قوله تعالی: «وَ أُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» هذه حکایة حال المؤمنین بعد قضاء الامر، آیت پیش وصف الحال کافران و بیگانگانست و مآل و مستقرّ ایشان و این آیت حکایت حال مؤمنانست و سرانجام کار ایشان می‌گوید پس از آنک کار شمار برگزاردند و مرگ را گشتند هر کس را سزای خویش دهند و بمستقرّ خود فرود آرند، دشمنان را بدوزخ و دوستان را ببهشت، آن گه بهشت را صفت کرد گفت: «تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ».
روی ابو هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): انهار الجنّة تخرج من تحت تلال او من تحت جبال المسک و لو قیل لاهل الجنّة انّکم ماکثون فی الجنّة عدد کلّ حصاة فی الدّنیا سنة لحزنوا و قالوا انّا لا بدّ خارجون و لکن جعلهم اللَّه للابد و لم یجعل لهم امدا.
و عن ابی هریرة قال قال النبی (ص): یؤتی بالموت یوم القیامة فیوقف علی الصراط فیقال یا اهل الجنّة فیطلعون خائفین وجلین ان یخرجوا من مکانهم الّذی هم فیه فیقال: یا اهل الجنّة هل تعرفون هذا؟ فیقولون: نعم ربّنا هذا الموت، ثمّ یقال یا اهل النّار فیطلعون فرحین مستبشرین بان یخرجوا من مکانهم الّذی هم فیه، فیقال لهم هل تعرفون هذا؟ فیقولون نعم ربّنا هذا الموت فیأمر به فیذبح علی الصّراط و یقال للفریقین جمیعا خلود فیما تجدون لا موت فیه ابدا، فذلک قوله عزّ و جل: «خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» ای بامر ربّهم و بفضل ربّهم. اذن اینجا امرست و اطلاق و این رده معتزلیان و قدریان است که ایشان معنی اذن علم می‌گویند از بیم آن که در آن آیت که: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» خلاف معتقد ایشان بر ایشان لازم آید اگر بر اطلاق حمل کنند، و اگر چنانست که ایشان می‌گویند که اذن بمعنی علم است درین آیت که: «خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» پس کسی دیگر ایشان را در بهشت می‌آرد نه اللَّه و نه بفرمان اللَّه و این کفر صریحست «تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ» یسلّم بعضهم علی بعض و یسلّم علیهم الملائکة و یسلّم علیهم الجبّار جلّ جلاله، قال اللَّه تعالی: «تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ».
«أَ لَمْ تَرَ» ای الم تعلم و العلم معلّق بمکان الاستفهام یعنی تنبّه لهذا المثل و الکلمة الطیّبة هی لا اله الا اللَّه محمّد رسول اللَّه، و قیل هی القرآن و قیل جمیع افعال المؤمن و طاعاته، و المراد بالطیّب ان یکون من الاخلاص. قال ابن عباس: «کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ» هی شجرة فی الجنة و الجمهور علی انّها النخلة.
روی عن ابن عمر: انّ النّبی (ص) ذات یوم قال لاصحابه انبئونی بشجرة تشبه المسلم لا یتحات ورقها تؤتی اکلها کلّ حین باذن ربّها، فوقع فی قلبی انّها النخلة، فقال النبی (ص) هی النّخلة، فقلت لابی لقد کان وقع فی قلبی انّها النخلة، قال فما منعک ان تکون قلته لان تکن قلته احبّ الیّ من کذا و کذا فقلت: کنت فی القوم و ابو بکر فلم تقولا شیئا فکرهت ان اقول.
و قال ابو العالیة: اتی انس بن مالک بطبق من رطب فقال لی کل فانّ هذه الشجرة الّتی قال اللَّه سبحانه فی کتابه: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ»
ثمّ قال انس اتی رسول اللَّه (ص) بقناع علیه بسر فقرأ هذه الآیة و قوله: «کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ» ای طیبة الثمرة فترک ذکر الثّمرة لدلالة الکلام علیها، «أَصْلُها» ای اصل هذه الشجرة، «ثابِتٌ» فی الارض «وَ فَرْعُها» اعلاها و افنانها، «فِی السَّماءِ» ای عال نحو السّماء، کذلک الایمان و القرآن ثابت راسخ فی قلب المؤمن بالمعرفة و التصدیق و الاخلاص و قراءته و تسبیحه و طاعته عالیة مرتفعة الی السّماء لیس لها حجاب حتّی تنتهی الی اللَّه عزّ و جلّ لقوله تعالی: «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ» الآیة..
و عن انس قال قال رسول اللَّه (ص): انّ مثل هذا الدّین کمثل شجرة نابتة الایمان اصلها و الزّکاة فرعها و الصّیام عروقها و التأخّی فی اللَّه نباتها و حسن الخلق ورقها و الکفّ عن محارم اللَّه ثمرتها فکما لا تکمل هذه الشجرة الّا بثمرة طیّبة لا یکمل الایمان الّا بالکفّ عن محارم اللَّه.
و عن مقاتل بن حیّان عن الضحاک عن ابن عباس قال قال رسول اللَّه (ص): انّ للَّه عزّ و جلّ عمودا من نور اسفله تحت الارض السّابعة و رأسه تحت العرش فاذا قال العبد اشهد ان لا اله الا اللَّه و انّ محمّدا عبده و رسوله، اهتزّ ذلک العمود، فیقول اللَّه عزّ و جل اسکن فیقول کیف اسکن و لم تغفر لقائلها، فقال النّبی (ص) اکثروا من هزوز العمود.
ربّ العالمین در این آیت مثل زد کلمه شهادت را و ایمان و طاعات بنده را.
گفت مثل مؤمن در کلمه شهادت که بر زبان دارد و ایمان و تصدیق که در میان جان دارد و پذیرفتن احکام شریعت و اتّباع سنّت که بدست دارد، راست مثل درخت خرماست که بیخ بر جای دارد استوار و شاخ بر هوا دارد باز، همچنین بنده مؤمن ایمان و معرفت در دل وی ثابت گشته و راسخ شده بتصدیق و اخلاص و شهادت زبان و خواندن قرآن و اعمال ارکان از وی می‌شود بی حجاب بر آسمان.
آن گه گفت: «تُؤْتِی أُکُلَها» ای تخرج ثمرها، «کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها» ای کلّ سنة لانّ التمر یکون فی السنة مرّة. و قیل ستّة اشهر لانّ التّمر یبقی علیها ستّة اشهر. و قیل شهرین و هما مدة الصرام الی وقت ظهور الطّلع. و قیل کلّ ساعة لیلا و نهارا شتاء و صیفا تؤکل فی جمیع الاوقات کذلک المؤمن لا یخلو من الخیر فی الاوقات کلّها و یرتفع فی کلّ یوم و لیلة الی اللَّه عمل صالح. گفته‌اند که تشبیه مؤمن بدرخت خرما از آن کرد که هیچ درخت از روی معنی شبه آدمی ندارد مگر درخت خرما، نبینی هر درختی که سر آن بر گیرند دیگر بار از اصل خود شاخ زند مگر درخت خرما که چون وی برگیرند خشک شود، صفت آدمی همین است تا سر بر جاست همه تن برجاست چون سر نماند تن نیز نماند. دیگر وجه آنست که هر درختی بی لقاح بار دهد و درخت خرما بی لقاح بار ندهد.
مصطفی (ص) گفت: «خیر المال سکة مأبورة او مهرة مأمورة»، حال آدمی همینست. سدیگر وجه آنست که درخت خرما از فضله تربت آدم (ع) آفریده‌اند. مصطفی (ص) گفت: اکرموا عمّتکم، فقیل یا رسول اللَّه و من عمّتنا قال النّخلة و ذلک انّ اللَّه تعالی لمّا خلق آدم فضلت من طینه فضلة فخلق منها النخلة، «وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ» فانّها اتمّ للبیان و اوضح للبرهان.
«وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ» یعنی الکفر، و قیل کلمة الشرک لقوله: «کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ». و قیل کلّ کلمة نهی اللَّه عنها فهی خبیثة، «کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ».
روی عن النبی (ص) انّه قال انّها الحنظل.
قال ابن عباس هذه شجرة لم یخلقها اللَّه و هو مثل و معنی خبیثة کریهة المطعم مرّة المذاق ینفر عنها الطّباع، «اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ» ای استوصلت جثّته و قلعت بتمامها لانّ عروقها قریبة من الظاهر لا تثبت زمانا بخلاف النخلة و کثیر من سایر الاشجار کذلک الکافر لیس لقوله و لا لعمله اصل یستقر علی الارض و لا فرع یصعد الی السّماء.
روی عن ابی هریرة انّه قال: ذکرت الکمأة عند رسول اللَّه (ص) فقال رجل انّی لا رآها الشجرة، «اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ» و اللَّه مالها من فرع و لا اصل، فقال (ص): لا تقل ذلک انّها من المنّ و ماءها شفاء العین و العجوة من الجنّة و هی شفاء من السم.
و روی ابو موسی الاشعری عن النبی (ص) انّه قال مثل المؤمن الّذی یقرأ القرآن مثل الا ترجّة ریحها طیّب و طعمها طیّب و مثل المؤمن الّذی لا یقرأ القرآن مثل التمرة طعمها طیّب و لا ریح لها، و مثل الفاجر الّذی یقرأ القرآن مثل الرّیحانة طعمها مرّ و ریحها طیّب و مثل الفاجر الّذی لا یقرأ القرآن مثل الحنظلة طعمها مرّ و لا ریح لها.
«یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا» ثبّت اللَّه المؤمن بشهادة الحق علی الدین الحقّ فلم یبطل ایمانه ذنب ما لم یفسد ثباته علیه، جحد او شکّ تثبیت آنست که مؤمن را بر کلمه شهادت بر زبان و ایمان و تصدیق در دل می‌دارد تا اگر از وی گناهی رود آن گناه ایمان وی باطل نگرداند مگر که از وی جحود آید در توحید یا شک آرد در ایمان و تصدیق و نفع آن در دنیا و آخرت بوی می‌رسد، در دنیا خون و مال وی معصوم و در آخرت بهشت باقی و سعادت جاویدی، «بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ» این با بایمان متصلست، ای آمنوا بهذا القول الثّابت الدّائم النّفع فی الدّنیا و فی الآخرة و هو قول: لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه. جمهور مفسران بر آن‌اند که این آیت در سؤال قبر فرو آمد، آن ساعت که بنده را در خاک نهند و فریشتگان از وی سؤال کنند که: من ربّک و ما دینک و من نبیّک؟ فاذا قال العبد: اللَّه ربّی و محمد نبیّی و الاسلام دینی فقد ثبّته اللَّه عزّ و جلّ بالقول الثّابت فی الآخرة، لانّ هذا بعد وفاته و یثبت به فی الدّنیا لانّه لا یلقّنه فی الآخرة الّا ان یکون عقده فی الدنیا. و قال مقاتل انّ المؤمن اذا مات بعث اللَّه الیه ملکا یقال له دومان فیدخل قبره فیقول له: یأتیک الان ملکان اسودان فیسالانک من ربّک و من نبیّک و ما دینک فاجبهما بما کنت علیه فی حیاتک، ثمّ یخرج، فیدخل الملکان و هما منکر و نکیر اسودان ازرقان فظان غلیظان اعینهما کالبرق الخاطف و اصواتهما کالرّعد القاصف، معهما مرزبة فیقعدانه و یسألانه و لا یشعران بدخول دومان فیقول ربّی اللَّه و نبیّی محمد و دینی الاسلام، فیقولان له عشت سعیدا و متّ شهیدا، ثمّ یقولان: اللّهم ارضه کما ارضاک و یفتح له فی قبره باب من الجنّة یأتیه منها التّحف، فاذا انصرفا عنه قالا له: نم نومة العروس، فهذا هو التثبیت، «وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ» یعنی لا یلقّنهم و ذلک انّ الکافر اذا دخل علیه الملکان، قالا له من ربّک و ما دینک و من نبیّک؟ قال لا ادری، قالا له لا دریت و لا کنت عشت عصیّا و مت شقیّا، ثمّ یقولان له نم نومة المنهوس و یفتح فی قبره باب من جهنّم و یضربانه ضربة بتلک المرزبة فیشهق شهقة یسمعها کلّ حیوان الا الثّقلین و یلعنه کلّ من یسمع صوته فذلک قوله: «وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ».
و عن البراء بن عازب انّ رسول اللَّه (ص) ذکر قصّة روح المؤمن قال: فیعاد روحه فی جسده و یأتیه ملکان فیجلسانه فی قبره فیقولان: من ربّک و ما دینک و من نبیّک و هی آخر فتنة تعرض علی المؤمن فیثبته اللَّه تعالی فیقول: ربّی اللَّه و دینی الاسلام و نبیّی محمد، فینادی مناد من السماء ان صدق عبدی.
فذلک قوله: «یُثَبِّتُ اللَّهُ... الآیة» و عن ابی سعید الخدری قال: کنّا مع رسول اللَّه (ص) فی جنازة فقال: یا ایّها النّاس انّ هذه الامّة تبتلی فی قبورها فاذا الانسان دفن و تفرّق عنه اصحابه جاءه ملک بیده مطراق فاقعده، فقال ما تقول فی هذا الرّجل فان کان مؤمنا، قال اشهد ان لا اله الا اللَّه وحده لا شریک له و اشهد انّ محمّدا عبده و رسوله، فیقول له صدقت فیفتح له باب الی النّار فیقال له هذا منزلک کان لو کفرت بربّک، فامّا اذ آمنت به فانّ اللَّه ابدلک به هذا: ثمّ یفتح له باب الی الجنّة، فیرید ان ینهض له، فیقال له اسکن، ثمّ یفسح له فی قبره. و امّا الکافر او المنافق فیقال له ما تقول فی هذا الرّجل فیقول لا ادری، فیقال له لا دریت و لا اهتدیت، ثمّ یفتح له باب الی الجنّة فیقال له هذا منزلک لو آمنت بربک، فامّا اذا کفرت فانّ اللَّه ابدلک به هذا: ثمّ یفتح له باب الی النّار، ثمّ یقمعه الملک بالمطراق قمعة یسمعه خلق اللَّه کلّهم الا الثّقلین.
قال بعض اصحابه یا رسول اللَّه ما من احد یقوم علی رأسه ملک بیده مطراق الّا هیل عند ذلک؟ فقال رسول اللَّه (ص): «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ».
و فی روایة اخری عن جابر قال قال رسول اللَّه (ص): اذا وضع المؤمن فی قبره اتاه ملکان فانتهزاه. فقال یهبّ کما یهبّ النّائم، قال فیقال له: من ربّک؟
فیقول: اللَّه ربّی و الاسلام دینی و محمّد نبیّی، قال فینادی مناد ان صدقت فافرشوه من الجنّة و البسوه من الجنّة فیقول: دعونی اخبر اهلی فیقال له اسکن.
و عن سعید بن المسیب عن عائشة امّ المؤمنین رضی اللَّه عنها انّها قالت یا رسول اللَّه انّی منذ حدّثتنی بصوت منکر و نکیر و ضغطة القبر لیس ینفعنی شی‌ء، قال یا عائشة انّ صوت منکر و نکیر فی سماع المؤمن کالاثمد فی العین و انّ ضغطة القبر علی المؤمن کالام الشّفیقة یشکو الیها ابنها الصّداع فیقوم الیه فتغمز رأسه غمزا رقیقا و لکن یا عائشة ویل للشّاکین فی اللَّه کیف یضغطون فی قبورهم کضغطة البیضة علی الصّخرة.
و عن البراء بن عازب قال: خرجنا مع رسول اللَّه (ص) فی جنازة رجل من الانصار فانتهینا الی القبر و لمّا یلحد. فجلس و جلسنا حوله کانّ علی اکتافنا فلق الصّخر و علی رؤسنا الطیر فارم قلیلا و الارمام السّکوت فلمّا رفع رأسه قال: انّ المؤمن اذا کان فی قبل من الآخرة و دبر من الدّنیا و حضره الموت نزلت علیه ملائکة من السّماء معهم کفن من الجنّة و حنوط من الجنّة فیجلسون منه مدّ بصره و جاء ملک الموت فجلس عند رأسه فقال: اخرجی ایّتها النّفس المطمئنة اخرجی الی رحمة اللَّه و رضوانه فیسلّ نفسه کما تنزل القطرة من السّماء فاذا خرجت نفسه صلّی علیه کلّ شی‌ء بین السماء و الارض الّا الثّقلین، ثمّ یصعد به الی السّماء فیفتح له السّماء الدنیا و یشیّعه مقرّبوها الی السّماء الثانیة و الثّالثة و الرّابعة و الخامسة و السّادسة و السابعة الی العرش مقرّبوا کل سماء فاذا انتهی الی العرش کتب کتابه فی علیین، فیقول اللَّه عزّ و جل ردّوا عبدی الی مضجعه فانّی وعدتهم انّی منها خلقتهم و فیها اعیدهم و منها اخرجهم تارة اخری، فیرد الی مضجعه فیأتیه منکر و نکیر یثیر ان الارض بانیابهما و یلحفان الارض باشفار هما فیجلسانه، ثمّ یقولان له: یا هذا من ربّک؟ فیقول: ربّی اللَّه، فیقولان: صدقت، ثمّ یقولان له: ما دینک؟ فیقول الاسلام، فیقولان: صدقت، ثمّ یقولان. من نبیّک؟
فیقول: محمّد قال یقولان: صدقت، ثمّ یفسح له فی قبره مدّ بصره و یأتیه حسن الوجه طیّب الرّیح حسن الثّیاب، فیقول جزاک اللَّه خیرا ان کنت سریعا فی طاعة اللَّه بطیئا عن معصیة اللَّه فیقول و انت فجزاک اللَّه خیرا، و من انت قال انا عملک الصّالح، ثمّ یفتح له باب الی الجنّة فینظر الی مقعده و منزلته فیها حتّی تقوم السّاعة. و انّ الکافر اذا کان فی قبل من الآخرة و دبر من الدّنیا و حضره الموت نزلت ملائکة من السّماء معهم کفن من نار و حنوط من نار فیجلسون منه مدّ بصره و جاء ملک الموت فجلس عند رأسه، ثمّ قال اخرجی ایّتها النّفس الخبیثة اخرجی الی غضب اللَّه و سخطه فیتفرّق روحه فی جسده کراهیة ان تخرج لما تری و تعاین فیستخرجها کما یستخرج السّفود من الصّوف المبلول فاذا خرجت نفسه لعنه کلّ شی‌ء بین السّماء و الارض الّا الثقلین، ثمّ یصعد به الی السّماء الدّنیا فتغلق دونه فیقول الرب عزّ و جلّ ردّوا عبدی الی مضجعه فانّی وعدتهم انّی منها خلفتهم و فیها اعیدهم و منها اخرجهم تارة اخری، فیردّ الی مضجعه فیأتیه منکر و نکیر یثیران الارض بانیابهما و یلحفان الارض باشفارهما اصواتهما کالرّعد القاصف و ابصارهما کالبرق الخاطف فیجلسانه، ثمّ یقولان یا هذا من ربّک؟ فیقول: لا ادری، فینادی من جانب القبران لا دریت فیضربانه بمرزبة من حدید لو اجتمع علیها ما بین الخافقین لم یقلّوها فیشعل فیه قبره نارا و یضیق علیه قبره حتّی تختلف اضلاعه و یأتیه قبیح الوجه قبیح الثّباب منتن الرّیح فیقول جزاک اللَّه شرّا فو اللَّه ان کنت لبطیئا عن طاعة اللَّه سریعا الی معصیة اللَّه، فیقول: و انت فجزاک اللَّه شرّا، من انت؟ فیقول: انا عملک الخبیث، ثمّ یفتح له باب الی النّار فینظر الی مقعده فیها حتّی تقوم السّاعة.
قال اللَّه تعالی: «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» بلا اله الا اللَّه «وَ فِی الْآخِرَةِ» یعنی القبر بلا اله الا اللَّه اذا سئل عنها، «وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ» عنها فلا یقولونها اذا سئلوا عنها، «وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ» و قیل یفعل اللَّه ما یشاء لا اعتراض علیه فی تثبیت المؤمنین و اضلال الظالمین.
«أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً» هم صنادید قریش و ظلمتهم قطع اللَّه دابرهم یوم بدر. و قیل هو عام فی جمیع المشرکین و نعمة اللَّه محمّد (ص) بعثة اللَّه نعمة علیهم فکفروا و غیروا. قال الزّجاج هم اهل مکّة اسکنهم اللَّه حرمه و آتاهم نعمه و آمنهم من الخوف و جعلهم قوام بیته فبدّلوا ذلک کفرا، «بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ» ای بدّلوا شکر نعمة اللَّه کفرا کقوله: «وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ» یعنی شکر رزقکم. قال ابن عباس هم متنصّرة العرب جبلة بن ایهم و اصحابه، «وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ» الّذین اتّبعوهم، «دارَ الْبَوارِ» هی جهنم و البوار الهلاک و الاستیصال و البور الهلکی: رجل بور و رجال بور و امرأة بور و نساء بور. و عن علی (ع) دار البوار بدر.
«جَهَنَّمَ» بدل من دار البوار و جهنم لا یتصرّف لانّها مؤنثة و هی معرفة، «یَصْلَوْنَها» ای یدخلونها و یقاسون حرّها، «وَ بِئْسَ الْقَرارُ» ای و بئس المستقرّ جهنم.
«وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً» ای سمّوا اصنامهم امثالا و نظراء للَّه، «لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ» بضم یا، قراءت کوفیانست و باین قراءت لام لام کی است یعنی کی یضلّوا النّاس عن سبیل اللَّه، و بفتح یا، قراءت باقی است و باین قراءت لام لام عاقبتست ای کانت عاقبة اتّخاذهم، الانداد: الضلال عن الصّواب، «قُلْ تَمَتَّعُوا» این امر تهدید و وعید است ای استمتعوا من الحیاة الدّنیا بشهواتکم و بعبادة الاوثان فانّها سریعة الزّوال عنکم و «مَصِیرَکُمْ إِلَی النَّارِ».
«قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا» خصهم اللَّه بالاضافة الیه تشریفا لهم، «یُقِیمُوا الصَّلاةَ» المفروضة و اقامتها ادامتها بشروطها، «وَ یُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ» الزّکاة الواجبة و سائر ابواب البرّ و جزم یقیموا و ینفقوا علی جواب الامر و المعنی مرهم بالصّلاة یقیموها و بالزّکاة ینفقوها، «سِرًّا وَ عَلانِیَةً» مصدران وقعا موقع الحال ای مسرّین و معلنین. و قیل سرّا ما یتطوّع به مخافة الرّیاء و علانیة ای ما یجب علیه لئلّا یتّهم و لیقتدی به غیره. و قیل السر، الصدقات و العلانیة النفقات، «مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ» ای لا فدیة للکفّار، «وَ لا خِلالٌ» ای لا مخالة، یقال خاللت فلانا خلالا و مخالّة، و الاسم الخلّة و هی الصّداقة. و قیل الخلال جمع خلّة کقلة و قلال ای لا شفاعة للکفار لانّ الخلیل یشفع للخلیل. قراءة مکی و بصری لابیع فیه و لا خلال بالنّصب علی النّفی بلا، ثمّ وحد نفسه و عدّ نعمه علی خلقه.
فقال عزّ من قائل: «اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ» ای من السّحاب، و قیل من جانب السّماء، و قیل من السّماء التی فیها الملائکة ینزل الی السّحاب، ثمّ ینزل من السّحاب الی الارض، «السَّماءِ» ای مطرا، «فَأَخْرَجَ بِهِ» ای بالمطر، «مِنَ الثَّمَراتِ» حمل الاشجار و غیره، «رِزْقاً لَکُمْ» معاشا و غذاء،و انتصاب رزقا علی المصدر الّذی هو فی المعنی مفعول له، «وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ» ای ذلّل لکم رکوب السّفن، «لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَ» تجری فیها المیاه. و قیل تسخیر هذه الاشیاء تعلیمه کیفیّة اتّخاذها.
«وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ» قال ابن عباس دؤبهما فی طاعة اللَّه ای مقیمین علی طاعة اللَّه سبحانه فی الجری لا یفتران: سئل عبد اللَّه بن انس بن مالک عن الشّمس و القمر و النجوم من ایّ شی‌ء خلقوا، قال حدّثنی ابی عن رسول اللَّه (ص): انّهم خلقوا من نور العرش.
و عن ابی امامة قال قال رسول اللَّه (ص): و کلّ بالشّمس سبعة املاک یرمونها بالثلج و لو لا ذلک ما اصابت شیئا الّا احرقته.
و عن جابر قال قال رسول اللَّه (ص): لا تسبّوا اللیل و النّهار و لا الشمس و القمر و لا الرّیاح فانّها رحمة لقوم و عذاب الآخرین، «وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ» لتسکنوا فیه، «وَ النَّهارَ» یعنی لتبتغوا من فضله. و قیل هیّاهما لمعاشکم و یختلفان علیکم لمنافعکم فلو کان الوقت کلّه لیلا او کلّه نهارا ما کان علی الارض نبات و لا حیوان کما هو کذلک حیث لا تفارقه الشّمس و حیث لا تطلع علیه الشّمس و معنی لکم فی هذه الآیة لاجلکم لیس انّها مسخرة لنا هی مسخرة للَّه سبحانه لاجلنا.
«وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ» قراءت عامّه کل ما سألتموه باضافتست مگر یعقوب که وی کل بتنوین خواند و باین قراءت ما نفی است و معنی آنست که داد شما را همه چیز که آفرید، آن گه گفت: «ما سَأَلْتُمُوهُ» آن داد شما را که هرگز نخواستید ازو که آن آفرین ما را، و بر قراءت عامّه معنی آنست که و آتاکم من کلّ الّذی سألتموه شیئا فحذف المفعول الثانی اکتفاء بدلالت الکلام علی التّبعیض کقوله: «وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ» یعنی اوتیت من کلّ شی‌ء فی زمانها شیئا و قیل هو علی التّکثیر نحو قولک فلان یعلم کلّ شی‌ء و انت تعنی بعضه و نظیره فتحنا علیهم ابواب کلّ شی‌ء، «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها» ای ان تریدوا عدّها لا تطیقوا عدّها لکثرتها، و قیل لا تحصوها ای لا تطیقوا ذکرها و القیام بشکرها لا بالجنان و لا بالبنان و لا باللّسان، «إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ» ای کثیر الظلم و الکفر، و لفظ الانسان جنس قصد به الکافر ها هنا خاصة کما قال عزّ و جلّ: «وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ»
فالانسان غیر المؤمن ظلوم کفّار.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: «وَ أُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» هذه حکایة حال المؤمنین بعد قضاء الامر، آیت پیش وصف الحال کافران و بیگانگانست و مآل و مستقرّ ایشان و این آیت حکایت حال مؤمنانست و سرانجام کار ایشان می‌گوید پس از آنک کار شمار برگزاردند و مرگ را گشتند هر کس را سزای خویش دهند و بمستقرّ خود فرود آرند، دشمنان را بدوزخ و دوستان را ببهشت، آن گه بهشت را صفت کرد گفت: «تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ».
هوش مصنوعی: در این آیه بیان شده که خداوند مؤمنان و کسانی که اعمال صالح انجام داده‌اند، وارد بهشت می‌شوند. این جمله به توصیف حال مؤمنان پس از پایان کارها و حکم الهی اشاره دارد. در مقابل، قبل از این آیه، حال کافران و بیگانگان و سرنوشت آنها بیان شده است. آیه‌ای که در اینجا مورد اشاره قرار گرفته، حالت مؤمنان را توصیف می‌کند و به این نکته اشاره دارد که پس از مرگ، هر شخصی به پاداش یا مجازات خود می‌رسد و به مکان نهایی خود فرستاده می‌شود. در اینجا دشمنان به دوزخ و دوستان به بهشت خواهند رفت. بهشت نیز با توصیف جاری بودن نهرها در زیر آن، زیبایی و نعمت‌هایش را بیان می‌کند.
روی ابو هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): انهار الجنّة تخرج من تحت تلال او من تحت جبال المسک و لو قیل لاهل الجنّة انّکم ماکثون فی الجنّة عدد کلّ حصاة فی الدّنیا سنة لحزنوا و قالوا انّا لا بدّ خارجون و لکن جعلهم اللَّه للابد و لم یجعل لهم امدا.
هوش مصنوعی: ابو هریره روایت می‌کند که پیامبر (ص) فرمود: نهرهای بهشت از زیر تپه‌ها یا از زیر کوه‌های مشک جاری می‌شود و اگر به اهل بهشت گفته شود که شما در بهشت به تعداد هر دانه سنگ در دنیا یک سال می‌مانید، آنها ناراحت می‌شوند و می‌گویند که ما بالاخره باید خارج شویم، اما خداوند مقرر کرده است که آنها برای همیشه در بهشت بمانند و هیچ زمانی برای خروج از آنجا تعیین نشده است.
و عن ابی هریرة قال قال النبی (ص): یؤتی بالموت یوم القیامة فیوقف علی الصراط فیقال یا اهل الجنّة فیطلعون خائفین وجلین ان یخرجوا من مکانهم الّذی هم فیه فیقال: یا اهل الجنّة هل تعرفون هذا؟ فیقولون: نعم ربّنا هذا الموت، ثمّ یقال یا اهل النّار فیطلعون فرحین مستبشرین بان یخرجوا من مکانهم الّذی هم فیه، فیقال لهم هل تعرفون هذا؟ فیقولون نعم ربّنا هذا الموت فیأمر به فیذبح علی الصّراط و یقال للفریقین جمیعا خلود فیما تجدون لا موت فیه ابدا، فذلک قوله عزّ و جل: «خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» ای بامر ربّهم و بفضل ربّهم. اذن اینجا امرست و اطلاق و این رده معتزلیان و قدریان است که ایشان معنی اذن علم می‌گویند از بیم آن که در آن آیت که: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ» خلاف معتقد ایشان بر ایشان لازم آید اگر بر اطلاق حمل کنند، و اگر چنانست که ایشان می‌گویند که اذن بمعنی علم است درین آیت که: «خالِدِینَ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» پس کسی دیگر ایشان را در بهشت می‌آرد نه اللَّه و نه بفرمان اللَّه و این کفر صریحست «تَحِیَّتُهُمْ فِیها سَلامٌ» یسلّم بعضهم علی بعض و یسلّم علیهم الملائکة و یسلّم علیهم الجبّار جلّ جلاله، قال اللَّه تعالی: «تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلامٌ».
هوش مصنوعی: در روز قیامت، مرگ به صراط می‌آید و از اهل بهشت سوال می‌شود که آیا این را می‌شناسند. آنها پاسخ می‌دهند که این مرگ است. سپس از اهل دوزخ نیز همین سوال می‌شود و آنها با خوشحالی جواب می‌دهند که این مرگ است. سپس مرگ بر صراط ذبح می‌شود و به هر دو گروه اعلام می‌شود که در آنچه یافته‌اند، جاودان خواهند بود و هیچگاه مرگی وجود نخواهد داشت. این بازتابی است از فرمان و لطف الهی. در اینجا برخی افراد از جمله معتزلیان و قدری‌ها برداشت خاصی از واژه «اذن» دارند و معتقدند که اذن به معنای علم است. اما اگر این‌طور باشد، به این معناست که کسی غیر از خداوند آنها را به بهشت می‌برد که این تفکر نادرست و کفرآمیز است. در بهشت، سلامتی و درود بر یکدیگر برقرار است و ملائکه و خود پروردگار هم به آنها سلام می‌فرستند و این نشان‌دهنده حالت خوش آمدگویی در آن روز بزرگ است.
«أَ لَمْ تَرَ» ای الم تعلم و العلم معلّق بمکان الاستفهام یعنی تنبّه لهذا المثل و الکلمة الطیّبة هی لا اله الا اللَّه محمّد رسول اللَّه، و قیل هی القرآن و قیل جمیع افعال المؤمن و طاعاته، و المراد بالطیّب ان یکون من الاخلاص. قال ابن عباس: «کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ» هی شجرة فی الجنة و الجمهور علی انّها النخلة.
هوش مصنوعی: آیا نمی‌بینی؟ این عبارت نشان‌دهنده‌ی آگاهی و دانشی است که در زمینه سؤال مطرح شده است. به این جمله و عبارتی که سالم و نیکو است توجه کن: «لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه». گفته شده که این جمله به معنای قرآن نیز است و برخی دیگر معتقدند که تمام اعمال و طاعات مؤمن را شامل می‌شود. منظور از «نیکو» این است که این اعمال با اخلاص و صداقت انجام شوند. ابن عباس در این زمینه می‌گوید که «کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ» به درختی در بهشت اشاره دارد و بسیاری معتقدند که این درخت، درخت نخل است.
روی عن ابن عمر: انّ النّبی (ص) ذات یوم قال لاصحابه انبئونی بشجرة تشبه المسلم لا یتحات ورقها تؤتی اکلها کلّ حین باذن ربّها، فوقع فی قلبی انّها النخلة، فقال النبی (ص) هی النّخلة، فقلت لابی لقد کان وقع فی قلبی انّها النخلة، قال فما منعک ان تکون قلته لان تکن قلته احبّ الیّ من کذا و کذا فقلت: کنت فی القوم و ابو بکر فلم تقولا شیئا فکرهت ان اقول.
هوش مصنوعی: در روزی، پیامبر (ص) به همراهانش گفت که به او بگویند کدام درخت شبیه مسلمان است، درختی که برگ‌هایش نمی‌ریزد و همیشه میوه می‌دهد با اجازه پروردگارش. به نظرم رسید که این درخت، نخل است. پیامبر (ص) گفت: آن نخل است. من به پدرم گفتم که به ذهنم رسیده بود نخل باشد. او پرسید، چه چیزی مانع تو شد که این را بگویی؟ من گفتم: چون من و ابوبکر در میان جمع بودیم و هیچ‌کدام چیزی نگفتید، از گفتن آن خجالت کشیدم.
و قال ابو العالیة: اتی انس بن مالک بطبق من رطب فقال لی کل فانّ هذه الشجرة الّتی قال اللَّه سبحانه فی کتابه: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ»
هوش مصنوعی: ابو العالیة گفت: انس بن مالک ظرفی از خرماهای تر نزد من آورد و به من گفت: این درختی است که خداوند در کتابش درباره‌اش گفته است: «آیا ندیدی خدا چگونه مثل یک کلمه‌ی خوب را با درختی نیکو بیان کرده است؟»
ثمّ قال انس اتی رسول اللَّه (ص) بقناع علیه بسر فقرأ هذه الآیة و قوله: «کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ» ای طیبة الثمرة فترک ذکر الثّمرة لدلالة الکلام علیها، «أَصْلُها» ای اصل هذه الشجرة، «ثابِتٌ» فی الارض «وَ فَرْعُها» اعلاها و افنانها، «فِی السَّماءِ» ای عال نحو السّماء، کذلک الایمان و القرآن ثابت راسخ فی قلب المؤمن بالمعرفة و التصدیق و الاخلاص و قراءته و تسبیحه و طاعته عالیة مرتفعة الی السّماء لیس لها حجاب حتّی تنتهی الی اللَّه عزّ و جلّ لقوله تعالی: «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ» الآیة..
هوش مصنوعی: آن‌گاه انس گفت: پیامبر (ص) با پوششی بر سر به دیدار ما آمد و این آیه را خواند: «مانند درختی خوب» که اشاره به میوه‌های خوب دارد، اما به ذکر میوه اشاره نکرد زیرا کلام به آن دلالت می‌کند. «ریشه‌اش» به معنای پایداری این درخت در زمین است، «شاخه‌هایش» به بالاترین قسمت و شاخه‌های آن اشاره دارد. همچنین این آیه به مؤمن و قرآن اشاره دارد که در قلب مؤمن به واسطه شناخت، تصدیق و اخلاص ریشه‌ای محکم دارند و در قرائت و ستایش و اطاعت، به سمت آسمان بالا می‌روند و هیچ حجابی ندارد تا به خداوند عزوجل برسند.
و عن انس قال قال رسول اللَّه (ص): انّ مثل هذا الدّین کمثل شجرة نابتة الایمان اصلها و الزّکاة فرعها و الصّیام عروقها و التأخّی فی اللَّه نباتها و حسن الخلق ورقها و الکفّ عن محارم اللَّه ثمرتها فکما لا تکمل هذه الشجرة الّا بثمرة طیّبة لا یکمل الایمان الّا بالکفّ عن محارم اللَّه.
هوش مصنوعی: رسول خدا (ص) فرمودند: دین مانند درختی است که ایمان ریشه آن است و زکات شاخه‌اش، روزه رگ‌های آن، دوستی در خدا رشد آن، خوبی خلق و خوی برگ‌های آن و ترک محرمات ثمره‌اش است. همان‌طور که این درخت بدون میوه خوب کامل نمی‌شود، ایمان نیز بدون ترک محرمات کامل نمی‌گردد.
و عن مقاتل بن حیّان عن الضحاک عن ابن عباس قال قال رسول اللَّه (ص): انّ للَّه عزّ و جلّ عمودا من نور اسفله تحت الارض السّابعة و رأسه تحت العرش فاذا قال العبد اشهد ان لا اله الا اللَّه و انّ محمّدا عبده و رسوله، اهتزّ ذلک العمود، فیقول اللَّه عزّ و جل اسکن فیقول کیف اسکن و لم تغفر لقائلها، فقال النّبی (ص) اکثروا من هزوز العمود.
هوش مصنوعی: از مقاتل بن حیّان نقل شده که از الضحاک و او از ابن عباس روایت کرده است که رسول خدا (ص) فرمودند: خداوند عزّ و جلّ عمودی از نور دارد که پایین‌ترین نقطه‌اش در زیر زمین هفتم و بالاترین نقطه‌اش زیر عرش است. هنگامیکه بنده‌ای بگوید "گواهی می‌دهم که هیچ خدایی جز الله نیست و محمد (ص) بنده و پیامبر اوست"، آن عمود به لرزه در می‌آید. در این هنگام خداوند عزّ و جلّ می‌فرماید: "سکونت بگیر." بنده می‌پرسد: "چطور سکونت بگیرم در حالی که هنوز برای گوینده‌اش آمرزش ندادید؟" و سپس پیامبر (ص) فرمودند: "زیاد بگویید تا عمود به لرزه بیفتد."
ربّ العالمین در این آیت مثل زد کلمه شهادت را و ایمان و طاعات بنده را.
هوش مصنوعی: پروردگار جهانیان در این آیه، مفهوم شهادت و همچنین ایمان و اعمال نیک بندگانش را تشبیه کرده است.
گفت مثل مؤمن در کلمه شهادت که بر زبان دارد و ایمان و تصدیق که در میان جان دارد و پذیرفتن احکام شریعت و اتّباع سنّت که بدست دارد، راست مثل درخت خرماست که بیخ بر جای دارد استوار و شاخ بر هوا دارد باز، همچنین بنده مؤمن ایمان و معرفت در دل وی ثابت گشته و راسخ شده بتصدیق و اخلاص و شهادت زبان و خواندن قرآن و اعمال ارکان از وی می‌شود بی حجاب بر آسمان.
هوش مصنوعی: شخص مؤمن مانند شهادتی که به زبان می‌آورد و اعتقادی که در دل دارد، مثل درخت خرماست که ریشه‌اش محکم در زمین است و شاخه‌هایش به آسمان می‌رسد. همچنین، ایمان و شناخت در دل مؤمن به طور ثابت و راسخ وجود دارد و این ایمان از طریق صداقت، خلوص، شهادت زبانی، خواندن قرآن و انجام اعمال واجب از او به‌صورت آشکار بر آسمان می‌تابد.
آن گه گفت: «تُؤْتِی أُکُلَها» ای تخرج ثمرها، «کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها» ای کلّ سنة لانّ التمر یکون فی السنة مرّة. و قیل ستّة اشهر لانّ التّمر یبقی علیها ستّة اشهر. و قیل شهرین و هما مدة الصرام الی وقت ظهور الطّلع. و قیل کلّ ساعة لیلا و نهارا شتاء و صیفا تؤکل فی جمیع الاوقات کذلک المؤمن لا یخلو من الخیر فی الاوقات کلّها و یرتفع فی کلّ یوم و لیلة الی اللَّه عمل صالح. گفته‌اند که تشبیه مؤمن بدرخت خرما از آن کرد که هیچ درخت از روی معنی شبه آدمی ندارد مگر درخت خرما، نبینی هر درختی که سر آن بر گیرند دیگر بار از اصل خود شاخ زند مگر درخت خرما که چون وی برگیرند خشک شود، صفت آدمی همین است تا سر بر جاست همه تن برجاست چون سر نماند تن نیز نماند. دیگر وجه آنست که هر درختی بی لقاح بار دهد و درخت خرما بی لقاح بار ندهد.
هوش مصنوعی: سپس گفت: «میوه‌هایش را می‌آورد» یعنی ثمراتش را تولید می‌کند، «هر زمان به اذن پروردگارش» یعنی در هر سال، زیرا خرما تنها یک بار در سال به بار می‌نشیند. گفته شده که این زمان می‌تواند شش ماه باشد، زیرا خرما در این مدت باقی می‌ماند. همچنین ممکن است به دو ماه اشاره داشته باشد، که مدت برداشت تا زمان ظهور شکوفه‌هاست. بعضی هم گفته‌اند که در هر ساعت، چه در شب و چه در روز، در فصل‌های مختلف می‌تواند میوه دهد؛ همچنان که مؤمن هرگز از خیر خالی نیست و در هر روز و شبی به خداوند عمل صالحی خواهد داشت. تشبیه مؤمن به درخت خرما از این رو است که هیچ درختی به اندازه درخت خرما شباهتی به انسان ندارد. می‌بینی که هر درختی که از آن شاخه‌ای بردارند، دوباره از ریشه‌اش جوانه می‌زند، اما درخت خرما اگر شاخه‌اش را بردارند، خشک می‌شود. این ویژگی مختص آدمی است که تا سر بر جاست، همه‌چیزش سر پا خواهد بود، اما وقتی سر نباشد، تن هم نمی‌ماند. وجه دیگری نیز وجود دارد، اینکه هر درختی بدون تلقیح میوه می‌دهد، اما درخت خرما بدون تلقیح میوه ندارد.
مصطفی (ص) گفت: «خیر المال سکة مأبورة او مهرة مأمورة»، حال آدمی همینست. سدیگر وجه آنست که درخت خرما از فضله تربت آدم (ع) آفریده‌اند. مصطفی (ص) گفت: اکرموا عمّتکم، فقیل یا رسول اللَّه و من عمّتنا قال النّخلة و ذلک انّ اللَّه تعالی لمّا خلق آدم فضلت من طینه فضلة فخلق منها النخلة، «وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ» فانّها اتمّ للبیان و اوضح للبرهان.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمود: «خیر مال، سکه‌ای است که از آن استفاده می‌شود یا اسبی است که به خوبی تربیت شده باشد». او همچنین اشاره کرد که آدمی نیز به همین صورت است. نکته دیگر این است که درخت خرما از فضله زمین که مربوط به آدم (ع) است، خلق شده است. وقتی که پیامبر (ص) به مردم گفتند: «عمه‌های خود را احترام کنید»، از او پرسیده شد که عمه ما کیست و او پاسخ داد: «درخت خرما». این به این دلیل است که خداوند وقتی آدم را خلق کرد، بخشی از خاک او را برداشت و از آن درخت خرما آفرید. «و خداوند برای مردم مثال‌ها می‌زند» زیرا این مثال‌ها برای بیان مفاهیم و ارائه دلایل، بسیار واضح و روشن هستند.
«وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ» یعنی الکفر، و قیل کلمة الشرک لقوله: «کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ». و قیل کلّ کلمة نهی اللَّه عنها فهی خبیثة، «کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ».
هوش مصنوعی: عبارت «وَ مَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ» به معنای کلمه‌ای ناپسند و زشت است. برخی آن را به کفر و بعضی دیگر به شرک تعبیر کرده‌اند، زیرا در جایی گفته شده: «این کلمه بسیار زشت است که از دهان آنها بیرون می‌آید». همچنین گفته شده که هر کلمه‌ای که خداوند از آن نهی کرده، به نوعی زشت و ناپسند است، مانند «یک درخت زشت».
روی عن النبی (ص) انّه قال انّها الحنظل.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند که آن (موردی) که به آن اشاره شده، "حنظل" است.
قال ابن عباس هذه شجرة لم یخلقها اللَّه و هو مثل و معنی خبیثة کریهة المطعم مرّة المذاق ینفر عنها الطّباع، «اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ» ای استوصلت جثّته و قلعت بتمامها لانّ عروقها قریبة من الظاهر لا تثبت زمانا بخلاف النخلة و کثیر من سایر الاشجار کذلک الکافر لیس لقوله و لا لعمله اصل یستقر علی الارض و لا فرع یصعد الی السّماء.
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌گوید که این درختی است که خدا آن را خلق نکرده است و مثالی از چیزهای ناپسند و با طعم تلخ است که طبیعت به آن تنفر دارد. جمله «اجتُثت من فوق الأرض» به این معناست که این درخت به طور کامل از ریشه‌هایش کنده شده، زیرا ریشه‌هایش در نزدیکی سطح زمین قرار دارد و نمی‌تواند مدت زیادی دوام بیاورد، بر خلاف نخل و بسیاری از درختان دیگر. همچنین کافر هم هیچ‌گونه پایه و اساسی برای گفته‌ها و اعمالش ندارد و نمی‌تواند به آسمان صعود کند.
روی عن ابی هریرة انّه قال: ذکرت الکمأة عند رسول اللَّه (ص) فقال رجل انّی لا رآها الشجرة، «اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ» و اللَّه مالها من فرع و لا اصل، فقال (ص): لا تقل ذلک انّها من المنّ و ماءها شفاء العین و العجوة من الجنّة و هی شفاء من السم.
هوش مصنوعی: ابو هریره نقل می‌کند که در مورد "کمأة" (نوعی قارچ) صحبت شد و یکی از حاضرین گفت که او آن را درخت نمی‌بیند و معتقد بود که این گیاه از بالای زمین قطع شده و نه ریشه‌ای دارد و نه شاخه‌ای. پیامبر (ص) در پاسخ فرمودند: این‌گونه نگوید، زیرا آن از نعمت‌های الهی است و آب آن شفا برای چشم‌هاست و خرما از بهشت است و همچنین درمانی برای سموم می‌باشد.
و روی ابو موسی الاشعری عن النبی (ص) انّه قال مثل المؤمن الّذی یقرأ القرآن مثل الا ترجّة ریحها طیّب و طعمها طیّب و مثل المؤمن الّذی لا یقرأ القرآن مثل التمرة طعمها طیّب و لا ریح لها، و مثل الفاجر الّذی یقرأ القرآن مثل الرّیحانة طعمها مرّ و ریحها طیّب و مثل الفاجر الّذی لا یقرأ القرآن مثل الحنظلة طعمها مرّ و لا ریح لها.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) درباره مؤمنان و غیرمؤمنان و ارتباطشان با قرآن می‌فرمایند: مؤمنی که قرآن می‌خواند، همانند گیاهی خوشبو و خوش‌طعم است. در حالی که مؤمنی که قرآن نمی‌خواند، شبیه خرمایی است که طعم خوبی دارد اما بویی ندارد. از سوی دیگر، فرد فاسق و گناهکار که قرآن می‌خواند، مانند گیاهی است که طعم تلخی دارد ولی بوی خوبی دارد. در نهایت، فرد فاسق که قرآن نمی‌خواند، مانند هندوانه تلخ است که نه طعم خوبی دارد و نه بویی از آن به مشام می‌رسد.
«یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا» ثبّت اللَّه المؤمن بشهادة الحق علی الدین الحقّ فلم یبطل ایمانه ذنب ما لم یفسد ثباته علیه، جحد او شکّ تثبیت آنست که مؤمن را بر کلمه شهادت بر زبان و ایمان و تصدیق در دل می‌دارد تا اگر از وی گناهی رود آن گناه ایمان وی باطل نگرداند مگر که از وی جحود آید در توحید یا شک آرد در ایمان و تصدیق و نفع آن در دنیا و آخرت بوی می‌رسد، در دنیا خون و مال وی معصوم و در آخرت بهشت باقی و سعادت جاویدی، «بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ» این با بایمان متصلست، ای آمنوا بهذا القول الثّابت الدّائم النّفع فی الدّنیا و فی الآخرة و هو قول: لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه. جمهور مفسران بر آن‌اند که این آیت در سؤال قبر فرو آمد، آن ساعت که بنده را در خاک نهند و فریشتگان از وی سؤال کنند که: من ربّک و ما دینک و من نبیّک؟ فاذا قال العبد: اللَّه ربّی و محمد نبیّی و الاسلام دینی فقد ثبّته اللَّه عزّ و جلّ بالقول الثّابت فی الآخرة، لانّ هذا بعد وفاته و یثبت به فی الدّنیا لانّه لا یلقّنه فی الآخرة الّا ان یکون عقده فی الدنیا. و قال مقاتل انّ المؤمن اذا مات بعث اللَّه الیه ملکا یقال له دومان فیدخل قبره فیقول له: یأتیک الان ملکان اسودان فیسالانک من ربّک و من نبیّک و ما دینک فاجبهما بما کنت علیه فی حیاتک، ثمّ یخرج، فیدخل الملکان و هما منکر و نکیر اسودان ازرقان فظان غلیظان اعینهما کالبرق الخاطف و اصواتهما کالرّعد القاصف، معهما مرزبة فیقعدانه و یسألانه و لا یشعران بدخول دومان فیقول ربّی اللَّه و نبیّی محمد و دینی الاسلام، فیقولان له عشت سعیدا و متّ شهیدا، ثمّ یقولان: اللّهم ارضه کما ارضاک و یفتح له فی قبره باب من الجنّة یأتیه منها التّحف، فاذا انصرفا عنه قالا له: نم نومة العروس، فهذا هو التثبیت، «وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ» یعنی لا یلقّنهم و ذلک انّ الکافر اذا دخل علیه الملکان، قالا له من ربّک و ما دینک و من نبیّک؟ قال لا ادری، قالا له لا دریت و لا کنت عشت عصیّا و مت شقیّا، ثمّ یقولان له نم نومة المنهوس و یفتح فی قبره باب من جهنّم و یضربانه ضربة بتلک المرزبة فیشهق شهقة یسمعها کلّ حیوان الا الثّقلین و یلعنه کلّ من یسمع صوته فذلک قوله: «وَ یَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ».
هوش مصنوعی: خداوند مؤمنان را با گواهی بر حق و دین راستین ثابت قدم نگه می‌دارد. ایمان آنها با گناهی که مرتکب شوند باطل نمی‌شود، مگر اینکه انکار یا تردید در اعتقادات خود داشته باشند. بهره‌ای که از این ایمان در دنیا و آخرت نصیب آنها می‌شود شامل حفاظت از مال و جانشان در دنیا و ورود به بهشت و سعادت در آخرت است. این ثبات مرتبط با اعتقاد به «لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه» است که برای مؤمنان در سختی‌ها و سوالات قبر، منبعی برای آرامش خواهد بود. زمانی که مؤمن در قبر قرار می‌گیرد، فرشتگانی به سؤال او می‌پردازند و اگر او در زندگی به خوبی پاسخ داده باشد، با تأیید خدا روبرو می‌شود و به او بشارت داده می‌شود که در آسايش و سعادتی باقی خواهد بود. اما در مورد کافران، به آنها پاسخ مناسبی داده نمی‌شود و عذاب و نکبت در انتظارشان خواهد بود.
و عن البراء بن عازب انّ رسول اللَّه (ص) ذکر قصّة روح المؤمن قال: فیعاد روحه فی جسده و یأتیه ملکان فیجلسانه فی قبره فیقولان: من ربّک و ما دینک و من نبیّک و هی آخر فتنة تعرض علی المؤمن فیثبته اللَّه تعالی فیقول: ربّی اللَّه و دینی الاسلام و نبیّی محمد، فینادی مناد من السماء ان صدق عبدی.
هوش مصنوعی: براء بن عازب روایت می‌کند که رسول خدا (ص) داستان روح مؤمن را بیان کردند. در این داستان، روح مؤمن به بدنش برگردانده می‌شود و دو ملک به نزد او می‌آیند و او را در قبرش می‌نشاند. سپس از او می‌پرسند: پروردگارت کیست، دینت چیست و پیامبرت چه کسی است؟ این سوالات آخرین آزمایش برای مؤمن است و خداوند او را ثابت قدم می‌کند تا پاسخ دهد: پروردگار من خداست، دین من اسلام است و پیامبر من محمد است. در این هنگام، صدایی از آسمان بلند می‌شود که می‌گوید: بنده‌ام راست گفته است.
فذلک قوله: «یُثَبِّتُ اللَّهُ... الآیة» و عن ابی سعید الخدری قال: کنّا مع رسول اللَّه (ص) فی جنازة فقال: یا ایّها النّاس انّ هذه الامّة تبتلی فی قبورها فاذا الانسان دفن و تفرّق عنه اصحابه جاءه ملک بیده مطراق فاقعده، فقال ما تقول فی هذا الرّجل فان کان مؤمنا، قال اشهد ان لا اله الا اللَّه وحده لا شریک له و اشهد انّ محمّدا عبده و رسوله، فیقول له صدقت فیفتح له باب الی النّار فیقال له هذا منزلک کان لو کفرت بربّک، فامّا اذ آمنت به فانّ اللَّه ابدلک به هذا: ثمّ یفتح له باب الی الجنّة، فیرید ان ینهض له، فیقال له اسکن، ثمّ یفسح له فی قبره. و امّا الکافر او المنافق فیقال له ما تقول فی هذا الرّجل فیقول لا ادری، فیقال له لا دریت و لا اهتدیت، ثمّ یفتح له باب الی الجنّة فیقال له هذا منزلک لو آمنت بربک، فامّا اذا کفرت فانّ اللَّه ابدلک به هذا: ثمّ یفتح له باب الی النّار، ثمّ یقمعه الملک بالمطراق قمعة یسمعه خلق اللَّه کلّهم الا الثّقلین.
هوش مصنوعی: این متن به توصیف حالتی می‌پردازد که انسان پس از دفن و جدایی از دوستانش در قبر با ملک مواجه می‌شود. اگر فرد مؤمن باشد، او را به سوال درباره‌ی پیامبر اسلام (ص) دعوت می‌کنند و در جواب صحیح، او را با خوشحالی به بهشت نوید می‌دهند. همچنین، برایش دری به سوی جهنم باز می‌شود که نشان می‌دهد اگر به خدا کافر بود، اینجا جای او بود. در مقابل، اگر فرد کافر یا منافق باشد و نتواند جواب صحیح دهد، او را تنبیه کرده و به جهنم می‌برند. این روند به طور گسترده‌ای به عاقبت انسان‌ها در آخرت اشاره دارد.
قال بعض اصحابه یا رسول اللَّه ما من احد یقوم علی رأسه ملک بیده مطراق الّا هیل عند ذلک؟ فقال رسول اللَّه (ص): «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ».
هوش مصنوعی: یکی از یاران پیامبر به ایشان گفت: آیا کسی که در سقف فوق سرش پادشاهی با چوبی در دستش قرار دارد، نمی‌لرزد؟ پیامبر پاسخ داد: «خداوند کسانی را که ایمان دارند با گفتار ثابت و استوار در زندگی دنیوی و آخرت تثبیت می‌کند.»
و فی روایة اخری عن جابر قال قال رسول اللَّه (ص): اذا وضع المؤمن فی قبره اتاه ملکان فانتهزاه. فقال یهبّ کما یهبّ النّائم، قال فیقال له: من ربّک؟
هوش مصنوعی: در روایت دیگری از جابر آمده است که پیامبر (ص) فرمودند: زمانی که یک مؤمن در قبرش گذاشته می‌شود، دو فرشته به نزد او می‌آیند. او در این لحظه به حالتی نزدیک به خواب می‌افتد، سپس از او پرسیده می‌شود: پروردگارت کیست؟
فیقول: اللَّه ربّی و الاسلام دینی و محمّد نبیّی، قال فینادی مناد ان صدقت فافرشوه من الجنّة و البسوه من الجنّة فیقول: دعونی اخبر اهلی فیقال له اسکن.
هوش مصنوعی: او می‌گوید: خداوند پروردگار من است و اسلام دین من و محمد پیامبر من است. سپس کسی ندا می‌دهد که اگر راست می‌گویی، او را از بهشت فرش کنید و لباس بهشتی به او بپوشانید. او می‌گوید: اجازه بدهید به خانواده‌ام خبر دهم و به او گفته می‌شود: آرام باش.
و عن سعید بن المسیب عن عائشة امّ المؤمنین رضی اللَّه عنها انّها قالت یا رسول اللَّه انّی منذ حدّثتنی بصوت منکر و نکیر و ضغطة القبر لیس ینفعنی شی‌ء، قال یا عائشة انّ صوت منکر و نکیر فی سماع المؤمن کالاثمد فی العین و انّ ضغطة القبر علی المؤمن کالام الشّفیقة یشکو الیها ابنها الصّداع فیقوم الیه فتغمز رأسه غمزا رقیقا و لکن یا عائشة ویل للشّاکین فی اللَّه کیف یضغطون فی قبورهم کضغطة البیضة علی الصّخرة.
هوش مصنوعی: سعید بن مسیب نقل کرده که عایشه، همسر پیامبر (ص)، گفت: ای رسول خدا، از زمانی که به من درباره سوال‌کنندگان در قبر و فشار قبر صحبت کردی، هیچ چیزی برایم مفید نیست. پیامبر (ص) پاسخ داد: ای عایشه، صدای منکر و نکیر برای مؤمن مانند سرمه در چشم است و فشار قبر بر مؤمن مانند مادر دلسوزی است که به فرزندش که از درد شکایت دارد، نگاه می‌کند و به آرامی سرش را نوازش می‌کند. اما ای عایشه، وای بر کسانی که نسبت به خداوند شک دارند، چگونه در قبرشان فشاری را حس می‌کنند که همچون فشار تخم‌مرغ بر صخره است.
و عن البراء بن عازب قال: خرجنا مع رسول اللَّه (ص) فی جنازة رجل من الانصار فانتهینا الی القبر و لمّا یلحد. فجلس و جلسنا حوله کانّ علی اکتافنا فلق الصّخر و علی رؤسنا الطیر فارم قلیلا و الارمام السّکوت فلمّا رفع رأسه قال: انّ المؤمن اذا کان فی قبل من الآخرة و دبر من الدّنیا و حضره الموت نزلت علیه ملائکة من السّماء معهم کفن من الجنّة و حنوط من الجنّة فیجلسون منه مدّ بصره و جاء ملک الموت فجلس عند رأسه فقال: اخرجی ایّتها النّفس المطمئنة اخرجی الی رحمة اللَّه و رضوانه فیسلّ نفسه کما تنزل القطرة من السّماء فاذا خرجت نفسه صلّی علیه کلّ شی‌ء بین السماء و الارض الّا الثّقلین، ثمّ یصعد به الی السّماء فیفتح له السّماء الدنیا و یشیّعه مقرّبوها الی السّماء الثانیة و الثّالثة و الرّابعة و الخامسة و السّادسة و السابعة الی العرش مقرّبوا کل سماء فاذا انتهی الی العرش کتب کتابه فی علیین، فیقول اللَّه عزّ و جل ردّوا عبدی الی مضجعه فانّی وعدتهم انّی منها خلقتهم و فیها اعیدهم و منها اخرجهم تارة اخری، فیرد الی مضجعه فیأتیه منکر و نکیر یثیر ان الارض بانیابهما و یلحفان الارض باشفار هما فیجلسانه، ثمّ یقولان له: یا هذا من ربّک؟ فیقول: ربّی اللَّه، فیقولان: صدقت، ثمّ یقولان له: ما دینک؟ فیقول الاسلام، فیقولان: صدقت، ثمّ یقولان. من نبیّک؟
هوش مصنوعی: براء بن عازب روایت می‌کند که همراه پیامبر اسلام (ص) در تشییع جنازه یکی از افراد انصاری شرکت کردند. وقتی به قبر رسیدند و هنوز قبر آماده نشده بود، پیامبر نشسته و دیگران نیز دور او نشسته بودند. بعد از چند لحظه سکوت، پیامبر فرمودند: وقتی مؤمن در آستانه مرگ قرار می‌گیرد و به دنیای دیگر منتقل می‌شود، فرشتگانی از آسمان به سوی او نازل می‌شوند و با خود کفن و عطر از بهشت می‌آورند و در کنار او می‌نشینند. سپس ملک الموت در کنار او می‌نشیند و می‌گوید: ای روح آرام و مطمئن، به رحمت خدا و رضایت او خارج شو. روح مانند قطره‌ای که از آسمان می‌افتد، خارج می‌شود و وقتی روح خارج شد، تمامی موجودات در آسمان و زمین به او نماز می‌خوانند به جز دو موجود. روح به آسمان می‌برد و درها را برای او باز می‌کنند و او را به سمت عرش پیش می‌برند. وقتی به عرش می‌رسد، نام او در علیین نوشته می‌شود. خداوند می‌فرماید: این بنده‌ام را به جایش برگردانید چون من به آنها وعده داده‌ام که از آنجا خلقشان کردم و دوباره به آنجا برمی‌گردانم. بنابراین او را به جایش برمی‌گردانند و سپس سوالاتی از او پرسیده می‌شود. اولین پرسش: "پروردگارت کیست؟" و او پاسخ می‌دهد: "پروردگارم خداست." و آنها می‌گویند: "درست گفتی." سپس از او می‌پرسند: "دین تو چیست؟" و او می‌گوید: "اسلام است." و آنها دوباره می‌گویند: "درست گفتی." و سپس از او می‌پرسند: "پیامبرت کیست؟"
فیقول: محمّد قال یقولان: صدقت، ثمّ یفسح له فی قبره مدّ بصره و یأتیه حسن الوجه طیّب الرّیح حسن الثّیاب، فیقول جزاک اللَّه خیرا ان کنت سریعا فی طاعة اللَّه بطیئا عن معصیة اللَّه فیقول و انت فجزاک اللَّه خیرا، و من انت قال انا عملک الصّالح، ثمّ یفتح له باب الی الجنّة فینظر الی مقعده و منزلته فیها حتّی تقوم السّاعة. و انّ الکافر اذا کان فی قبل من الآخرة و دبر من الدّنیا و حضره الموت نزلت ملائکة من السّماء معهم کفن من نار و حنوط من نار فیجلسون منه مدّ بصره و جاء ملک الموت فجلس عند رأسه، ثمّ قال اخرجی ایّتها النّفس الخبیثة اخرجی الی غضب اللَّه و سخطه فیتفرّق روحه فی جسده کراهیة ان تخرج لما تری و تعاین فیستخرجها کما یستخرج السّفود من الصّوف المبلول فاذا خرجت نفسه لعنه کلّ شی‌ء بین السّماء و الارض الّا الثقلین، ثمّ یصعد به الی السّماء الدّنیا فتغلق دونه فیقول الرب عزّ و جلّ ردّوا عبدی الی مضجعه فانّی وعدتهم انّی منها خلفتهم و فیها اعیدهم و منها اخرجهم تارة اخری، فیردّ الی مضجعه فیأتیه منکر و نکیر یثیران الارض بانیابهما و یلحفان الارض باشفارهما اصواتهما کالرّعد القاصف و ابصارهما کالبرق الخاطف فیجلسانه، ثمّ یقولان یا هذا من ربّک؟ فیقول: لا ادری، فینادی من جانب القبران لا دریت فیضربانه بمرزبة من حدید لو اجتمع علیها ما بین الخافقین لم یقلّوها فیشعل فیه قبره نارا و یضیق علیه قبره حتّی تختلف اضلاعه و یأتیه قبیح الوجه قبیح الثّباب منتن الرّیح فیقول جزاک اللَّه شرّا فو اللَّه ان کنت لبطیئا عن طاعة اللَّه سریعا الی معصیة اللَّه، فیقول: و انت فجزاک اللَّه شرّا، من انت؟ فیقول: انا عملک الخبیث، ثمّ یفتح له باب الی النّار فینظر الی مقعده فیها حتّی تقوم السّاعة.
هوش مصنوعی: در این متن توضیح داده شده است که پس از مرگ، فرد مؤمن با استقبال ملائک مواجه می‌شود. او در قبر خود آرامش و خوشحالی را تجربه می‌کند و به او نشان داده می‌شود که در بهشت منزلتی دارد. او با روایتی زیبا و خوشبو ملاقات می‌کند که به او می‌گوید تو در طاعت خداوند سریع بودی و از معصیت دوری می‌جستی. اما در مقابل، کافر در لحظه مرگ با عذاب و ترس از عواقب کارهایش مواجه می‌شود. ملائکه عذاب به سراغ او می‌آیند و روحش را به سختی خارج می‌کنند. او مورد خشم خداوند قرار می‌گیرد و طعنه‌ها و نفرین‌ها را می‌شنود. سپس روح او به آسمان نمی‌تواند صعود کند و به قبرش برگردانده می‌شود. در آنجا از او سوالات می‌شود که نشان‌دهنده عدم شناخت او از خداوند است. او به عذاب و فشار در قبر دچار می‌شود و در نهایت به جهنم هدایت می‌شود تا جایگاهش را ببیند.
قال اللَّه تعالی: «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا» بلا اله الا اللَّه «وَ فِی الْآخِرَةِ» یعنی القبر بلا اله الا اللَّه اذا سئل عنها، «وَ یُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ» عنها فلا یقولونها اذا سئلوا عنها، «وَ یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ» و قیل یفعل اللَّه ما یشاء لا اعتراض علیه فی تثبیت المؤمنین و اضلال الظالمین.
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید: «خداوند مؤمنان را با کلام ثابت در زندگی دنیا و در آخرت تثبیت می‌کند». این به این معناست که وقتی در قبر از آنها سؤال می‌شود، با اعتقاد به «لا اله الا اللَّه» پاسخ می‌دهند. اما خداوند ظالمین را به گمراهی می‌افکند و آنها نمی‌توانند این جمله را بگویند. همچنین خدا هر کاری که بخواهد انجام می‌دهد و در تثبیت مؤمنان و گمراه کردن ظالمین جای هیچ اعتراضی وجود ندارد.
«أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً» هم صنادید قریش و ظلمتهم قطع اللَّه دابرهم یوم بدر. و قیل هو عام فی جمیع المشرکین و نعمة اللَّه محمّد (ص) بعثة اللَّه نعمة علیهم فکفروا و غیروا. قال الزّجاج هم اهل مکّة اسکنهم اللَّه حرمه و آتاهم نعمه و آمنهم من الخوف و جعلهم قوام بیته فبدّلوا ذلک کفرا، «بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ» ای بدّلوا شکر نعمة اللَّه کفرا کقوله: «وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ» یعنی شکر رزقکم. قال ابن عباس هم متنصّرة العرب جبلة بن ایهم و اصحابه، «وَ أَحَلُّوا قَوْمَهُمْ» الّذین اتّبعوهم، «دارَ الْبَوارِ» هی جهنم و البوار الهلاک و الاستیصال و البور الهلکی: رجل بور و رجال بور و امرأة بور و نساء بور. و عن علی (ع) دار البوار بدر.
هوش مصنوعی: آیا به کسانی که نعمت خداوند را تغییر داده و به کفر تبدیل کرده‌اند، نگاه نکردی؟ هم‌جنس‌های قریش که خداوند زبان آنها را در روز بدر قطع کرد. گفته شده این موضوع شامل تمام مشرکان است و نعمت خداوند به محمد (ص) که مبعوث شده، نعمتی بزرگ برای آنها بود، اما آنها کفر ورزیدند و تغییر کردند. برخی می‌گویند این افراد اهل مکه بودند، کسانی که خداوند آنها را در حرمت خود قرار داد و به آنها نعمت عطا کرد و از ترس ایمن ساخت و آنها را قوام بیته قرار داد، اما این نعمت را به کفر تبدیل کردند. تغییر نعمت خدا یعنی شکر نعمت خدا را به کفر تبدیل کردن، به طور مشابه با آیه‌ای که می‌فرماید: «و آنچه را که روزی شماست، تبدیل می‌کنید.» ابن عباس می‌گوید آنها مرکز عرب، یعنی جبله بن ایهم و افرادی بودند که به او پیوستند، و آنها قوم خود را به سویی که به هلاکت و عذاب ابدی می‌انجامد، هدایت کردند. "دار البوار" به معنای جهنم است و بوار به معنی نابودی و پایان است. از علی (ع) نقل شده که دار البوار به بدر اشاره دارد.
«جَهَنَّمَ» بدل من دار البوار و جهنم لا یتصرّف لانّها مؤنثة و هی معرفة، «یَصْلَوْنَها» ای یدخلونها و یقاسون حرّها، «وَ بِئْسَ الْقَرارُ» ای و بئس المستقرّ جهنم.
هوش مصنوعی: «جهنم» به معنای جایی است که عذاب سختی در آن وجود دارد و نمی‌توان به آسانی از آن خارج شد، زیرا این کلمه مؤنث و مشخص است. «می‌سوزند» به معنای ورود به آنجا و تحمل گرمای شدید آن است و «و چه بد اقامتگاهی است» به این معناست که جهنم محل بسیار بدی برای ماندن است.
«وَ جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً» ای سمّوا اصنامهم امثالا و نظراء للَّه، «لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ» بضم یا، قراءت کوفیانست و باین قراءت لام لام کی است یعنی کی یضلّوا النّاس عن سبیل اللَّه، و بفتح یا، قراءت باقی است و باین قراءت لام لام عاقبتست ای کانت عاقبة اتّخاذهم، الانداد: الضلال عن الصّواب، «قُلْ تَمَتَّعُوا» این امر تهدید و وعید است ای استمتعوا من الحیاة الدّنیا بشهواتکم و بعبادة الاوثان فانّها سریعة الزّوال عنکم و «مَصِیرَکُمْ إِلَی النَّارِ».
هوش مصنوعی: آنان برای خداوند شریکانی قرار دادند و بت‌های خود را مشابه و هم‌سطح با او معرفی کردند تا مردم را از مسیر او گمراه کنند. طبق قرائت کوفیان، با ضمه خوانده می‌شود که به معنای این است که آنها مردم را از راه خدا دور می‌کنند، و در حالت دیگر، با فتحه خوانده می‌شود که نشان‌دهنده عاقبت اتخاذ این شریکان است. «انداد» به معنای گمراهی از راه درست است. سپس به آنها گفته می‌شود که از زندگی دنیا و لذت‌های آن بهره‌مند شوند و از پرستش بت‌ها لذت ببرند، اما باید بدانند که این لذت‌ها زودگذر هستند و سرانجام به آتش عذاب خواهند رفت.
«قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا» خصهم اللَّه بالاضافة الیه تشریفا لهم، «یُقِیمُوا الصَّلاةَ» المفروضة و اقامتها ادامتها بشروطها، «وَ یُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ» الزّکاة الواجبة و سائر ابواب البرّ و جزم یقیموا و ینفقوا علی جواب الامر و المعنی مرهم بالصّلاة یقیموها و بالزّکاة ینفقوها، «سِرًّا وَ عَلانِیَةً» مصدران وقعا موقع الحال ای مسرّین و معلنین. و قیل سرّا ما یتطوّع به مخافة الرّیاء و علانیة ای ما یجب علیه لئلّا یتّهم و لیقتدی به غیره. و قیل السر، الصدقات و العلانیة النفقات، «مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ» ای لا فدیة للکفّار، «وَ لا خِلالٌ» ای لا مخالة، یقال خاللت فلانا خلالا و مخالّة، و الاسم الخلّة و هی الصّداقة. و قیل الخلال جمع خلّة کقلة و قلال ای لا شفاعة للکفار لانّ الخلیل یشفع للخلیل. قراءة مکی و بصری لابیع فیه و لا خلال بالنّصب علی النّفی بلا، ثمّ وحد نفسه و عدّ نعمه علی خلقه.
هوش مصنوعی: خداوند به بندگان مؤمن خود می‌گوید که نماز را برپا دارند و از آنچه به آنها روزی داده است، انفاق کنند. منظور از انفاق، پرداخت زکات واجب و دیگر کارهای نیکو است. این عمل باید هم به صورت پنهانی و هم آشکار انجام شود؛ یعنی بعضی از نیکوکاری‌ها را باید به صورت مخفیانه انجام داد تا از ریاکاری پرهیز شود و برخی دیگر را باید به صورت علنی انجام داد تا دیگران نیز از آنها پیروی کنند. زمان انفاق و نمازگزاردن باید قبل از آن روز باشد که در آن دیگر خرید و فروشی وجود ندارد و هیچ دوستی نمی‌تواند به دیگری کمک کند. این روز به عنوان روز قیامت شناخته می‌شود که در آنجا هیچ کس نمی‌تواند برای دیگران شفاعت کند.
فقال عزّ من قائل: «اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ» ای من السّحاب، و قیل من جانب السّماء، و قیل من السّماء التی فیها الملائکة ینزل الی السّحاب، ثمّ ینزل من السّحاب الی الارض، «السَّماءِ» ای مطرا، «فَأَخْرَجَ بِهِ» ای بالمطر، «مِنَ الثَّمَراتِ» حمل الاشجار و غیره، «رِزْقاً لَکُمْ» معاشا و غذاء،و انتصاب رزقا علی المصدر الّذی هو فی المعنی مفعول له، «وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ» ای ذلّل لکم رکوب السّفن، «لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَ» تجری فیها المیاه. و قیل تسخیر هذه الاشیاء تعلیمه کیفیّة اتّخاذها.
هوش مصنوعی: خداوندی که آسمان‌ها و زمین را آفرید و بارانی از آسمان نازل کرد، باران از ابرها می‌ریزد و از آسمانی که فرشتگان در آنند، به ابرها نازل می‌شود و سپس از ابرها به زمین می‌آید. باران برای رشد میوه‌ها و تامین معاش و غذا برای شما مفید است. همچنین خداوند کشتی‌ها را برای شما تسهیل کرده تا بتوانید در دریا با فرمان او حرکت کنید و رودخانه‌ها را نیز برای شما جاری کرده است. تسخیر این چیزها به معنای آموزش نحوه استفاده از آنها نیز می‌تواند باشد.
«وَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ» قال ابن عباس دؤبهما فی طاعة اللَّه ای مقیمین علی طاعة اللَّه سبحانه فی الجری لا یفتران: سئل عبد اللَّه بن انس بن مالک عن الشّمس و القمر و النجوم من ایّ شی‌ء خلقوا، قال حدّثنی ابی عن رسول اللَّه (ص): انّهم خلقوا من نور العرش.
هوش مصنوعی: خداوند خورشید و ماه را برای شما کارگزار قرار داده است که به طور مداوم در حال حرکت هستند. ابن عباس گفته است که این دو celestial bodies همواره در اطاعت خداوند هستند و هیچگاه از این اطاعت منصرف نمی‌شوند. همچنین از عبدالله بن انس بن مالک درباره خلقت خورشید، ماه و ستاره‌ها سوال شد و او گفت که پدرش از رسول خدا (ص) نقل کرده که آنها از نور عرش خلق شده‌اند.
و عن ابی امامة قال قال رسول اللَّه (ص): و کلّ بالشّمس سبعة املاک یرمونها بالثلج و لو لا ذلک ما اصابت شیئا الّا احرقته.
هوش مصنوعی: ابو امامه نقل می‌کند که رسول خدا (ص) فرمودند: در روز قیامت، هفت ملک با برف به سوی آتش دوزخ خواهند رفت و اگر این برف نبود، هیچ چیزی را جز اینکه بسوزاند، به هدف نمی‌گرفتند.
و عن جابر قال قال رسول اللَّه (ص): لا تسبّوا اللیل و النّهار و لا الشمس و القمر و لا الرّیاح فانّها رحمة لقوم و عذاب الآخرین، «وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ» لتسکنوا فیه، «وَ النَّهارَ» یعنی لتبتغوا من فضله. و قیل هیّاهما لمعاشکم و یختلفان علیکم لمنافعکم فلو کان الوقت کلّه لیلا او کلّه نهارا ما کان علی الارض نبات و لا حیوان کما هو کذلک حیث لا تفارقه الشّمس و حیث لا تطلع علیه الشّمس و معنی لکم فی هذه الآیة لاجلکم لیس انّها مسخرة لنا هی مسخرة للَّه سبحانه لاجلنا.
هوش مصنوعی: جابر نقل کرده است که رسول‌الله (ص) فرمودند: شب و روز، خورشید و ماه و بادها را سب و لعن نکنید، زیرا این‌ها برای برخی رحمت و برای برخی دیگر عذاب هستند. خداوند شب را برای شما قرار داده تا در آن آرامش یابید و روز را تا از نعمت‌های او بهره‌مند شوید. گفته شده که هر دو برای تامین نیازهای شماست و برای منافع شما تغییر می‌کنند. اگر تمام زمان شب یا تمام زمان روز بود، روی زمین نه گیاهی می‌رویید و نه حیوانی وجود داشت. در واقع، این‌ها برای شما نیستند، بلکه خالق عالم آنها را برای ما خلق کرده است.
«وَ آتاکُمْ مِنْ کُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ» قراءت عامّه کل ما سألتموه باضافتست مگر یعقوب که وی کل بتنوین خواند و باین قراءت ما نفی است و معنی آنست که داد شما را همه چیز که آفرید، آن گه گفت: «ما سَأَلْتُمُوهُ» آن داد شما را که هرگز نخواستید ازو که آن آفرین ما را، و بر قراءت عامّه معنی آنست که و آتاکم من کلّ الّذی سألتموه شیئا فحذف المفعول الثانی اکتفاء بدلالت الکلام علی التّبعیض کقوله: «وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ» یعنی اوتیت من کلّ شی‌ء فی زمانها شیئا و قیل هو علی التّکثیر نحو قولک فلان یعلم کلّ شی‌ء و انت تعنی بعضه و نظیره فتحنا علیهم ابواب کلّ شی‌ء، «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها» ای ان تریدوا عدّها لا تطیقوا عدّها لکثرتها، و قیل لا تحصوها ای لا تطیقوا ذکرها و القیام بشکرها لا بالجنان و لا بالبنان و لا باللّسان، «إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ» ای کثیر الظلم و الکفر، و لفظ الانسان جنس قصد به الکافر ها هنا خاصة کما قال عزّ و جلّ: «وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ»
هوش مصنوعی: خداوند به شما از هر چیزی که از او خواسته‌اید، عطا کرد. شیوۀ خواندن عمومی این آیه معمولاً به این صورت است که خداوند به شما همه‌چیز را داد که درخواسته‌اید، مگر در مورد یعقوب که او این آیه را بدون تنوین خوانده است. به این شکل، مفهوم این است که خداوند به شما هر چیزی را که آفریده، عطا کرده و در واقع، آنچه که شما هرگز از او نخواستید. در معنای عمومی، به این اشاره دارد که خداوند به شما از هر آنچه خواسته‌اید، چیزی بخشیده و مفعول دوم حذف شده است زیرا خود متن به وضوح بیان می‌کند که تنها بخشی از نعمت‌ها را شامل می‌شود، مانند این عبارت که "به شما هر چیزی داده شد". همچنین ذکر شده که اگر بخواهید نعمت‌های خداوند را بشمارید، نمی‌توانید بر اساس تعداد آنها. زیرا بیشمار هستند و نمی‌توانید آنها را ذکر کنید یا شکرگزاری کنید، نه با دل و نه با دست و زبان. همچنین، کلمه "انسان" به معنای این است که فرد انسانی در کل بسیار ظالم و کافر است و در اینجا به کافرین اشاره شده است، همان‌طور که در آیه‌ای دیگر نیز آمده: "به خاطر زمان، انسان‌ها در زیان هستند مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای نیک انجام داده‌اند".
فالانسان غیر المؤمن ظلوم کفّار.
هوش مصنوعی: انسان غیر مؤمن، ستمگر و کافر است.
میبدی