قوله تعالی: یا أَیُّهَا النَّاسُ و این ناس مشرکان قریش‌اند و موعظة و شفاء و هدی و رحمة همه صفات قرآن‌اند موعظة خواند زیرا که در آن هم وعظ است و هم زجر، مطیع بوی پند پذیرد و در طاعت بیفزاید عاصی پند گیرد و از معصیت باز ایستد، شفا خواند زیرا که درد جهل را دارو است، و بیماری شک را درمان. هُدیً وَ رَحْمَةٌ خواند بیگانه را بر راه میخواند و آشنا را بر صواب میراند، هدایت را سبب است و نجات را وسیلت، رحمت مؤمنان است و تذکره خایفان، و تبصره دوستان و قیل: وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ ای نعمة من اللَّه لاصحاب محمد ص.
قُلْ یا محمد للمؤمنین بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا میگوید: بفضل خدا و رحمت او شاد باشید این «باء» بفضل اللَّه، خود تمام است بمعنی. و این «باء» بذلک بدل است از آن در آورد که سخن متطاول گشت هُوَ خَیْرٌ یعنی فضل اللَّه خیر، فضل و رحمت یاد کرد و آن گه جواب سخن با فضل برد تنها و این در عربیّت مشهور است و در قرآن این را نظائر است فَلْیَفْرَحُوا بیاء تجمعون بتا قرائت ابو جعفر است و شامی. و المعنی فلیفرح المؤمنون بذلک فهو خیر ممّا تجمعونه ایّها المخاطبون فلتفرحوا، و تجمعون بتاء مخاطبه قرائت یعقوب است بروایت رویس یعنی فلتفرحوا یا معشر المؤمنین هو خیر ممّا تجمعون من الاموال لانّ منافع القرآن و الایمان تبقی لصاحبه و منافع الاموال تفنی و تورث صاحبها الندامة فی العقبی. امّا تفسیر فضل و رحمت آنست که مصطفی ص گفت: قال بفضل اللَّه یعنی القرآن و برحمته ان جعلکم من اهله.
ابن عباس گفت: فضل اللَّه، الایمان و رحمته القرآن. ابن عمر گفت: فضل اللَّه، الایمان و رحمته تزیینه فی القلب، یقول اللَّه تعالی: وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ سهل بن عبد اللَّه گفت: فضل اللَّه، الاسلام و رحمته السّنّة. و قیل: فضل اللَّه، النّعم الظّاهرة و رحمته النّعم الباطنة.
یقول اللَّه تعالی: وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً و قیل: فضله إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی و رحمته أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ و قیل: فضل اللَّه القرآن لانّ اللَّه تعالی سمّی القرآن عظیما و سمّی فضله عظیما، فقال تعالی: وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ و قال: تعالی وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً فکانّه قال: وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً ان آتاک القرآن العظیم، و رحمته محمد ص قال تعالی: وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ و قال النبی ص: «انّما انا رحمة مهداة»
و قیل: فضل اللَّه قوله حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ و رحمته کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ و قیل: فضله، اظهار الجمیل. و رحمته، ستر القبیح. و فی الدّعاء یا من اظهر الجمیل و ستر علی القبیح ذو النون: گفت رحمت عام است که گفت: رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‌ءٍ و فضل خاصّ است که گفت: وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً و امّت محمد را در این آیت شرفی است تمام که ایشان را در مرتبت فضل برابر پیغامبر نهاد، فقال تعالی للنبی: وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً و قال لامّته: وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً.
قوله: قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ این خطاب با قریش است که ایشان چیزهایی حرام کردند بخویشتن چون: بحیره و سائبه و وصیله و حامی و چیزهایی حجر کردند از انعام و حرث بخویشتن و ماههایی حرام کردند بخویشتن به نسیئی و همچنین چیزهایی حلال کردند بخویشتن از حرام چون خون و مردار، و ذلک قوله: وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَةً فَهُمْ فِیهِ شُرَکاءُ و حلال گرفتن شعائر و هدی و آنچه در آن آیت است که لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ و مردان از زنان میراث بردن، و ذلک قوله: لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ کَرْهاً اینست تحریم و تحلیل قریش که ربّ العالمین میگوید: أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ یعنی من تحلیل رِزْقٍ لکم فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالًا قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ فی هذا التّحریم و التّحلیل أَمْ عَلَی اللَّهِ یعنی بل علی اللَّه تَفْتَرُونَ و هو قولهم: وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها معنی آنست که اللَّه شما را دستوری داد در تحریم و تحلیل، نداد دستوری بلکه بر اللَّه شما دروغ سازید همانست که جایی دیگر گفت: آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ و شرح وجوه این در سورة المائدة و الانعام مفصل است.
وَ ما ظَنُّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیامَةِ ای ما ظنّهم ذلک الیوم باللّه و قد افتروا علی اللَّه، یعنی أ یحسبون انّ اللَّه لا یؤاخذهم به و لا یعاقبهم علیه؟ کلا إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ بتاخیر العذاب و بما انزل من الرّزق و وسّع علی العباد وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ اللَّه علی نعمه.
وَ ما تَکُونُ یا محمد فِی شَأْنٍ ای امر من امورک، و جمعه شئون تقول العرب ما شانت شانه، ای ما عملت عمله. و شان الرّأس الخطوط الّتی تکون فی الهامة.
واحدها، شان و معناه ای وقت تکون فی شأن من عبادة وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ ای من اللَّه من قرآن انزله علیک وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ تلاوت قرآن و عمل بندگان از هم جدا کرد این دلیل است که قرائت قرآن بلفظ خواننده نه مخلوق است و نه در شمار اعمال وی است بخلاف قول لفظیان و جهمیان، احمد حنبل گفت: اللفظیّة شر من الجهمیّة لانّ قولهم و کفرهم اغمض. و از احمد حنبل پرسیدند از قومی که گویند الحمد للَّه چون بقصد قرآن خواندن گویی نه مخلوق است و چون بقصد شکر نعمت گویی مخلوق است. احمد خشم گرفت و دست برسائل افشاند، گفت: این سخن دروغ است و باطل.
ما کان غیر مخلوق فهو علی الالسن غیر مخلوق و ما کان مخلوقا فهو علی الالسن مخلوق.
و قال ابو سعید یحیی بن منصور من اشار الی لفظ او تحریک لسان او استماع آذان او کتابة او تحریک اصابع او حفظ بالقرآن انّ شیئا منها مخلوق فهو کافر. و هذا قول احمد بن حنبل لانّ ما یحصل ملفوظا بلفظ مخلوق او یحصل مکتوبا بکتابة مخلوقة فانّه مخلوق وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً نشاهد ما تعملون.
إِذْ تُفِیضُونَ ای تاخذون و تدخلون فی ذلک العمل. این خطاب با مصطفی است و امّت وی، و افاضت هموار رفتن بود در کار. میگوید: شما هیچ کار نکنید و در هیچ کار نروید که نه ما بشما داناایم و آگاه و می‌بینیم شما را در آن کار آن گه که در آن میروید و میکنید وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ قرائت کسایی یعزب بکسر زاء است و هما لغتان کقوله یعکفون و یعکفون و یعرشون و یعرشون و العزبة و العزوبة بعد الانسان عن التزوج، و العذاب البعید، یقال رجل عزب و امراة عزبة مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ من صلت است و معناه لا یعزب ای لا یغیب و لا یبعد عن ربّک مثقال ذرّة ای وزن ذرة و انّما قال للوزن مثقالا لانّ الشی‌ء لا یوزن حتّی یکون له ثقل و ذرّة النّملة الحمراء الصّغیرة ضربها اللَّه مثلا بصغر جرمها و خفّة وزنها فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ در قرآن ارض بهفت وجه آید یکی آنست که زمین بهشت خواهد و ذلک فی قوله وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ همانست که در سورة الانبیاء گفت: أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ یعنی ارض الجنّة. وجه دوّم ارض شام است، زمین مقدّسه و هو قوله: یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ همانست که جایی دیگر گفت وَ نَجَّیْناهُ وَ لُوطاً إِلَی الْأَرْضِ الَّتِی بارَکْنا فِیها یعنی الارض المقدّسة. وجه سیوم ارض مدینه است و ذلک فی العنکبوت یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَة یعنی ارض المدینة یأمرهم بالهجرة الیها، همانست که در سورة النساء گفت: أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً و در بنی اسرائیل گفت: وَ إِنْ کادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الْأَرْضِ و قال فی النساء یَجِدْ فِی الْأَرْضِ یعنی ارض المدینة مُراغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً چهارم زمین مکه است و ذلک فی قوله أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها و در سورة الانبیاء گفت: نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ و در سورة النساء گفت: کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ یعنی ارض مکة.
پنجم زمین مصر است چنان که گفت: اجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ ای علی خراج ارض مصر. و قال مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الْأَرْضِ و قال تعالی: فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ و قال: إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ یا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ظاهِرِینَ فِی الْأَرْضِ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ أَوْ أَنْ یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسادَ مراد باین همه زمین مصر است. ششم زمین اسلام است چنان که گفت: أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ یعنی ارض العرب ارض الاسلام همانست که گفت: إِنَّ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ یعنی ارض العرب و هی ارض الاسلام: وجه هفتم ارض الاسلام یعنی جمیع الارضین همه زمینها در تحت آن شود کقوله تعالی: وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها یعنی جمیع الارضین و کذلک قوله: وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ و کذلک قوله: فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ و نظائر این فراوان است وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ حمزه و یعقوب اصغر و اکبر هر دو را برفع خوانند باقی بنصب خوانند، من رفع فالمعنی ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ... وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ و من نصب فالمعنی، ما یعزب عن ربّک من مثقال ذرة و لا اصغر من ذلک و لا اکبر و الموضع موضع خفض الّا انّه فتح لانّه لا ینصرف إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ و هو اللّوح المحفوظ.
أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ اولیاء جمع ولیّ است و ولیّ بر وزن فعیل است مبالغة من الفاعل و هو من توالت طاعاته من غیر ان یتخلّلها عصیان، و روا باشد که فعیل بمعنی مفعول بود همچون جریح و قتیل، فیکون الولیّ من یتوالی علیه احسان اللَّه و افضاله، و قد یکون بمعنی کونه محفوظا فی عامّة احواله من الزّلّات و کما انّ النّبی لا یکون الّا معصوما فالولیّ لا یکون الّا محفوظا، و الفرق بین المعصوم و المحفوظ انّ المعصوم لا یلمّ بذنب البتّة و المحفوظ قد یحصل منه هنات و قد یکون له فی الندرة زلات و لکن لا یکون له اصرار اولئک الذین یتوبون من قریب و عن سعید بن جبیر قال سئل رسول اللَّه ص: من اولیاء اللَّه؟ قال: هم الذین اذا رأوا ذکر اللَّه و قال النّبی ص قال اللَّه تعالی: ان اولیائی الذین یذکرون بذکری و اذکر بذکرهم و عن عمر الخطاب قال قال: رسول اللَّه ص: «انّ من عباد الله لاناسا ما هم بانبیاء و لا شهداء یغبطهم الانبیاء و الشهداء یوم القیمة بمکانهم من اللَّه. فقال: رجل من هم یا رسول اللَّه و ما اعمالهم لعلّنا نحبهم بذلک؟
قال: رجال یتحابون بروح اللَّه من غیر ارحام بینهم و لا اموال یتعاطونها بینهم فو اللَّه انّ وجوههم نور و انّهم لعلی منابر من نور لا یخافون اذا خاف النّاس و لا یحزنون اذا حزنوا. ثمّ قرأ أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ و عن ابی ادریس الخولانی عن ابی الدرداء قال سمعت رسول اللَّه ص یقول: قال اللَّه عز و جل حقت محبتی للمتحابین فی، و حقت محبتی للمتزاورین فی، و حقت محبتی للمتجالسین فی، الذین یعمرون مساجدی بذکری و یعلمون الناس الخیر و یدعونهم الی طاعتی اولئک اولیائی الذین اظلهم فی ظل عرشی و اسکنهم فی جواری و او منهم من عذابی و ادخلهم الجنة قبل الناس بخمس مائة عام یتنعمون فیها و هم فیها خالدون. ثم قرأ نبی اللَّه ص «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ و قال امیر المؤمنین ع «اولیاء اللَّه قوم صفر الوجوه من السّهر، عمش العیون من العبر، خمص البطون من الخوی، یبس الشّفاه من الدّوی.
قوله: الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ خواهی در آیت اوّل پیوند، و معنی آنست که اولیاء خدا ایشان‌اند که ایمان آوردند و پرهیزکاران‌اند و باین معنی یتّقون وقف است و سخن تمام شد، و اگر خواهی بر یحزنون سخن بریده کن وانگه الَّذِینَ آمَنُوا ابتدا کن‌هُمُ الْبُشْری
خبر ابتدا بود.
لهمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ
میگوید: مؤمنانرا بشارت است در این جهان و در آن جهان، درین جهان خواب نیکو است که خود را بینند یا ایشان را بینند، و در آن جهان بهشت. هکذا
روی عن النّبی ص فیما روی عن ابی الدرداء قال: سألت رسول اللَّه ص عن قول اللَّه تعالی‌هُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ
قال هذه البشری فی الآخرة قد عرفناها، فما البشری فی الحیاة الدّنیا؟ قال: الرّؤیا الصّالحة یراها الرّجل او تری له. و فی الآخرة الجنّة.
و فی روایة عبادة قال: سالت عنها رسول اللَّه فقال: هی الرّؤیا الصّالحة یراها المؤمن لنفسه او تری له و هو کلام یکلّم به ربک عبده فی المنام.
و عن عائشة انّ النّبی ص قال: لا یبقی بعدی من النّبوة شی‌ء الّا المبشرات. قالوا: یا رسول اللَّه و ما المبشرات؟ قال: الرّؤیا الصّالحة یراها الرّجل او تری له.
و عن ابی قتادة الانصاری عن رسول اللَّه قال: الرّؤیا الصّالحة من اللَّه و الرّؤیا السّوء من الشّیطان، فمن رای رؤیا یکرهها فلینفث عن یساره ثلثا و لیتعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم، فانها لا تضرّه و لا یخبرها احدا و ان رای رؤیا حسنة فلیستبشر بها و لا یخبرها الّا من یحبّه»
و قال النّبی ص: الرّؤیا ثلث الرّؤیا الصّالحة بشری من اللَّه و رؤیا اخری من الشّیطان و رؤیا من حدیث النّفس»
و قال: اصدقکم رؤیا اصدقکم حدیثا و رؤیا المؤمن جزء من ستّة و اربعین جزء من النّبوّة»
این خبر را دو معنی گفته‌اند یکی آنست که مصطفی را چهل و شش معجزه بود و خوابهای او یکی از آن جمله بود که وی هر چه در خواب دید در بیداری دید و لذلک قال تعالی: لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ معنی دیگر گفته‌اند که مصطفی ص چهل ساله بود که وحی آمد بوی و پیش از آمدن جبرئیل شش ماه در خواب وحی بوی می‌آمد و مدّت نبوت و وحی بیست و سه سال بود و بیست و سه سال بتفصیل چهل و شش بار شش ماه بود، پس درست شد که این شش ماه که وحی بوی اندر خواب بود جز وی است از چهل و شش جزو از مدّت نبوّت و وحی بدو ص. قال: عطاءهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا
یعنی عند الموت تاتیهم الملائکة بالرّحمة و البشارة من اللَّه و تاتی اعداء اللَّه بالغلظة و الفظاظة و فی الآخرة عند خروج نفس المؤمن یعرج بها الی اللَّه کما تزفّ العروس یبشّر برضوان من اللَّه، قال اللَّه تعالی الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ الآیة. قال ابن کیسان هی ما بشّرهم اللَّه فی الدّنیا بالکتاب و الرّسول انّهم اولیاء اللَّه و یبشّرهم فی قبورهم و فی کتبهم الّتی فیها اعمالهم بالجنّة، و یحکی عن ابی بکر محمد بن عبد اللَّه الجوزقی یقول رأیت ابا احمد الحافظ فی المنام راکبا برذونا و علیه طیلسان و عمامة فسلّمت علیه فقلت ایها الحاکم نحن لا بانزال نذکرک و نذکر محاسنک فعطف علیّ و قال لی و نحن لا بانزال نذکرک و نذکر محاسنک. قال اللَّه تعالی‌هُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ
الثناء الحسن الثّناء الحسن و اشار بیده. و فی الخبر الصّحیح قال: ابو ذر یا رسول اللَّه الرّجل یعمل لنفسه و یحبّه النّاس. قال: تلک عاجل بشری المؤمن.
تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ای لا تغییر لقوله و لا خلف لوعده‌لِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ
وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ سخن اینجا تمام شد و اختصاری است اینجا عظیم میگوید: اندوهگن مکناد ترا سخن ایشان که از دشمنان خدا سخنان زشت نابکار منکر فراوان بود اگر ایشان ترا دروغ زن دارند و بیم دهند اندوهگن مشو إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً ای انّ الغلبة للَّه و هو ناصرک و ناصرک دینک، عزّت و قوّت و غلبه همه خدای را است آن را عزیز کند و نصرت دهد که خود خواهد، جایی دیگر گفت: مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً هر که عزّت میجوید تا از اللَّه جوید که عزّت همه او راست و آنجا که گفت: وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یعنی ان العزّ الّذی للرّسول و للمؤمنین فهو للَّه تعالی ملکا و خلقا و عزّة سبحانه له و صفا فاذا العزّ کلّه للَّه عزّ و جلّ و لا منافاة بین الآیتین.
أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یفعل فیهم و بهم ما یشاء وَ ما یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شُرَکاءَ این ما استفهام است از روی تعجب و انکار میگوید: ما ذا یعمل الذین یعبدون غیر اللَّه چه می‌پندارند اینان و چه بدست دارند. یعنی انّهم لیسوا فی شی‌ء و لا یصنعون شیئا کقوله تعالی: إِذْ قالَ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ ما ذا تَعْبُدُونَ آن گه گفت: إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ ای ما یتّبعون الّا ظنّهم انّها تشفع لهم و تقرّبهم الی اللَّه زلفی وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ یقولون ما لا یکون، التخرص الافتراء و الخرّاص المفتری، هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا ای لتهدؤا و تستریحوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً هذا کقولهم لیل فلان نائم و اللّیل لا ینام و انّما ینام فیه یعنی انّ النّهار یبصر فیه و المعنی جعل النّهار مضیئا لتهتدوا به فی حوائجکم و تنقلبوا فیه لمعاشکم، همانست که جایی دیگر گفت: وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً ای مبصرا فیه إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ سماع اعتبار و موعظة.
قالُوا یعنی المشرکین من اهل مکة اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً هو قولهم الملائکة بنات اللَّه سُبْحانَهُ تنزیها له عمّا قالوه هُوَ الْغَنِیُّ ان تکون له زوجة او ولد لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ملکا و خلقا إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطانٍ بِهذا من صلة است، ای ما عندکم فی کتاب اللَّه حجة و حقّ بهذا أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ.
قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یعنی اهل مکه یَفْتَرُونَ یختلقون عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ هذا وقف التّمام ای لا ینجون و لا یفوزون و لا یأمنون مَتاعٌ ای لهم متاع فِی الدُّنْیا یتمتّعون به و بلاغ ینتفعون به الی وقت انقضاء آجالهم، متاع درین آیت بمعنی بلاغ است چنان که در سورة البقره گفت: وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ ای بلاغ الی منتهی آجالکم و در سورة الانبیاء مشرکان عرب را گفت: فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ یعنی و بلاغ الی منتهی آجالکم ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ای منقلبهم فی الآخرة ثُمَّ نُذِیقُهُمُ الْعَذابَ الشَّدِیدَ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: یا أَیُّهَا النَّاسُ و این ناس مشرکان قریش‌اند و موعظة و شفاء و هدی و رحمة همه صفات قرآن‌اند موعظة خواند زیرا که در آن هم وعظ است و هم زجر، مطیع بوی پند پذیرد و در طاعت بیفزاید عاصی پند گیرد و از معصیت باز ایستد، شفا خواند زیرا که درد جهل را دارو است، و بیماری شک را درمان. هُدیً وَ رَحْمَةٌ خواند بیگانه را بر راه میخواند و آشنا را بر صواب میراند، هدایت را سبب است و نجات را وسیلت، رحمت مؤمنان است و تذکره خایفان، و تبصره دوستان و قیل: وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ ای نعمة من اللَّه لاصحاب محمد ص.
هوش مصنوعی: در این آیه، به مردم خطاب شده است و منظور از "ناس" مشرکان قریش هستند. قرآن به عنوان یک موعظه، شفای دردها و راهنمایی برای انسان‌ها توصیف شده است. موعظه به این معناست که در آن هم پند و هم بازخواست وجود دارد؛ افرادی که به سخنان قرآن گوش می‌دهند، به اطاعت و پرهیز از گناه تشویق می‌شوند. همچنین قرآن به عنوان دارویی برای بیماری‌های جهل و تردید معرفی شده است. آن افرادی که به راه‌های نادرست رفته‌اند، با قرآن هدایت می‌شوند و کسانی که آشنا به حقایق هستند، به درستی رهنمون می‌شوند. قرآن وسیله‌ای برای نجات و رحمت برای مؤمنان است و همچنین یادآوری برای کسانی که از عواقب اعمال خود خوف دارند و راهی برای بصیرت دوستان است. رحمتی که به مؤمنان می‌رسد، از نعمت‌های الهی برای پیروان محمد (ص) است.
قُلْ یا محمد للمؤمنین بِفَضْلِ اللَّهِ وَ بِرَحْمَتِهِ فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا میگوید: بفضل خدا و رحمت او شاد باشید این «باء» بفضل اللَّه، خود تمام است بمعنی. و این «باء» بذلک بدل است از آن در آورد که سخن متطاول گشت هُوَ خَیْرٌ یعنی فضل اللَّه خیر، فضل و رحمت یاد کرد و آن گه جواب سخن با فضل برد تنها و این در عربیّت مشهور است و در قرآن این را نظائر است فَلْیَفْرَحُوا بیاء تجمعون بتا قرائت ابو جعفر است و شامی. و المعنی فلیفرح المؤمنون بذلک فهو خیر ممّا تجمعونه ایّها المخاطبون فلتفرحوا، و تجمعون بتاء مخاطبه قرائت یعقوب است بروایت رویس یعنی فلتفرحوا یا معشر المؤمنین هو خیر ممّا تجمعون من الاموال لانّ منافع القرآن و الایمان تبقی لصاحبه و منافع الاموال تفنی و تورث صاحبها الندامة فی العقبی. امّا تفسیر فضل و رحمت آنست که مصطفی ص گفت: قال بفضل اللَّه یعنی القرآن و برحمته ان جعلکم من اهله.
هوش مصنوعی: ای پیامبر، به مؤمنان بگو که به خاطر فضل و رحمت خدا شاد باشند. اینجا "با" به معنی فضل خدا به تنهایی کافی است. همچنین "به" به معنای "به خاطر آن" است و به این نکته اشاره دارد که به خاطر فضل و رحمت خدا باید شاد باشند، زیرا اینها بهترین چیزها هستند. مؤمنان باید به خاطر این نعمت‌ها شاد باشند، چرا که فضل و رحمت خدا از چیزهایی است که بهتر از تمام دارایی‌ها و اموال دنیاست. قرآن و ایمان به صاحبانشان باقی می‌مانند و منافع مالی ممکن است زودگذر باشند و در نهایت موجب حسرت شوند. در تفسیر فضل و رحمت گفته شده که فضل خدا به معنای قرآن و رحمت او به معنای این است که شما را از اهل قرآن قرار داده است.
ابن عباس گفت: فضل اللَّه، الایمان و رحمته القرآن. ابن عمر گفت: فضل اللَّه، الایمان و رحمته تزیینه فی القلب، یقول اللَّه تعالی: وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ سهل بن عبد اللَّه گفت: فضل اللَّه، الاسلام و رحمته السّنّة. و قیل: فضل اللَّه، النّعم الظّاهرة و رحمته النّعم الباطنة.
هوش مصنوعی: ابن عباس بیان کرد که فضل و برتری خداوند به ایمان و رحمت قرآن است. ابن عمر افزود که فضل خداوند به ایمان و رحمت، زیبایی ایمان در قلب انسان‌هاست و خداوند می‌فرماید که این ایمان را در دل‌های شما زیبا کرده است. سهل بن عبد اللَّه نیز گفت که فضل خداوند به اسلام و رحمت، سنت است. همچنین گفته شده که فضل خداوند به نعمت‌های ظاهر و رحمت او به نعمت‌های باطن است.
یقول اللَّه تعالی: وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً و قیل: فضله إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنی و رحمته أُولئِکَ عَنْها مُبْعَدُونَ و قیل: فضل اللَّه القرآن لانّ اللَّه تعالی سمّی القرآن عظیما و سمّی فضله عظیما، فقال تعالی: وَ لَقَدْ آتَیْناکَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ و قال: تعالی وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً فکانّه قال: وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً ان آتاک القرآن العظیم، و رحمته محمد ص قال تعالی: وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ و قال النبی ص: «انّما انا رحمة مهداة»
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید: نعمت‌های خود را بر شما به‌طور آشکار و نهان فراوان عطا کرده است. برخی گفته‌اند: کسانی که از ما نعمت خوبی نصیبشان شده است، از رحمت دور نخواهند بود. همچنین گفته شده است که قرآن از فضل خداوند است، زیرا خداوند قرآن را بزرگ و فضل آن را عظیم نامیده است. خداوند فرموده است: «ما به تو هفت آیه و قرآن عظیم عطا کردیم» و همچنین گفته است: «فضل خداوند بر تو بسیار بزرگ است»، به این معنا که فضل خداوند بر تو بسیار عظیم است، چون قرآن عظیم به تو داده شده است. و رحمت محمد (ص) نیز ذکر شده است؛ زیرا خداوند می‌فرماید: «ما تو را جز رحمت برای جهانیان نفرستادیم» و پیامبر (ص) نیز فرموده است: «من تنها رحتی هدیه شده‌ام».
و قیل: فضل اللَّه قوله حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ و رحمته کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ و قیل: فضله، اظهار الجمیل. و رحمته، ستر القبیح. و فی الدّعاء یا من اظهر الجمیل و ستر علی القبیح ذو النون: گفت رحمت عام است که گفت: رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‌ءٍ و فضل خاصّ است که گفت: وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً و امّت محمد را در این آیت شرفی است تمام که ایشان را در مرتبت فضل برابر پیغامبر نهاد، فقال تعالی للنبی: وَ کانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکَ عَظِیماً و قال لامّته: وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بِأَنَّ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ فَضْلًا کَبِیراً.
هوش مصنوعی: در این متن آمده است که خداوند ایمان را در دل مؤمنان دوست داشتنی کرده و کفر را برای آنها ناپسند جلوه داده است. به فضل خدا، زیبایی‌ها را بروز داده و زشتی‌ها را پوشانده است. رحمت او هم عمومی است که شامل همه چیز می‌شود و هم خاص است که به مؤمنان بشارت می‌دهد که دارای فضیلت بزرگی از جانب خدا خواهند بود. همچنین در این آیه، امت محمد (ص) به مرتبه بالای فضیلت نسبت به پیامبران دیگر منصوب شده‌اند و خداوند به پیامبرش می‌فرماید که فضلش بر او بسیار بزرگ است و به امت وی نیز بشارت می‌دهد که فضلی بزرگ از خداوند دارند.
قوله: قُلْ أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ این خطاب با قریش است که ایشان چیزهایی حرام کردند بخویشتن چون: بحیره و سائبه و وصیله و حامی و چیزهایی حجر کردند از انعام و حرث بخویشتن و ماههایی حرام کردند بخویشتن به نسیئی و همچنین چیزهایی حلال کردند بخویشتن از حرام چون خون و مردار، و ذلک قوله: وَ إِنْ یَکُنْ مَیْتَةً فَهُمْ فِیهِ شُرَکاءُ و حلال گرفتن شعائر و هدی و آنچه در آن آیت است که لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ و مردان از زنان میراث بردن، و ذلک قوله: لا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثُوا النِّساءَ کَرْهاً اینست تحریم و تحلیل قریش که ربّ العالمین میگوید: أَ رَأَیْتُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ یعنی من تحلیل رِزْقٍ لکم فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَراماً وَ حَلالًا قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ فی هذا التّحریم و التّحلیل أَمْ عَلَی اللَّهِ یعنی بل علی اللَّه تَفْتَرُونَ و هو قولهم: وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها معنی آنست که اللَّه شما را دستوری داد در تحریم و تحلیل، نداد دستوری بلکه بر اللَّه شما دروغ سازید همانست که جایی دیگر گفت: آلذَّکَرَیْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَیَیْنِ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ و شرح وجوه این در سورة المائدة و الانعام مفصل است.
هوش مصنوعی: این آیات به قریش خطاب می‌کند و به مواردی اشاره دارد که آنان خودشان برخی از چیزها را حرام و برخی دیگر را حلال کرده‌اند. آنان قوانینی مانند حرمت بحیره، سائبه و وصیله وضع کردند و همچنین برخی از چیزهای حلال مانند خون و مردار را مجاز دانستند. به همین خاطر خداوند می‌فرماید آیا شما به آنچه خدا نازل کرده توجه کرده‌اید؟ یعنی آیا از جانب خداوند به شما اجازه داده شده که این تحریم‌ها و تحلیل‌ها را انجام دهید یا اینکه به ناحق درباره خداوند دروغ می‌گویید؟ در واقع، خداوند هیچ دستوری درباره چنین تحریم و تحلیلی به شما نداده بلکه شما بر خدا دروغ می‌بندید. همچنین در آیات دیگر به فریبکاری آنان در تعریف حلال و حرام اشاره شده و از آنان خواسته می‌شود تا از عبارات نادرست پرهیز کنند و حق را باطل نکنند.
وَ ما ظَنُّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیامَةِ ای ما ظنّهم ذلک الیوم باللّه و قد افتروا علی اللَّه، یعنی أ یحسبون انّ اللَّه لا یؤاخذهم به و لا یعاقبهم علیه؟ کلا إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ بتاخیر العذاب و بما انزل من الرّزق و وسّع علی العباد وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ اللَّه علی نعمه.
هوش مصنوعی: افرادی که به خدا دروغ می‌بندند، در روز قیامت چه تصوری درباره خدا دارند؟ آیا فکر می‌کنند که خدا آنها را در این مورد مؤاخذه نمی‌کند یا عذاب نخواهد کرد؟ این گونه نیست؛ خداوند به خاطر تأخیر در عذاب و به خاطر نعمت‌هایی که به انسان‌ها می‌دهد، بر آنها لطف دارد. اما بیشتر مردم، به خاطر نعمت‌هایش شکرگذار نیستند.
وَ ما تَکُونُ یا محمد فِی شَأْنٍ ای امر من امورک، و جمعه شئون تقول العرب ما شانت شانه، ای ما عملت عمله. و شان الرّأس الخطوط الّتی تکون فی الهامة.
هوش مصنوعی: ای محمد، هر کاری که انجام می‌دهی یا هر موقعیتی که در آن هستی، در حقیقت متعلق به امور توست. در زبان عربی، وقتی می‌گویند "ما شانی شانه"، به معنای این است که فردی کاری انجام داده یا عملی را به جای آورده است. همچنین، "شان رأس" به خطوطی اشاره دارد که بر روی سر یا پیشانی قرار دارد.
واحدها، شان و معناه ای وقت تکون فی شأن من عبادة وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ ای من اللَّه من قرآن انزله علیک وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ تلاوت قرآن و عمل بندگان از هم جدا کرد این دلیل است که قرائت قرآن بلفظ خواننده نه مخلوق است و نه در شمار اعمال وی است بخلاف قول لفظیان و جهمیان، احمد حنبل گفت: اللفظیّة شر من الجهمیّة لانّ قولهم و کفرهم اغمض. و از احمد حنبل پرسیدند از قومی که گویند الحمد للَّه چون بقصد قرآن خواندن گویی نه مخلوق است و چون بقصد شکر نعمت گویی مخلوق است. احمد خشم گرفت و دست برسائل افشاند، گفت: این سخن دروغ است و باطل.
هوش مصنوعی: واحدها به شان و معنای خاصی اشاره می‌کنند که در عوالم عبادی وجود دارد. و از آنچه که از کتاب خداوند (قرآن) بر تو نازل شده، فقط تلاوت کلام او باقی می‌ماند و اعمال بندگان از آن جدا هستند. این نشان می‌دهد که تلاوت قرآن به زبان خواننده نه مخلوق است و نه در زمره اعمال او محسوب می‌شود، در حالی که نظر برخی معتقدان دیگر اینگونه نیست. احمد حنبل اظهار کرد: طرفداران کلامی (لفظیون) بدتر از جهمیان هستند، زیرا گفتار و کفر آنان برای خود پنهان‌تر است. وقتی از احمد حنبل درباره قومی پرسیدند که می‌گویند "الحمد لله" اگر با قصد خواندن قرآن باشد مخلوق نیست و اگر با قصد شکرگزاری باشد مخلوق است، او به شدت تحریک شد و گفت این سخن دروغ و باطل است.
ما کان غیر مخلوق فهو علی الالسن غیر مخلوق و ما کان مخلوقا فهو علی الالسن مخلوق.
هوش مصنوعی: هر چیزی که غیر مخلوق باشد، بر زبان‌ها نیز غیر مخلوق است و هر چیزی که مخلوق باشد، بر زبان‌ها مخلوق است.
و قال ابو سعید یحیی بن منصور من اشار الی لفظ او تحریک لسان او استماع آذان او کتابة او تحریک اصابع او حفظ بالقرآن انّ شیئا منها مخلوق فهو کافر. و هذا قول احمد بن حنبل لانّ ما یحصل ملفوظا بلفظ مخلوق او یحصل مکتوبا بکتابة مخلوقة فانّه مخلوق وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا کُنَّا عَلَیْکُمْ شُهُوداً نشاهد ما تعملون.
هوش مصنوعی: ابو سعید یحیی بن منصور میگوید که اگر کسی به یک کلمه اشاره کند، زبانش را حرکت دهد، گوش دهد، چیزی بنویسد، یا انگشتانش را به حرکت درآورد، و این اعمال با الفاظ یا نوشتار مخلوق انجام شود، پس او کافر است. این نظر احمد بن حنبل نیز همین است، زیرا هر چیزی که به صورت مکتوب یا گفتاری مخلوق باشد، خود مخلوق است و هیچ عملی نیست که شما انجام دهید مگر اینکه ما بر آن گواهی دهیم و شاهد کارهای شما هستیم.
إِذْ تُفِیضُونَ ای تاخذون و تدخلون فی ذلک العمل. این خطاب با مصطفی است و امّت وی، و افاضت هموار رفتن بود در کار. میگوید: شما هیچ کار نکنید و در هیچ کار نروید که نه ما بشما داناایم و آگاه و می‌بینیم شما را در آن کار آن گه که در آن میروید و میکنید وَ ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ قرائت کسایی یعزب بکسر زاء است و هما لغتان کقوله یعکفون و یعکفون و یعرشون و یعرشون و العزبة و العزوبة بعد الانسان عن التزوج، و العذاب البعید، یقال رجل عزب و امراة عزبة مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ من صلت است و معناه لا یعزب ای لا یغیب و لا یبعد عن ربّک مثقال ذرّة ای وزن ذرة و انّما قال للوزن مثقالا لانّ الشی‌ء لا یوزن حتّی یکون له ثقل و ذرّة النّملة الحمراء الصّغیرة ضربها اللَّه مثلا بصغر جرمها و خفّة وزنها فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ در قرآن ارض بهفت وجه آید یکی آنست که زمین بهشت خواهد و ذلک فی قوله وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ همانست که در سورة الانبیاء گفت: أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ یعنی ارض الجنّة. وجه دوّم ارض شام است، زمین مقدّسه و هو قوله: یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ همانست که جایی دیگر گفت وَ نَجَّیْناهُ وَ لُوطاً إِلَی الْأَرْضِ الَّتِی بارَکْنا فِیها یعنی الارض المقدّسة. وجه سیوم ارض مدینه است و ذلک فی العنکبوت یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی واسِعَة یعنی ارض المدینة یأمرهم بالهجرة الیها، همانست که در سورة النساء گفت: أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً و در بنی اسرائیل گفت: وَ إِنْ کادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الْأَرْضِ و قال فی النساء یَجِدْ فِی الْأَرْضِ یعنی ارض المدینة مُراغَماً کَثِیراً وَ سَعَةً چهارم زمین مکه است و ذلک فی قوله أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَأْتِی الْأَرْضَ نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها و در سورة الانبیاء گفت: نَنْقُصُها مِنْ أَطْرافِها أَ فَهُمُ الْغالِبُونَ و در سورة النساء گفت: کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ یعنی ارض مکة.
هوش مصنوعی: در این متن به صحبت درباره آگاهی خداوند نسبت به اعمال بندگان و اینکه هیچ چیزی از او غایب نیست، پرداخته شده است. اشاره شده که حتی کوچک‌ترین اعمال انسان‌ها نیز تحت نظر خداوند قرار دارد و او از تمامی جزئیات آگاه است. به‌علاوه، بحث در مورد زمین‌های مختلفی که در قرآن ذکر شده و طیف‌های مختلف آنها، از جمله زمین بهشت، زمین مقدس و شهری که پیامبر اسلام در آن زندگی کرده، آمده است. هر یک از این زمینها ویژگی‌ها و اهمیت مخصوص خود را دارند که به اقتضای آیات قرآن بیان شده است.
پنجم زمین مصر است چنان که گفت: اجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ ای علی خراج ارض مصر. و قال مَکَّنَّا لِیُوسُفَ فِی الْأَرْضِ و قال تعالی: فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ و قال: إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ یا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ الْیَوْمَ ظاهِرِینَ فِی الْأَرْضِ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ أَوْ أَنْ یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسادَ مراد باین همه زمین مصر است. ششم زمین اسلام است چنان که گفت: أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ یعنی ارض العرب ارض الاسلام همانست که گفت: إِنَّ یَأْجُوجَ وَ مَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ یعنی ارض العرب و هی ارض الاسلام: وجه هفتم ارض الاسلام یعنی جمیع الارضین همه زمینها در تحت آن شود کقوله تعالی: وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ إِلَّا عَلَی اللَّهِ رِزْقُها یعنی جمیع الارضین و کذلک قوله: وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ و کذلک قوله: فِی الْأَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ و نظائر این فراوان است وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ حمزه و یعقوب اصغر و اکبر هر دو را برفع خوانند باقی بنصب خوانند، من رفع فالمعنی ما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ... وَ لا أَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَ لا أَکْبَرَ و من نصب فالمعنی، ما یعزب عن ربّک من مثقال ذرة و لا اصغر من ذلک و لا اکبر و الموضع موضع خفض الّا انّه فتح لانّه لا ینصرف إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ و هو اللّوح المحفوظ.
هوش مصنوعی: پنجمین زمین، مصر است که به آن اشاره شده است. در اینجا به خزانه‌داری و اهمیت زمین مصر اشاره شده و همچنین به قدرت فرعونیان و اراده خداوند برای کمک به کسانی که در زمین مستضعف قرار گرفته‌اند. این آیات نشان‌دهنده ارزش و مالکیت خدا بر زمینها و انسان‌هاست. ششمین زمین، زمین اسلام است که به سرزمین عرب اشاره می‌کند و دلالت بر این دارد که یأجوج و مأجوج در این سرزمین فساد می‌کنند. هفتمین مطلب درباره تمامی زمینها و زیر سایه اسلام بودن آنها است. در اینجا آیات مختلفی ذکر شده که نشان می‌دهد تمام موجودات و منابع بر عهده خداوند است و اشاره می‌کند به قدرت الهی بر همه چیز. همچنین به تفاسیر مختلف از کلمات و عبارات قرآن پرداخته شده که به نوعی بیانگر دقت و اهمیت معانی آنهاست.
أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ اولیاء جمع ولیّ است و ولیّ بر وزن فعیل است مبالغة من الفاعل و هو من توالت طاعاته من غیر ان یتخلّلها عصیان، و روا باشد که فعیل بمعنی مفعول بود همچون جریح و قتیل، فیکون الولیّ من یتوالی علیه احسان اللَّه و افضاله، و قد یکون بمعنی کونه محفوظا فی عامّة احواله من الزّلّات و کما انّ النّبی لا یکون الّا معصوما فالولیّ لا یکون الّا محفوظا، و الفرق بین المعصوم و المحفوظ انّ المعصوم لا یلمّ بذنب البتّة و المحفوظ قد یحصل منه هنات و قد یکون له فی الندرة زلات و لکن لا یکون له اصرار اولئک الذین یتوبون من قریب و عن سعید بن جبیر قال سئل رسول اللَّه ص: من اولیاء اللَّه؟ قال: هم الذین اذا رأوا ذکر اللَّه و قال النّبی ص قال اللَّه تعالی: ان اولیائی الذین یذکرون بذکری و اذکر بذکرهم و عن عمر الخطاب قال قال: رسول اللَّه ص: «انّ من عباد الله لاناسا ما هم بانبیاء و لا شهداء یغبطهم الانبیاء و الشهداء یوم القیمة بمکانهم من اللَّه. فقال: رجل من هم یا رسول اللَّه و ما اعمالهم لعلّنا نحبهم بذلک؟
هوش مصنوعی: ولیّ‌الله به معنای دوستان خدا است و این واژه از واژه «ولی» گرفته شده که به معنای نزدیک بودن به خدا و پیروی از دستورات او بدون مرتکب شدن گناه است. این افراد ممکن است به عنوان کسانی که از رحمت و نعمت‌های خدا بهره‌مند هستند توصیف شوند و معمولاً در تمام حالات خود از خطاهای بزرگ محفوظ می‌مانند. در مقابل پیامبران که معصوم هستند، اولیاء ممکن است گاهی اوقات اشتباهاتی داشته باشند، اما هرگز در گناهی بزرگ پافشاری نمی‌کنند. پیامبر اسلام نیز در پاسخ به سوالاتی درباره اولیاء خدا بیان کرده‌اند که آنها کسانی هستند که در یاد خدا بسیار کوشنده‌اند و در روز قیامت، نبی‌ها و شهیدان به مقام و جایگاه آنان غبطه خواهد خورد. افرادی به عنوان اولیاء خدا شناخته می‌شوند که اعمالشان رضایت خداوند را جلب می‌کند و پیامبر به جزئیات بیشتری درباره آنان اشاره کرده است.
قال: رجال یتحابون بروح اللَّه من غیر ارحام بینهم و لا اموال یتعاطونها بینهم فو اللَّه انّ وجوههم نور و انّهم لعلی منابر من نور لا یخافون اذا خاف النّاس و لا یحزنون اذا حزنوا. ثمّ قرأ أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ و عن ابی ادریس الخولانی عن ابی الدرداء قال سمعت رسول اللَّه ص یقول: قال اللَّه عز و جل حقت محبتی للمتحابین فی، و حقت محبتی للمتزاورین فی، و حقت محبتی للمتجالسین فی، الذین یعمرون مساجدی بذکری و یعلمون الناس الخیر و یدعونهم الی طاعتی اولئک اولیائی الذین اظلهم فی ظل عرشی و اسکنهم فی جواری و او منهم من عذابی و ادخلهم الجنة قبل الناس بخمس مائة عام یتنعمون فیها و هم فیها خالدون. ثم قرأ نبی اللَّه ص «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ و قال امیر المؤمنین ع «اولیاء اللَّه قوم صفر الوجوه من السّهر، عمش العیون من العبر، خمص البطون من الخوی، یبس الشّفاه من الدّوی.
هوش مصنوعی: افرادی که در حبّ خدا با یکدیگر مرتبط‌اند، بدون اینکه خویشاوندی یا مالی میانشان باشد، چهره‌های نورانی دارند و بر منابر نور نشسته‌اند. آنها در زمان ترس مردم، نترسند و در زمان غم، غمگین نشوند. خداوند می‌فرماید که دوستان من نه ترسی بر آنهاست و نه حزنی. پیامبر اسلام (ص) نیز اشاره کرده‌اند که محبت خداوند مخصوص کسانی است که در عشق به یکدیگر، دیدار، نشستن و گرامی‌داشتن یاد خدا با هم هستند. آنان که مساجد را به یاد خدا آباد می‌کنند و به دیگران خوبی را تعلیم می‌دهند، دوستان من هستند که تحت سایه عرش من قرار خواهند گرفت و از عذاب من در امان خواهند بود و قبل از دیگران به بهشت وارد خواهند شد و در آن جا همیشه خواهند ماند. همچنین امیرالمؤمنین (ع) توصیف کرده‌اند که دوستان خدا افرادی هستند با چهره‌های رنگ‌پریده از بیداری‌های طولانی، چشمان گود رفته از اشک‌ها، شکم‌های خالی از روزه و لب‌های خشک از ذکر.
قوله: الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ خواهی در آیت اوّل پیوند، و معنی آنست که اولیاء خدا ایشان‌اند که ایمان آوردند و پرهیزکاران‌اند و باین معنی یتّقون وقف است و سخن تمام شد، و اگر خواهی بر یحزنون سخن بریده کن وانگه الَّذِینَ آمَنُوا ابتدا کن‌هُمُ الْبُشْری
هوش مصنوعی: عبارت «الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ» به این معناست که اولیاء خدا همان کسانی هستند که ایمان دارند و اهل پرهیز از گناهان هستند. در اینجا، عبارت «یتَّقُون» پایان می‌یابد و مفهوم بیان شده کامل است. اگر بخواهید می‌توانید به قسمت بعدی برگردید و از «الَّذِینَ آمَنُوا» شروع کنید که به بشارت‌ها اشاره دارد.
خبر ابتدا بود.
لهمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ
هوش مصنوعی: خبر اولیه بشارت‌هایی برای انسان‌هاست که در زندگی دنیوی و همچنین در آخرت به آنها داده شده است.
میگوید: مؤمنانرا بشارت است در این جهان و در آن جهان، درین جهان خواب نیکو است که خود را بینند یا ایشان را بینند، و در آن جهان بهشت. هکذا
هوش مصنوعی: مؤمنان در این دنیا و در دنیای بعدی نوید خوبی دارند. در این دنیا خواب خوشی برای آنهاست که یا خود خوبی را می‌بینند یا دیگران را. و در دنیای دیگر برایشان بهشتی وجود دارد.
روی عن النّبی ص فیما روی عن ابی الدرداء قال: سألت رسول اللَّه ص عن قول اللَّه تعالی‌هُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) به نقل از ابی الدرداء فرموده‌اند: من از رسول خدا (ص) درباره‌ی آیه‌ای از قرآن که می‌فرماید: "برای مؤمنان در دنیا و آخرت بشارت است"، سوال کردم.
قال هذه البشری فی الآخرة قد عرفناها، فما البشری فی الحیاة الدّنیا؟ قال: الرّؤیا الصّالحة یراها الرّجل او تری له. و فی الآخرة الجنّة.
هوش مصنوعی: این بشارت‌هایی که در آخرت وجود دارد، برای ما شناخته شده است. اما در زندگی دنیا چه بشارتی وجود دارد؟ گفته شده است که رؤیای نیکو که فرد می‌بیند یا به او نشان داده می‌شود، بشارت است. و در آخرت، بهشت وجود دارد.
و فی روایة عبادة قال: سالت عنها رسول اللَّه فقال: هی الرّؤیا الصّالحة یراها المؤمن لنفسه او تری له و هو کلام یکلّم به ربک عبده فی المنام.
هوش مصنوعی: در این روایت از عبادة آمده است که از رسول الله سؤال کردم و ایشان فرمودند: رؤیای صالحه، رؤیایی است که مؤمن برای خود می‌بیند یا برای او دیده می‌شود و این نوع رؤیا کلامی است که پروردگار با بنده‌اش در خواب سخن میگوید.
و عن عائشة انّ النّبی ص قال: لا یبقی بعدی من النّبوة شی‌ء الّا المبشرات. قالوا: یا رسول اللَّه و ما المبشرات؟ قال: الرّؤیا الصّالحة یراها الرّجل او تری له.
هوش مصنوعی: عایشه نقل کرده است که پیامبر (ص) فرمودند: پس از من چیزی از نبوت باقی نمی‌ماند، جز بشارت‌ها. پرسیدند: ای پیامبر خدا، بشارت‌ها چه هستند؟ فرمود: خوابهای خوب و صحیحی که یک نفر می‌بیند یا برای او دیده می‌شود.
و عن ابی قتادة الانصاری عن رسول اللَّه قال: الرّؤیا الصّالحة من اللَّه و الرّؤیا السّوء من الشّیطان، فمن رای رؤیا یکرهها فلینفث عن یساره ثلثا و لیتعوذ باللّه من الشّیطان الرّجیم، فانها لا تضرّه و لا یخبرها احدا و ان رای رؤیا حسنة فلیستبشر بها و لا یخبرها الّا من یحبّه»
هوش مصنوعی: این متن به نقل از پیامبر اسلام اشاره دارد که خوابهای خوب و صالح را از جانب خداوند می‌داند و خوابهای نامناسب و ناخوشایند را به شیطان نسبت می‌دهد. اگر کسی خواب بدی ببیند، باید به سمت چپ خودش سه بار فوت کند و به خداوند از شر شیطان پناه ببرد، زیرا این خواب ضرری برای او نخواهد داشت و نباید آن را با کسی در میان بگذارد. اگر خواب خوبی ببیند، باید خوشحال شود و تنها آن را با کسانی که دوست دارد در میان بگذارد.
و قال النّبی ص: الرّؤیا ثلث الرّؤیا الصّالحة بشری من اللَّه و رؤیا اخری من الشّیطان و رؤیا من حدیث النّفس»
هوش مصنوعی: نبی اکرم (ص) فرمودند: خواب به سه دسته تقسیم می‌شود؛ خواب خوب و صادقانه، که نشانه‌ای از طرف خداوند است، خواب دیگری که از جانب شیطان می‌آید و خواب سومی که ناشی از تفکرات و احساسات خود فرد است.
و قال: اصدقکم رؤیا اصدقکم حدیثا و رؤیا المؤمن جزء من ستّة و اربعین جزء من النّبوّة»
هوش مصنوعی: او گفت: «بهترین شما در خواب‌ها، راستگوترین شما در گفتار است و خواب مؤمن یکی از چهل و شش بخش از نبوت است.»
این خبر را دو معنی گفته‌اند یکی آنست که مصطفی را چهل و شش معجزه بود و خوابهای او یکی از آن جمله بود که وی هر چه در خواب دید در بیداری دید و لذلک قال تعالی: لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ معنی دیگر گفته‌اند که مصطفی ص چهل ساله بود که وحی آمد بوی و پیش از آمدن جبرئیل شش ماه در خواب وحی بوی می‌آمد و مدّت نبوت و وحی بیست و سه سال بود و بیست و سه سال بتفصیل چهل و شش بار شش ماه بود، پس درست شد که این شش ماه که وحی بوی اندر خواب بود جز وی است از چهل و شش جزو از مدّت نبوّت و وحی بدو ص. قال: عطاءهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا
هوش مصنوعی: این خبر دارای دو تفسیر است. یکی اینکه مصطفی چهل و شش معجزه داشت و خوابهای او نیز یکی از آن معجزات بود، به این معنی که هر آنچه که در خواب دید، در بیداری نیز مشاهده کرد. به همین دلیل، خداوند می‌فرماید که او رؤیا را به حق صدق کرده است. تفسیر دیگر این است که مصطفی در چهل سالگی وحی را دریافت کرد و شش ماه قبل از آمدن جبرئیل، وحی در خواب به او نازل می‌شد. دوره نبوت و وحی به مدت بیست و سه سال طول کشید و به تفصیل، چهل و شش بار شش ماه از آن دورۀ زمانی به خواب وحی مربوط می‌شود. بنابراین، این شش ماه وحی در خواب، جزء چهل و شش نشانه از دوران نبوت و وحی او است.
یعنی عند الموت تاتیهم الملائکة بالرّحمة و البشارة من اللَّه و تاتی اعداء اللَّه بالغلظة و الفظاظة و فی الآخرة عند خروج نفس المؤمن یعرج بها الی اللَّه کما تزفّ العروس یبشّر برضوان من اللَّه، قال اللَّه تعالی الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ الآیة. قال ابن کیسان هی ما بشّرهم اللَّه فی الدّنیا بالکتاب و الرّسول انّهم اولیاء اللَّه و یبشّرهم فی قبورهم و فی کتبهم الّتی فیها اعمالهم بالجنّة، و یحکی عن ابی بکر محمد بن عبد اللَّه الجوزقی یقول رأیت ابا احمد الحافظ فی المنام راکبا برذونا و علیه طیلسان و عمامة فسلّمت علیه فقلت ایها الحاکم نحن لا بانزال نذکرک و نذکر محاسنک فعطف علیّ و قال لی و نحن لا بانزال نذکرک و نذکر محاسنک. قال اللَّه تعالی‌هُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی الْآخِرَةِ
هوش مصنوعی: زمانی که انسان می‌میرد، فرشتگان با رحمت و نوید از جانب خدا به سراغ او می‌آیند، در حالی که دشمنان خدا با سختی و بی‌احترامی به استقبالشان می‌روند. در آخرت، وقتی روح مؤمن خارج می‌شود، به سوی خداوند بالا می‌رود، مانند عروس که به خانه شوهرش می‌رود و خداوند او را به بهشت بشارت می‌دهد. در قرآن آمده است که فرشتگانی که جان مؤمنان را می‌گیرند، به آنها سلام می‌فرستند و به خوشی‌ها و پاداش‌های الهی بشارت می‌دهند. در این راستا، ابن کیسان بیان کرده که خداوند در دنیا با پیام و کتاب به مومنان بشارت داده که آنان ولیّ خدا هستند و همچنین در قبر و در کتاب‌های اعمالشان به بهشت بشارت می‌دهند. همچنین، درباره تجربه‌ای از ابی بکر محمد بن عبد الله الجوزقی آمده که در خواب شخصی را دیده است که بر اسبی سوار بوده و به او سلام کرده و او نیز پاسخ داده است. در نهایت، خداوند در قرآن فرموده است که بشارت در این دنیا و در آخرت برای مومنان خواهد بود.
الثناء الحسن الثّناء الحسن و اشار بیده. و فی الخبر الصّحیح قال: ابو ذر یا رسول اللَّه الرّجل یعمل لنفسه و یحبّه النّاس. قال: تلک عاجل بشری المؤمن.
هوش مصنوعی: مدح و ستایش نیکو باعث جلب محبت مردم به فرد می‌شود. در یک روایتی صحیح، ابوذَر از پیامبر (ص) می‌پرسد که آیا فردی که برای خود کار می‌کند و مردم او را دوست دارند، چه وضعیتی دارد. پیامبر (ص) پاسخ می‌دهد که این محبت، بشارتی از نعمت‌های دنیا برای مؤمن است.
تَبْدِیلَ لِکَلِماتِ اللَّهِ ای لا تغییر لقوله و لا خلف لوعده‌لِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ
هوش مصنوعی: تغییر ندادن کلمات خداوند به این معناست که وعده‌های او همواره ثابت و بدون تغییر هستند. این است که در نهایت، موفقیت بزرگ در این ثبات و پایداری نهفته است.
وَ لا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ سخن اینجا تمام شد و اختصاری است اینجا عظیم میگوید: اندوهگن مکناد ترا سخن ایشان که از دشمنان خدا سخنان زشت نابکار منکر فراوان بود اگر ایشان ترا دروغ زن دارند و بیم دهند اندوهگن مشو إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً ای انّ الغلبة للَّه و هو ناصرک و ناصرک دینک، عزّت و قوّت و غلبه همه خدای را است آن را عزیز کند و نصرت دهد که خود خواهد، جایی دیگر گفت: مَنْ کانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعاً هر که عزّت میجوید تا از اللَّه جوید که عزّت همه او راست و آنجا که گفت: وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یعنی ان العزّ الّذی للرّسول و للمؤمنین فهو للَّه تعالی ملکا و خلقا و عزّة سبحانه له و صفا فاذا العزّ کلّه للَّه عزّ و جلّ و لا منافاة بین الآیتین.
هوش مصنوعی: نباید از سخنان آنها ناراحت شوی. اینجا پیامبر میگوید که نگران حرف‌های دشمنان خدا نباش، چون آنها حرف‌های زشت و نابکار زیادی می‌زنند. اگر آنها تو را دروغگو معرفی کنند و بترسانند، نباید غمگین باشی. عزت تنها از آن خداست و او همواره حامی تو و دینت خواهد بود. عزت و قدرت فقط به خدا تعلق دارد و او هر کس را که بخواهد عزت می‌دهد. اگر کسی دنبال عزت باشد، باید آن را از خدا بخواهد، چون تمام عزت‌ها از اوست. همچنین عزتی که برای پیامبر و مؤمنان است، در حقیقت نزد خداست و اوست که به آنها عزت می‌دهد. بنابراین تمام عزت‌ها به خدا مرتبط است و این دو آیه با هم تناقضی ندارند.
أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یفعل فیهم و بهم ما یشاء وَ ما یَتَّبِعُ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ شُرَکاءَ این ما استفهام است از روی تعجب و انکار میگوید: ما ذا یعمل الذین یعبدون غیر اللَّه چه می‌پندارند اینان و چه بدست دارند. یعنی انّهم لیسوا فی شی‌ء و لا یصنعون شیئا کقوله تعالی: إِذْ قالَ لِأَبِیهِ وَ قَوْمِهِ ما ذا تَعْبُدُونَ آن گه گفت: إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ ای ما یتّبعون الّا ظنّهم انّها تشفع لهم و تقرّبهم الی اللَّه زلفی وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ یقولون ما لا یکون، التخرص الافتراء و الخرّاص المفتری، هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا ای لتهدؤا و تستریحوا فِیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً هذا کقولهم لیل فلان نائم و اللّیل لا ینام و انّما ینام فیه یعنی انّ النّهار یبصر فیه و المعنی جعل النّهار مضیئا لتهتدوا به فی حوائجکم و تنقلبوا فیه لمعاشکم، همانست که جایی دیگر گفت: وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً ای مبصرا فیه إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ سماع اعتبار و موعظة.
هوش مصنوعی: بدانید که تمامی موجودات در آسمان‌ها و زمین متعلق به خداوند هستند و او در مورد آنها هر چه بخواهد عمل می‌کند. کسانی که به جز خداوند، معبودی را می‌پرستند، چه تصوری دارند و چه دستاوردی دارند؟ در حقیقت، آنها هیچ کاره‌اند و نمی‌توانند چیزی بسازند. مانند این است که کسی به قوم خود بگوید: چه می‌پرستید؟ و آنگاه بگوید که اینها فقط به حدس و گمان خود عمل می‌کنند و فکر می‌کنند که معبودهایشان می‌توانند شفا دهند و آنها را به خداوند نزدیک سازند، در حالی که فقط دروغ می‌گویند. خداوند شب را برای آرامش شما قرار داده، تا در آن استراحت کنید و روز را روشن قرار داده تا در آن هدایت شوید و به دنبال نیازهای روزمره‌تان بروید. این نشان‌دهنده آیات خداوند برای اهل تفکر و پندپذیری است.
قالُوا یعنی المشرکین من اهل مکة اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً هو قولهم الملائکة بنات اللَّه سُبْحانَهُ تنزیها له عمّا قالوه هُوَ الْغَنِیُّ ان تکون له زوجة او ولد لَهُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ ملکا و خلقا إِنْ عِنْدَکُمْ مِنْ سُلْطانٍ بِهذا من صلة است، ای ما عندکم فی کتاب اللَّه حجة و حقّ بهذا أَ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ.
هوش مصنوعی: مشرکان مکه می‌گویند که خدا فرزندی دارد، و این سخن را درباره فرشتگان می‌گویند که آنها دختران خدا هستند. پاک و منزه است خدا از آنچه که می‌گویند؛ او بی‌نیاز است از داشتن همسر یا فرزند، زیرا آنچه در آسمان‌ها و زمین است، ملک و خالق اوست. آیا شما مستند و دلیلی از کتاب خدا دارید که بر این ادعاها استدلال کنید؟ آیا بر خدا چیزی می‌گویید که علم ندارید؟
قُلْ إِنَّ الَّذِینَ یعنی اهل مکه یَفْتَرُونَ یختلقون عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ هذا وقف التّمام ای لا ینجون و لا یفوزون و لا یأمنون مَتاعٌ ای لهم متاع فِی الدُّنْیا یتمتّعون به و بلاغ ینتفعون به الی وقت انقضاء آجالهم، متاع درین آیت بمعنی بلاغ است چنان که در سورة البقره گفت: وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ ای بلاغ الی منتهی آجالکم و در سورة الانبیاء مشرکان عرب را گفت: فِتْنَةٌ لَکُمْ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ یعنی و بلاغ الی منتهی آجالکم ثُمَّ إِلَیْنا مَرْجِعُهُمْ ای منقلبهم فی الآخرة ثُمَّ نُذِیقُهُمُ الْعَذابَ الشَّدِیدَ بِما کانُوا یَکْفُرُونَ.
هوش مصنوعی: بگو کسانی که در مکه بر خدا دروغ می‌بندند، رستگار نخواهند شد. این نشان‌دهنده این است که آنها نجات پیدا نخواهند کرد و به پیروزی نخواهند رسید و در آرامش نخواهند بود. آنها تنها از متاعی در دنیا برخوردارند که از آن بهره‌مند می‌شوند تا زمان مرگشان فرا رسد. در این آیه، واژه "متاع" به معنای وسیله‌ی زندگی است، همان‌طور که در سوره بقره آمده است که برای شما در زمین مکانی استراحت و نعمتی است تا هنگامی که عمر شما پایان یابد. همچنین در سوره انبیاء به مشرکان عرب گفته شده که برای آنها آزمایشی است و نعمتی است تا زمان عمرشان به پایان برسد، سپس بازگشتشان به سوی ماست و ما به خاطر کفرشان، عذاب شدید را به آنها خواهیم چشاند.
میبدی