قوله تعالی: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً سدی گفت باین هامتایان سران و پیش روان ایشان خواهد که ایشان را در معصیت خالق طاعت میداشتند، آن گه ایشان را چنان دوست میداشتند که مؤمنان اللَّه را دوست تر دارند، و هم مؤمنان خدای را دوست‌تر دارند که ایشان پیشوایان خود را، ابن کیسان و زجاج گفتند انداد بتان‌اند، و معنی آنست که یسوون بین الاصنام و بین اللَّه فی المحبة.
وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ ای اثبت و ادوم حُبًّا لِلَّهِ گفت ایشان بتان را و خدای را عز و جل در دوستی یکسان دارند، چنانک امروز بتی آرایند و پرستند و فردا دیگر بتی، که در دوستی شان ثبات و دوام نیست، خدای را هم چنان دوست دارند رب العزة گفت وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ و مؤمنان مرا به از آن دوست دارند، که از ما هرگز برنگردند و بدیگری نگرایند. سعید جبیر ازینجا گفت انّ اللَّه تعالی یأمر یوم القیمة من احرق نفسه فی الدنیا علی رؤیة الاصنام ان یدخلوا جهنّم مع اصنامهم فیأبون، لعلمهم انّ عذاب جهنم علی الدوام، و یقول للمؤمنین بین ایدی الکافرین ان کنتم احبّائی فادخلوا جهنّم فیقتحم المؤمنون النار و ینادی مناد من تحت العرش وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ.
وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ... قراءة بیشترین قرّاء چنین است بفتح الف و درین قراءة لو در جای اذا است بر موضع هنگام نه در معنی شرط. میگوید وانگه که بینند که ایشان بر خود ستم کردند درین جهان به پرستش بتان آن گه که عذاب دوزخ بینند که قوت و توانایی همه خدایراست. و قرئ «و لو تری الذین ظلموا اذ یرون العذاب ان القوة للَّه جمیعا و ان اللَّه شدید العذاب» درین قراءة معنی آنست که تو بینی ظالمان را آن گه که عذاب بینند و این بر سبیل تعظیم و ترقیق و تعجیب گفت، و سخن تمام شد، پس ابتدا کرد و گفت أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً. و قرئ و لو تری الذین ظلموا اذ یرون العذاب ان القوة میگوید اگر تو بینید هم بر سبیل تعجیب و ترقیق اگر تو بینید ظالمان را آن گه که و ایشان نمایند در آن عذاب، و بآن عذاب که قوت خدایراست بهمگی، و خدای آنست که سخت عذابست. بیان معنی آیت را قراءة قراء درهم بستم. اما بتفصیل آنست که و لو تری الذین ظلموا بتاء مخاطبه، مدنی و شامی و یعقوب خوانند باقی قراء بیا خوانند. إِذْ یَرَوْنَ بضم یا شامی خواند باقی بفتح یا خوانند، أَنَّ الْقُوَّةَ و انّ اللَّه بکسر الف قراءة یعقوب است باقی بفتح الف خوانند.
عطا گفت تفسیر آیت آنست که اگر این ظالمان بینند روز قیامت آن گه که دوزخ از پانصد ساله راه روی بایشان آرد و چنانک مرغ دانه چیند ایشان را بر چیند، آن گه بدانند که قوّت و قدرت خداوندی و بزرگواری و پادشاهی همه اللَّه راست، و سخت عذاب و سخت گیر است.
إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا الآیة... آن گه که پیشوایان بیزاری کنند و برگردند از پس روان ایشان، یعنی روز قیامت آن گه که عذاب خداوند بینند، پیشوایان سران و مهتران مشرکان‌اند و پس روان ضعفا و سفله ایشان، که امروز بر پی آنان میروند، و بگفت و فعل و اشارت ایشان از راه می‌افتند، فردا در قیامت آن مهتران ایشان را گویند لم ندعکم الی الضلالة ما شما را بر بیراهی نخواندیم و نه فرمودیم، و شیاطین همچنین از آدمیان بیزاری گیرند و مهتر شیاطین گوید «ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ» قوله. وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ الباء هاهنا بمعنی عن کقوله تعالی فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً. ای عنه، ای و تقطّعت عنهم الوصلات الّتی کانت بینهم فی الدنیا من العهود و المواثیق و الارحام و المودّات و الانساب و الاسباب. هر پیوندی که میان ایشان بود در دنیا از عهد و پیمان و دوستی و خویشی و نسب و سبب همه بریده گردد.
قال النبی صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم کل سبب و نسب منقطع یوم القیمة إلّا سببی و نسبی.
سدی گفت این اسباب که بریده میگردد اعمال کافرانست، که فرو گذارند و ایشان را در آن ثواب ندهند. همانست که جای دیگر گفت الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ و قال تعالی وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ الآیة.
وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً لو اینجا بمعنی لیت است پس روان گویند ای کاشک ما را باز گشتی بودی با جهان پیشین، تا چنانک ایشان امروز از ما برگشتند و بیزاری کردند ما نیز ازیشان برگشتیم و بیزاری کردیم. و کافران آن گه که اعمال خود را ضایع بینند همین گویند یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ، رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً، رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ رب العزة ایشان را در آنچه گفتند دروغ زن گردانید گفت وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ و این آن گه گویند که بهشت بایشان نمایند و گویند ایشان را که اگر شما مؤمنان بودید این بهشت شما را مسکن و منزل بودی! پس بمیراث بمؤمنان دهند! و ایشان دریغ و تحسر میخورند.
اینست که رب العالمین گفت: کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ و گفته‌اند این اعمال که در آن حسرت و پشیمانی خورند. شرک ایشانست و پرستش بتان بر امید آنک تقریب است بخدای عز و جل، و ذلک فی قوله ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی. پس چون نومیدی و عذاب بینند ایشان را حسرت باشد. و حقیقت حسرت در لغت عرب بریدن است مردی که در راه منقطع شود او را منحسر گویند یعنی رفتن برو بریده گشت و بازمانده وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ و ایشان هرگز از آتش بیرون نیایند که نه در شمار مسلمانان‌اند، نه آن تابع و نه آن متبوع
قال النبی صلی اللَّه علیه و آله و سلم یرسل علی اهل النار البکاء فیبکون حتی تنقطع الدموع ثم یبکون الدم حتّی یری فی وجوههم کهیئة الا خدود لو ارسلت فیه السفن لجرت، و انّ الحمیم لیصبّ علی رؤسهم فینفذ الجمجمة حتّی یخلص الی جوفه فیسیل ما فی جوفه، حتّی یمرق من قدمیه و هو الصهر ثم یعاد کما کان.
اطلاعات
منبع اولیه: کتابخانهٔ تصوف
* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً سدی گفت باین هامتایان سران و پیش روان ایشان خواهد که ایشان را در معصیت خالق طاعت میداشتند، آن گه ایشان را چنان دوست میداشتند که مؤمنان اللَّه را دوست تر دارند، و هم مؤمنان خدای را دوست‌تر دارند که ایشان پیشوایان خود را، ابن کیسان و زجاج گفتند انداد بتان‌اند، و معنی آنست که یسوون بین الاصنام و بین اللَّه فی المحبة.
هوش مصنوعی: برخی از مردم کسانی هستند که غیر از خدا، مریدانی برای خود برمی‌گزینند. این افراد، سران و پیشوایانشان را در معصیت خدا اطاعت می‌کنند و به اندازه‌ای آنها را دوست دارند که مؤمنان خدا را بیشتر دوست می‌دارند. مؤمنان به خداوند از آن پیشوایان خود بیشتر محبت دارند. برخی مانند ابن کیسان و زجاج، این مریدان را به بت‌ها تشبیه کرده‌اند و منظور این است که آنها در محبت، مخلوق را با خداوند برابر می‌دانند.
وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ ای اثبت و ادوم حُبًّا لِلَّهِ گفت ایشان بتان را و خدای را عز و جل در دوستی یکسان دارند، چنانک امروز بتی آرایند و پرستند و فردا دیگر بتی، که در دوستی شان ثبات و دوام نیست، خدای را هم چنان دوست دارند رب العزة گفت وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ و مؤمنان مرا به از آن دوست دارند، که از ما هرگز برنگردند و بدیگری نگرایند. سعید جبیر ازینجا گفت انّ اللَّه تعالی یأمر یوم القیمة من احرق نفسه فی الدنیا علی رؤیة الاصنام ان یدخلوا جهنّم مع اصنامهم فیأبون، لعلمهم انّ عذاب جهنم علی الدوام، و یقول للمؤمنین بین ایدی الکافرین ان کنتم احبّائی فادخلوا جهنّم فیقتحم المؤمنون النار و ینادی مناد من تحت العرش وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ.
هوش مصنوعی: کسانی که ایمان آورده‌اند، حبّ و علاقه‌شان به خداوند بسیار پایدارتر و قوی‌تر از علاقه به بت‌هاست. آنها به اندازه‌ای به خدا وابسته‌اند که اگر بت‌هایی را بپرستند، این وابستگی و دوستی ثابت نیست و ممکن است فردا بت دیگری را بپرستند. در حالی که مؤمنان هیچ‌گاه از خدا روی‌گردان نمی‌شوند و عشق‌شان به خدا تغییر نمی‌کند. در روز قیامت، خداوند به کسانی که در دنیا خود را به بت‌ها می‌سوزانیدند فرمان می‌دهد که با بت‌هایشان به جهنم بروند، اما آنها از این کار امتناع می‌کنند چون می‌دانند عذاب جهنم دائمی است. در مقابل، خدا به مؤمنان میگوید که اگر شما دوستان من هستید، وارد جهنم شوید و مؤمنان به این امر تن می‌دهند و ندا کننده‌ای از زیر عرش میگوید: مؤمنان به خداوند بسیار قوی‌تر و محکم‌تر عشق می‌ورزند.
وَ لَوْ یَرَی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ أَنَّ الْقُوَّةَ... قراءة بیشترین قرّاء چنین است بفتح الف و درین قراءة لو در جای اذا است بر موضع هنگام نه در معنی شرط. میگوید وانگه که بینند که ایشان بر خود ستم کردند درین جهان به پرستش بتان آن گه که عذاب دوزخ بینند که قوت و توانایی همه خدایراست. و قرئ «و لو تری الذین ظلموا اذ یرون العذاب ان القوة للَّه جمیعا و ان اللَّه شدید العذاب» درین قراءة معنی آنست که تو بینی ظالمان را آن گه که عذاب بینند و این بر سبیل تعظیم و ترقیق و تعجیب گفت، و سخن تمام شد، پس ابتدا کرد و گفت أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً. و قرئ و لو تری الذین ظلموا اذ یرون العذاب ان القوة میگوید اگر تو بینید هم بر سبیل تعجیب و ترقیق اگر تو بینید ظالمان را آن گه که و ایشان نمایند در آن عذاب، و بآن عذاب که قوت خدایراست بهمگی، و خدای آنست که سخت عذابست. بیان معنی آیت را قراءة قراء درهم بستم. اما بتفصیل آنست که و لو تری الذین ظلموا بتاء مخاطبه، مدنی و شامی و یعقوب خوانند باقی قراء بیا خوانند. إِذْ یَرَوْنَ بضم یا شامی خواند باقی بفتح یا خوانند، أَنَّ الْقُوَّةَ و انّ اللَّه بکسر الف قراءة یعقوب است باقی بفتح الف خوانند.
هوش مصنوعی: اگر ستمگران عذاب را ببینند، در آن لحظه درمی‌یابند که قوت و قدرت تنها از آن خداست. در اینجا اشاره شده که ستمگران وقتی بلای عذاب را می‌بینند، متوجه می‌شوند که تمام توانایی‌ها متعلق به خداوند است و او است که عذاب‌های شدید را نازل می‌کند. همچنین، در متن به قرائت‌های مختلف این آیه اشاره شده است که برخی از آنها به صورت تعجب‌آمیز و برای تأکید بر قدرت خدا است.
عطا گفت تفسیر آیت آنست که اگر این ظالمان بینند روز قیامت آن گه که دوزخ از پانصد ساله راه روی بایشان آرد و چنانک مرغ دانه چیند ایشان را بر چیند، آن گه بدانند که قوّت و قدرت خداوندی و بزرگواری و پادشاهی همه اللَّه راست، و سخت عذاب و سخت گیر است.
هوش مصنوعی: عطا بیان کرد که تفسیر آیه این است که اگر ظالمان در روز قیامت ببینند که دوزخ به اندازه‌ای دور از آن‌هاست که درخواستی ناامیدکننده دارند و مانند پرنده‌ای که دانه را می‌چیند، به گونه‌ای از آنها گرفته می‌شود، در آن زمان خواهند فهمید که قدرت و بزرگی خداوند تنها به او تعلق دارد و عذابش بسیار شدید و سخت است.
إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا الآیة... آن گه که پیشوایان بیزاری کنند و برگردند از پس روان ایشان، یعنی روز قیامت آن گه که عذاب خداوند بینند، پیشوایان سران و مهتران مشرکان‌اند و پس روان ضعفا و سفله ایشان، که امروز بر پی آنان میروند، و بگفت و فعل و اشارت ایشان از راه می‌افتند، فردا در قیامت آن مهتران ایشان را گویند لم ندعکم الی الضلالة ما شما را بر بیراهی نخواندیم و نه فرمودیم، و شیاطین همچنین از آدمیان بیزاری گیرند و مهتر شیاطین گوید «ما أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ ما أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ» قوله. وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ الباء هاهنا بمعنی عن کقوله تعالی فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً. ای عنه، ای و تقطّعت عنهم الوصلات الّتی کانت بینهم فی الدنیا من العهود و المواثیق و الارحام و المودّات و الانساب و الاسباب. هر پیوندی که میان ایشان بود در دنیا از عهد و پیمان و دوستی و خویشی و نسب و سبب همه بریده گردد.
هوش مصنوعی: زمانی که پیشوایان از پیروان خود بیزاری جویند و به عقب‌نشینی بپردازند، یعنی در روز قیامت هنگامی که عذاب خداوند را مشاهده کنند. این پیشوایان، سران و بزرگان مشرکین هستند و پیروان ضعیف و فرومایۀ آنان، که در حال حاضر از آنها پیروی می‌کنند. در آن روز، این بزرگان به پیروان خود خواهند گفت که آیا ما شما را به گمراهی دعوت کردیم یا شما را به بی‌راهه هدایت نمودیم؟ همچنین، شیاطین نیز از انسان‌ها بیزاری خواهند جست و رهبر آنان خواهد گفت که من نمی‌توانم به شما کمک کنم و شما نیز نمی‌توانید به من کمک کنید. در آن روز، تمام ارتباطاتی که در دنیا میان آنها وجود داشت، از جمله پیمان‌ها، دوستی‌ها، خویشاوندی‌ها و نسب‌ها، قطع خواهد شد و هیچ نوع پیوندی باقی نخواهد ماند.
قال النبی صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم کل سبب و نسب منقطع یوم القیمة إلّا سببی و نسبی.
هوش مصنوعی: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند که در روز قیامت تمامی سبب‌ها و نسبت‌ها قطع می‌شود، جز سبب و نسب من.
سدی گفت این اسباب که بریده میگردد اعمال کافرانست، که فرو گذارند و ایشان را در آن ثواب ندهند. همانست که جای دیگر گفت الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ و قال تعالی وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ الآیة.
هوش مصنوعی: سدی بیان کرد که این وسایل و ابزارها از کارهای کافران نشأت می‌گیرد و کسانی که این کارها را انجام می‌دهند، از پاداش محروم می‌شوند. او همچنین به آیاتی اشاره کرد که نشان می‌دهد کافران با جلوگیری از راه خدا، اعمالشان نابود می‌شود و خداوند به کارهایشان توجهی نخواهد داشت.
وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً لو اینجا بمعنی لیت است پس روان گویند ای کاشک ما را باز گشتی بودی با جهان پیشین، تا چنانک ایشان امروز از ما برگشتند و بیزاری کردند ما نیز ازیشان برگشتیم و بیزاری کردیم. و کافران آن گه که اعمال خود را ضایع بینند همین گویند یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُکَذِّبَ بِآیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ، رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً، رَبَّنا أَخْرِجْنا نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ رب العزة ایشان را در آنچه گفتند دروغ زن گردانید گفت وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ و این آن گه گویند که بهشت بایشان نمایند و گویند ایشان را که اگر شما مؤمنان بودید این بهشت شما را مسکن و منزل بودی! پس بمیراث بمؤمنان دهند! و ایشان دریغ و تحسر میخورند.
هوش مصنوعی: کسانی که پیروان بدعت هستند، می‌گویند: ای کاش که می‌توانستیم دوباره به زندگی پیشین بازگردیم تا مانند آنها که به ما پشت کردند و از ما بریدند، ما نیز از آنها جدا شویم و از آنها بیزار شویم. کافران وقتی اعمال بد خود را ببینند، می‌گویند: ای کاش به ما فرصت داده می‌شد تا به زمین برگردیم و به نشانه‌های پروردگارمان کافر نباشیم و جزو مؤمنان باشیم. بعد از اینکه می‌گویند: پروردگارا، ما چیزها را دیدیم و شنیدیم، پس ما را برگردان تا عمل صالحی انجام دهیم. اما خداوند در پاسخ به آنها می‌فرماید که اگر به زندگی بازگردند، دوباره به کارهایی که از آنها نهی شده، بازخواهند گشت و آنها در حقیقت دروغگو هستند. این در حالی است که در آن زمان، بهشت به آنها نشان داده می‌شود و به آنها گفته می‌شود که اگر شما مؤمن بودید، این بهشت مسکن شما بود و سپس به مؤمنان ارث داده خواهد شد. در این حالت، آنها متوجه اشتباهات خود شده و از روی حسرت و افسوس به شرایط خود می‌نگرند.
اینست که رب العالمین گفت: کَذلِکَ یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ عَلَیْهِمْ و گفته‌اند این اعمال که در آن حسرت و پشیمانی خورند. شرک ایشانست و پرستش بتان بر امید آنک تقریب است بخدای عز و جل، و ذلک فی قوله ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی. پس چون نومیدی و عذاب بینند ایشان را حسرت باشد. و حقیقت حسرت در لغت عرب بریدن است مردی که در راه منقطع شود او را منحسر گویند یعنی رفتن برو بریده گشت و بازمانده وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ و ایشان هرگز از آتش بیرون نیایند که نه در شمار مسلمانان‌اند، نه آن تابع و نه آن متبوع
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید که او به این کسانی نشان می‌دهد که اعمالشان چقدر برایشان حسرت‌انگیز خواهد بود. این حسرت ناشی از شرک‌ورزی و پرستش بت‌هاست، زیرا آنها بر این باورند که این کارها می‌تواند به نزدیکی به خداوند منجر شود. بنابراین، هنگامی که این افراد با ناامیدی و عذاب روبه‌رو شوند، حسرت خواهند خورد. در زبان عربی، حسرت به معنای بریدن است، مانند فردی که در مسیرش متوقف می‌شود. در نهایت، این افراد هرگز از آتش جهنم بیرون نمی‌آیند، زیرا نه مسلمان هستند و نه تابع کسی که پیرو او هستند.
قال النبی صلی اللَّه علیه و آله و سلم یرسل علی اهل النار البکاء فیبکون حتی تنقطع الدموع ثم یبکون الدم حتّی یری فی وجوههم کهیئة الا خدود لو ارسلت فیه السفن لجرت، و انّ الحمیم لیصبّ علی رؤسهم فینفذ الجمجمة حتّی یخلص الی جوفه فیسیل ما فی جوفه، حتّی یمرق من قدمیه و هو الصهر ثم یعاد کما کان.
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام فرمودند که بر اهل آتش گریه فرستاده می‌شود و آنها به قدری می‌گریند که اشکانشان تمام می‌شود، سپس خون می‌زنند بهگریه و این حالت به قدری شدید می‌شود که اگر کشتی‌ها در صورت آنها قرار بگیرند، در آب جاری خواهند شد. همچنین، آب داغ بر سر آنها ریخته می‌شود و تا مغز سرشان نفوذ می‌کند و به بدنشان می‌رسد و آنچه در درونشان است، جاری می‌شود تا از پایشان خارج شود و دوباره به همان حالت اولیه برمی‌گردند.
میبدی