنها حتی گفتند اگر مشکلی داری، ما پزشکان ماهر را به خدمت می‌گیریم تا به تو کمک کنند. پیامبر (ص) پاسخ داد که من برای کسب مال یا مقام نیامده‌ام، بلکه خداوند من را به عنوان پیامبری فرستاده و کتابی نازل کرده و من موظف هستم پیام خدا را به شما برسانم و به شما خیرخواهی کنم.
ای قوم من آن مرد نه‌ام که شما می‌پندارید و در من آن نیست که شما می‌گوئید و آنچ آوردم نه بدان آوردم تا بر شما ریاست و شرف و ملک جویم، یا مال و نعمت خواهم، من پیغامبر خداام و فرستاده وی بشما، مرا بحق فرستاد و کتاب داد تا دوستان را ببهشت و کرامت جاودان بشارت دهم و دشمنان را بدوزخ و عذاب بیکران بیم دهم، من پیغام اللَّه تعالی رسانیدم و رسالت گزاردم و نصیحت کردم، اگر قبول کنید شما را عزّ دو جهان بود و نعیم جاودان، اگر قبول نکنید من صبر کنم تا اللَّه تعالی حکم کند میان من و شما و کار برگزار چنانک خود خواهد.
هوش مصنوعی: ای مردم، من آن کسی نیستم که شما فکر می‌کنید و آن چیزی که شما درباره من می‌گویید در من وجود ندارد. من چیزی را که آورده‌ام، نه برای این است که بر شما تسلط و مقام بگیرم، نه برای بدست آوردن مال و ثروت. من پیامبر خدا هستم و از سوی او به شما فرستاده شده‌ام. خداوند به راستی مرا فرستاده و کتابی به من داده تا دوستانش را به بهشت و مقام‌های جاودانه بشارت دهم و دشمنانش را به عذاب ابدی هشدار دهم. من پیام خدا را رسانده‌ام، رسالت خود را انجام داده‌ام و نصیحت کرده‌ام. اگر شما این را بپذیرید، عزت و نعمت جاودان خواهید داشت، اما اگر نپذیرید، من صبر خواهم کرد تا خداوند میان من و شما قضاوت کند و کارها به تبع اراده او پیش برود.
ایشان گفتند ای محمّد اگر آنچ ما گفتیم و بر رأی تو عرضه کردیم نمی‌شنوی و نمی‌پذیری، پس بدان که این مکّه جایی تنگست، تنگ معیشت و تنگ آب از خداوند خویش بخواه تا این کوه‌های مکّه از جای بر گیرد تا جای بر ما فراخ گردد، و از چشمه‌ها آب فراخ گشاید و جویها روانند تا ما کشت زار کنیم و باغ و بستان سازیم چنانک در شام است و در عراق، اینست که ربّ العالمین گفت: «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً»، عاصم و حمزة و کسایی و یعقوب تفجر بفتح تا و تخفیف خوانند، باقی بضم تا و تشدید چنانک در حرف ثانیست باتّفاق. اللَّه تعالی گفت جلّ جلاله کافران قریش گفتند ما بتو ایمان نیاریم ای محمّد تا آن گه که چشمه آب گشایی از بهر ما در زمین مکّه، و معنی تفجر تشقق و الفجر الشّق و التّفجیر للمبالغة، «یَنْبُوعاً» عینا ینبع منها الماء.
هوش مصنوعی: آنان به محمّد گفتند اگر چیزی که ما می‌گوییم را نمی‌شنوی و نمی‌پذیری، بدایت بدان که مکّه برای ما جایی تنگ است. از خدا بخواه تا این کوه‌ها از جای خود حرکت کنند و جا برای ما باز شود و آب فراوانی از چشمه‌ها جاری گردد تا بتوانیم زراعت کنیم و باغ و بستان بسازیم، مانند آنچه در شام و عراق است. خداوند متعال به این کافران قریش خبر داد که آنها گفتند ما به تو ایمان نمی‌آوریم تا زمانی که چشمه‌ای برای ما از زمین مکّه بگشایی. در اینجا کافران از محمّد درخواست معجزه‌ای برای تأمین آب دارند، و واژه «تفجر» به معنای شکافتن و ظهور آب است.
«أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ» ای حائط و بستان، «مِنْ نَخِیلٍ» جمع نخل کعبد و عبید، «وَ عِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها» ای وسطها، «تَفْجِیراً» مرّة بعد اخری.
هوش مصنوعی: شاید برای تو باغی باشد که در آن درختان خرما و انگور وجود داشته باشد و در میان آنها رودخانه‌ها جاری شده باشد، به طوری که این جریان آب بارها و بارها تکرار شود.
«أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً» بفتح سین قراءت عاصم است و نافع و ابن عامر جمع کسفة و هی القطعة باقی بسکون سین خوانند، کسفا یعنی طبقا و اشتقاقه من کسفت الشی‌ء اذا غطّیته، از اقتراحات ایشان یکی این بود که ایمان نیاریم تا آن گه که آسمان فرو افکنی بر ما پاره پاره گشته چنانک گفتی که برستاخیز چنان خواهد گشت. و گفته‌اند پیش از نزول این آیت از آسمان آن آیت فرو آمده بود که: «إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفاً مِنَ السَّماءِ» پس ایشان باستهزاء باز گفتند که ایمان نیاریم بتو تا آن گه که از آسمان طبقی فرو افکنی بر ما چنانک خود گفته‌ای، «أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ» یا خدای را آری تا ترا گواهی دهد چنانک می‌گویی که خواهد آمد روز رستاخیز بداوری، «وَ الْمَلائِکَةِ قَبِیلًا» یعنی تأتی بهم حتّی نراهم مقابلة و معاینة یشهدون لک بالنّبوة. و قیل قبیلا ای ضمینا و کفیلا علی صدق دعواک و وفائک بالوعد و الوعید. و قیل قبیلا ای مجتمعین اجتماع القبائل، یقال قبلت به اقبل قبالة کما تقول کفلت به اکفل کفالة و کذلک قول النّاس قد تقبل فلان بهذا ای تکفل به.
هوش مصنوعی: در این متن به یک بحث در مورد قرآن و اعتراضات کفار اشاره شده است. آنها از پیامبر می‌خواستند که اگر ادعایش درست است، آسمان را به‌صورت پاره‌هایی بر سرشان بیندازد. آنها به آیات قبلی اشاره کردند که نشان می‌دهد خداوند می‌تواند زمین را بر آنها فرو برد یا آسمان را بر آنها بریزد. همچنین خواسته‌اند که خدا و فرشتگان را به‌طور مستقیم مشاهده کنند تا به نبوت او شهادت دهند. برخی تفسیرها به این نکته اشاره دارند که شاید منظور از "قبیلًا" نشان‌دهنده تجمع قبایل به‌منظور تأیید ادعای او باشد. این گفتگو نشان‌دهنده عدم اعتقاد و تمسخر آنان نسبت به وعده‌های الهی است.
«أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ» یعنی من ذهب، یقال زخرفت الشّی‌ء اذا کملت زینته. و قوله: «حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها» ای کمال زینتها، و از اقتراح ایشان این بود که از خداوند خود خواه تا ترا خانه‌ای زرّین دهد و گنجهای زر و سیم بر تو گشاید تا بی نیاز شوی از آنک ترا ببازار باید رفت و طلب معاش باید کرد، چون ایشان این گفتند رسول خدا (ص) جواب داد: ما انا بالذی یسأل ربّه هذا و ما بعثت الیکم بهذا و لکن اللَّه بعثنی بشیرا و نذیرا.
هوش مصنوعی: «یا خانه‌ای از طلا برایت باشد» به معنای آن است که چیزی به شکل زیبا و گرانقیمت برایت فراهم شود. این اصطلاح به زینت و زیبایی مربوط می‌شود. در جایی دیگر اشاره شده که وقتی زمین زینت‌هایش را به نمایش می‌گذارد، یعنی به کمال زیبایی خود می‌رسد. این درخواست‌ها نشان‌دهنده طمع برخی از افراد است که از خدا می‌خواهند تا آنان را به ثروت و دارایی‌های دنیوی برساند تا از کار و تلاش برای معیشت بی‌نیاز شوند. زمانی که آنان چنین خواسته‌هایی مطرح کردند، پیامبر (ص) پاسخ داد که من درخواست‌های این‌چنینی از پروردگار ندارم و مأموریت من فقط بشارت و هشدار به شماست.
«أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ» این یکی حکایتست از قول عبد اللَّه بن ابی امیة المخزومی پسر عاتکة بنت عبد المطلب ابن عمة النبی (ص) فقال: لا اومن بک ابدا حتّی تتّخذ الی السّماء سلّما ثمّ ترقی فیه و انا انظر حتّی تأتیها و تأتی بکتاب من السّماء فیه من ربّ العالمین الی عبد اللَّه بن ابی امیة انّی قد ارسلت محمّدا نبیّا فآمن به و صدّقه و اللَّه لو آتیتنی به ایضا لما امنت بک و لا صدّقتک، «قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا» ای لو قدرت علی ما تریدون لکنت الها و اللَّه منزّه عن الشریک و لست انا الّا آدمیّا مثلکم خصّنی من بینکم بالرّسالة فارسلنی الیکم. بر قراءت مکّی و شامی، «قال سبحان ربی» ای قال محمّد مجیبا لهم رسول خدا (ص) جواب ایشان داد و گفت اگر مرا قدرت و قوّت آن بودی که شما خواستید آن خدایی بودی و اللَّه تعالی پاکست از شریک و انباز، من بشری‌ام همچون شما و آنچ شما میخواهید در قدرت و قوّت بشر نیست.
هوش مصنوعی: این متن به نقل از عبد الله بن ابی امیة میگوید که او هیچ‌گاه به پیامبری محمد (ص) ایمان نخواهد آورد تا زمانی که محمد بتواند به آسمان برود و کتابی از سوی خدا به او بیاورد که به او بگوید محمد پیامبر است و باید به او ایمان آورد. او همچنین میگوید حتی اگر محمد به این خواسته‌اش عمل کند، باز هم به او ایمان نخواهد آورد. سپس پیامبر (ص) در پاسخ به این درخواست میگوید که او فقط یک بشر است و نمی‌تواند آنچه را که آنها می‌خواهند، انجام دهد. او به خداوندی اشاره میکند که هیچ شریک و هم‌ردیفی ندارد و تأکید میکند که او فقط مأمور به رسالت است و از میان بشریت برگزیده شده است.
«وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا» من الایمان، «إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی» ای النّبی و القرآن، «إِلَّا أَنْ قالُوا» ای الّا قولهم، «أَ بَعَثَ اللَّهُ بَشَراً رَسُولًا» ای هلا بعث ملکا رسولا انکار کردند بآنک اللَّه تعالی بشری از جنس ایشان برسولی فرستاد، گفتند چرا نه فریشته‌ای فرستادی و ندانستند که تآنس از تجانس خیزد و تنافر از تخالف بود، هر کس را انس با جنس خود بود، اگر پیغامبر فریشته بودی آدمی را با وی انس نبودی بلکه وی را نفرت بودی و نه مقتضی حکمت بودی، چون ایشان چنین گفتند ربّ العالمین جواب ایشان داد: «قُلْ لَوْ کانَ فِی الْأَرْضِ مَلائِکَةٌ» بدل الآدمیین، «یَمْشُونَ» کما یمشی ابن آدم، «مُطْمَئِنِّینَ» مستوطنین الارض، «لَنَزَّلْنا عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ مَلَکاً رَسُولًا» لانّه لا یرسل الی خلق الّا ما کان من جنسه لیکونوا منه اقبل و الیه اسرع پس کافران گفتند: و من یشهد لک انّک رسول اللَّه؟ آن کیست که گواهی دهد ترا که رسول خدایی؟ اللَّه تعالی بجواب ایشان این آیت فرستاد: «قُلْ» یا محمّد، «کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ» بانّی رسوله. و قیل المعنی انّی اشهد اللَّه علی انّی بلّغتکم ما امرنی بتبلیغه و اجتهدت و انّکم کفرتم لیشهد لی علیکم یوم القیامة، و انتصاب شهیدا علی التّمییز او علی الحال ای کفی اللَّه فی حال الشّهادة، «إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبِیراً» بما کان، «بَصِیراً» بما یکون.
هوش مصنوعی: و مردم به ایمان نیاوردند زمانی که هدایت برايشان آمد، جز به این دلیل که گفتند آیا خداوند بشری را به عنوان پیامبر فرستاده است. آنها میگفتند چرا فرشته‌ای را به عنوان پیامبر نفرستادی؟ و متوجه نبودند که ارتباط و انس از هم‌جنس بودن به وجود می‌آید و عدم انس به دلیل تفاوت جنس است. هر کس با جنس خود نزدیکی دارد. اگر پیامبر فرشته بود، آدم‌ها نمی‌توانستند با او انس بگیرند و بلکه از او متنفر می‌شدند. بنابراین، خداوند در پاسخ به آنها فرمود: اگر در زمین فرشتگانی بودند که همانند انسان‌ها می‌رفتند و در آنجا ساکن بودند، یقیناً بر آنها فرشته‌ای را به عنوان پیامبر نازل می‌کردیم، زیرا خداوند به خلق خود فقط از جنس آنها پیامبر می‌فرستد تا آنها با او آسانتر ارتباط برقرار کنند. سپس کافران گفتند: چه کسی شهادت می‌دهد که تو رسول خدا هستی؟ و خداوند در پاسخ این آیه را نازل کرد: ای محمد، خداوند برای من و شما کافی است که گواه باشد که من رسول او هستم. همچنین می‌توان معنا کرد که من خدا را گواه می‌گیرم که پیغام‌هایی را که به من داده بود به شما رساندم و تلاش کردم و شما کافر شدید تا در روز قیامت علیه شما شهادت دهد. و خداوند به آنچه از بندگانش خبر دارد، بیناست و آنچه در آینده خواهد بود را می‌بیند.
«وَ مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ» ای من وفّقه اللَّه للایمان فهو الذی اهتدی و اصاب الرّشاد، «وَ مَنْ یُضْلِلْ» یخذله، «فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِهِ» یهدونهم، «وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلی وُجُوهِهِمْ» قیل یسحبون علیها، و قیل یمشون علیها. و عن انس: انّ رجلا قال یا رسول اللَّه کیف یحشر الکافر علی وجهه یوم القیامة؟ فقال انّ الذی امشاه علی رجلیه قادر ان یمشیه علی وجهه.
هوش مصنوعی: هر کس که خدا او را هدایت کند، قطعاً راه یافته و به صراط مستقیم رسیده است و اما کسی که خدا او را گمراه کند، دیگر هیچ یاری از جانب او نخواهد داشت. در روز قیامت آنها را به صورت‌هایشان محشور خواهیم کرد؛ برخی می‌گویند که آنها به زور کشیده خواهند شد و بعضی دیگر معتقدند که بر روی صورت خود خواهند رفت. آنس گفته است که مردی از رسول خدا پرسید: «چگونه کافر در روز قیامت بر روی صورتش محشور خواهد شد؟» و رسول خدا پاسخ داد که آن کسی که قادر است او را بر پاهایش بگرداند، می‌تواند او را بر روی صورتش هم حرکت دهد.
و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): یحشر النّاس یوم القیامة ثلاثة اصناف: صنف مشاة و صنف رکبان و صنف علی وجوههم، قیل یا رسول اللَّه و کیف یمشون علی وجوههم؟ قال: انّ الذی امشاهم علی اقدامهم قادر ان یمشیهم علی وجوههم، «عُمْیاً وَ بُکْماً وَ صُمًّا» اگر کسی گوید چونست که درین آیت ایشان را بکری و گنگی و نابینایی صفت کرد؟ جای دیگر گفت: «وَ رَأَی الْمُجْرِمُونَ النَّارَ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً»، جواب آنست که ابن عباس گفت: «عُمْیاً» لا یرون شیئا یسرّهم، «بُکْماً» لا ینطقون بحجّة، «صُمًّا» لا یسمعون شیئا یسرّهم. مقاتل گفت: اول که از خاک بر آیند بینند و گویند و شنوند تا آن گه که نداء: «اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ» شنوند پس از آن گنگ و کر و نابینا گردند. ابن جریر بر عکس این گفته: قال حین یخرجون من قبورهم یکونون بهذه الصّفة ثمّ یرون و ینطقون و یسمعون، «کُلَّما خَبَتْ» ای عن اللّهب مع بقاء حرّها و اصلها، «زِدْناهُمْ سَعِیراً» توقدا فلا یفتر ابدا. و قیل: «کُلَّما خَبَتْ» بعض النّیران اشتعلت بهم نار اخری من جهة اخری فهم معذّبون بنار بعد نار. و قیل کلّما خمدت و نضجت جلودهم و لحومهم بدّلهم اللَّه غیرها لیذوقوا العذاب.
هوش مصنوعی: در روز قیامت، مردم به سه دسته تقسیم می‌شوند: گروهی که راه می‌روند، گروهی که سوار هستند و گروهی که به صورت دChest بر زمین حرکت می‌کنند. مردم پرسیدند که چگونه ممکن است کسی به صورت خود حرکت کند. پیامبر توضیح داد که کسی که می‌تواند آنها را بر روی پاهایشان حرکت دهد، قادر است که آنها را بر روی صورتشان نیز به راه بیندازد. همچنین در آنجا به نابینایی، لال بودن و ناشنوا بودن اشاره می‌شود. ابن عباس میگوید که نابینایان هیچ چیز خوشایندی نمی‌بینند، لال‌ها نمی‌توانند هیچ دلیلی بیاورند و ناشنواها هیچ چیز خوشایندی نمی‌شنوند. مقاتل بیان میکند که در ابتدا وقتی از خاک برمی‌خیزند، می‌توانند ببینند و صحبت کنند و بشنوند، اما پس از شنیدن ندا که به آنها میگوید در جهنم بخزند و صحبت نکنند، به شکل نابینا، لال و ناشنوا درآمده و عذاب می‌کشند. ابن جریر این نظر را باطل می‌داند و میگوید که وقتی از قبرشان بیرون می‌آیند، ابتدا به همین صورت هستند، سپس می‌توانند ببینند، صحبت کنند و بشنوند. اشاره‌ای نیز به عذاب آتش دوزخ شده که هر زمان که شعله‌ها فروکش کنند، آتش دوباره شعله‌ور می‌شود و عذاب به هیچ وجه پایان نمی‌یابد. همچنین گفته شده که هر بار که بدن‌های آنها سوخت، خداوند بدن‌های جدیدی به آنها می‌دهد تا عذابی دیگر را بچشند.
«ذلِکَ جَزاؤُهُمْ» ای ذلک العذاب. و قیل العمی و الصّم و الخرس بسبب «بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا» بمحمّد (ص) و انکروا البعث و النّشور و قد سبق تفسیره، «وَ قالُوا أَ إِذا کُنَّا عِظاماً وَ رُفاتاً» ابن کثیر و ابو عمرو و عاصم و حمزة: «أ إذا، ائنا» هر دو حرف باستفهام خوانند، نافع و کسایی و یعقوب: «أ إذا» باستفهام خوانند و «انا» بخبر، ابن عامر بعکس این خواند: «اذا» بخبر و «ائنا» باستفهام. و همچنین خلافست در آیت گذشته هم درین سورت و هم در سوره الرّعد.
هوش مصنوعی: این عذاب جزای اعمال آن‌هاست. برخی گفته‌اند این عذاب ناشی از کوری، ناشنوایی و لالی آن‌هاست، چراکه به محمد (ص) کافر شدند و به روز قیامت انکار کردند. تفسیر این موضوع قبلاً بیان شده است. آنها گفتند: «آیا زمانی که ما به شکل استخوان‌ها و خاک خواهیم بود، دوباره زنده خواهیم شد؟» در اینجا درباره قرائت‌ها میان قاریان اختلاف نظر وجود دارد. ابن کثیر، ابو عمرو، عاصم و حمزه «آیا» را به صورت سوالی و «اینا» را به صورت خبری می‌خوانند، در حالی که نافع، کسایی و یعقوب «آیا» را سوالی و «اینا» را خبری می‌خوانند. ابن عامر نیز برعکس این را می‌خواند، به طوری که «اگر» را به صورت خبری و «اینا» را به صورت سوالی می‌خواند. همچنین در آیات قبلی این سوره و در سوره رعد نیز این اختلافات وجود دارد.
«أَ وَ لَمْ یَرَوْا» این جواب منکران بعث است، ای او لم یعلموا یعنی هم یعلمون، «أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ قادِرٌ عَلی أَنْ یَخْلُقَ مِثْلَهُمْ» ای هم مقرّون بانّ اللَّه خالق السّماوات و الارض و خالقهم ابتداء و ممیتهم فلم انکروا الاعادة میگوید آن خداوندی که قادرست بر آفرینش آسمان و زمین با شدّت و قوّت و بزرگی آن، قادرست بر آفرینش آدمی با ضعف و حقارت وی در جنب آن، جای دیگر گفت: «لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّماءُ»، «وَ جَعَلَ لَهُمْ أَجَلًا» ای وقتا لعذابهم و اهلاکهم، «لا رَیْبَ فِیهِ» انّه آتیهم جوابا لقولهم: «أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ عَلَیْنا کِسَفاً». و قیل فی الآیة تقدیم و تأخیر، تقدیره خلق السّماوات و الارض و جعل لهم اجلا لا ریب فیه قادر علی ان یخلق مثلهم، «فَأَبَی الظَّالِمُونَ» ای المشرکون، «إِلَّا کُفُوراً» جحودا بذاک الاجل و هو البعث و القیامة.
هوش مصنوعی: آیا آنها نمی‌دانند که خداوندی که آسمان‌ها و زمین را خلق کرده، قادر است که مانند آنها (آدمیان) را نیز بیافریند؟ این خداوند قدرتمند و بزرگ می‌تواند انسان‌ها را با تمامی ضعف و پژمردگی‌شان بیافریند، چرا که آفرینش آسمان‌ها و زمین بسیار بزرگ‌تر از آفرینش انسان‌هاست. آیا آنها خود را در آفرینش قوی‌تر از آسمان‌ها می‌دانند؟ همچنین، خداوند برای آنها زمانی را مقرر کرده که در آن عذاب خواهند شد و هیچ شکی در آن نیست. این اتفاق به‌زودی خواهد افتاد، در حالی که آنها در برابر این حقیقت جحود و کفر می‌ورزند و به‌خصوص در مورد معاد و قیامت انکار می‌کنند.
قوله: «قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ خَزائِنَ رَحْمَةِ رَبِّی» قیل خزائن الرّزق، و قیل الرّحمة ها هنا المال، «إِذاً لَأَمْسَکْتُمْ خَشْیَةَ الْإِنْفاقِ» ای لبخلتم و امسکتم عن الصّدقة و ما جدتم کجود اللَّه سبحانه و تعالی خشیة الاملاق و الفقر، املق و انفق و اعدم و اصرم بمعنی واحد. و قیل خشیة ان یفنیه الانفاق، هذا جواب لقولهم: «لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً»، «وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً» ای بخیلا ممسکا، و الانسان ها هنا الکافر خاصّة کما قال عزّ و جلّ: «إِنَّ الْإِنْسانَ لِرَبِّهِ لَکَنُودٌ» ای کفور «وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ» ای من اجل حبّ المال بخیل.
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید: «بگویید، اگر شما مالک ذخایر رحمت پروردگار من بودید»، در اینجا برخی گفته‌اند که اشاره به ذخایر روزی است و بعضی دیگر معتقدند که منظور رحمت، ثروت و مال است. اگر اینطور بود، شما به خاطر ترس از انفاق، از بخشش و صدقه خودداری می‌کردید و بخیل می‌شدید. شما از ترس فقر و ندار شدن، در کمک به دیگران دریغ می‌کردید. همچنین برخی گفته‌اند که ممکن است به دلیل نگرانی از تمام شدن مال، در انفاق خجالت می‌کشیدید. این پاسخ به کسانی است که گفتند: «ما به تو ایمان نخواهیم آورد مگر اینکه از زمین برای ما چشمه‌ای جاری کنی.» همچنین گفته شده که انسان به طور کلی بخیل و حریص به مال دنیاست و مخصوصاً در مورد کافران این موضوع بیشتر صدق میکند، همانطور که در قرآن آمده است: «انسان نسبت به پروردگارش بسیار ناسپاس است» و همچنین او به خاطر عشقش به اموال، همواره بخیل است.
میبدی